Qaraötkeldıŋ qazırgı uaqytta «eskı ortalyq» atalatyn bölıgın aralasaŋyz, qazırgı zamannyŋ şyny-plastik üilerı men hruşevkalardyŋ arasynan patşa zamanynda qyzyl kırpışten, ne böreneden qiyp salynǧan ekı qabatty üilerdı körıp qalasyz. Olar bırneşe däuırdıŋ kuäsı, sebebı osy üilerdıŋ salynǧanyna kemı jüz jyl. Kırpışten örnektele qalanǧan, aǧaştan tüiındelgen HIH ǧasyrdyŋ soŋy men HH ǧasyr basynda salynǧan üiler Nikolai patşanyŋ gubernatorlaryn da, sol zamannyŋ ataqty köpesterın de, qazaqtyŋ ziialy qauymyn da, aq pen qyzyldyŋ qan-josa soǧysyn da kördı. Kezınde ülken beinetpen, qūrylysşylardyŋ maŋdai terımen salynǧan säulet önerınıŋ eskertkışterınıŋ köpşılıgı Sovet zamanynda ärtürlı sebeptermen qiratyldy. Bügıngı künı qalanyŋ eskı ortalyǧyna bır jaǧynan sän, ekınşı jaǧynan tarihi mazmūn berıp tūrǧan az-maz qūrylystar sol ǧalamat eksperimentten aman qalǧandary ǧana. Qalanyŋ jergılıktı tūrǧyndarynyŋ ışınde eskı qūrylystardy bıletınder sirep keledı, al qiratylǧandary qai jerde tūrǧandaryn anyqtap aityp beretın adam qalmady desek te bolady. Bız eskı jazbalarǧa, özımızge deiın osy jaqta qyzmet atqarǧan ölketanuşylardyŋ derekterıne süiene otyryp Astana qalasynyŋ körkı bolǧan, onyŋ tarihy turaly syr şertetın säulet önerınıŋ tuyndylary turaly mälımetterdı berudı josparlap otyrmyz. Bügıngı äŋgımemız jergılıktı tūrǧyndardyŋ özderı onşa bıle qoimaityn jūmbaq qūrylys turaly bolmaq.
Būl jūmbaq ǧimaratty bıletınder öte sirek, onyŋ aty da adamdy anadaidan ürkıtedı, ol jergılıktı qazaqtyŋ auzynda «ışkı türme» degen ataqpen belgılı HH ǧasyrdyŋ basyndaǧy säulet önerınıŋ bıregei eskertkışı. Bız būl jerde osy ǧimaratty arhitekturalyq eskertkış dep ataǧanymyzben, şyn mänınde ol eskı qūrylystardyŋ tızımınde de joq.
Mıne, menıŋ qolymda osy jaqynda ǧana, 2011 jyly jariialanǧan «Astananyŋ tarihi-mädeni mūrasy: eskertkışter jinaǧy» atty ülken formatty, ädemı mūqabaly, türlı-tüstı surettı qymbat kıtap. Osy kıtaptyŋ 94-97-betterınde tarih jäne mädeniet eskertkışterınıŋ tızımı berılgen. Būl tızım Bozoq qalaşyǧynan bastalady da HIH-HH ǧasyrdyŋ basynda Qaraötkelde salynǧan köpes üilerınıŋ bırneşeuın, Konstantin jäne Elena şırkeuın t.b. qamtidy. Jap-jaqsy tızım, bıraq tolyq emes, özgesın aitpaǧanda bız ızdegen «ışkı türme» joq, al onyŋ baiyrǧy säulet önerınıŋ tuyndysy ekenı anyq. Sebebı būl ışkı türme turaly bızge jetken auyzşa mälımetterde ǧimarattyŋ ekı qabatty ekenı, qyzyl kırpışten qalanǧany aitylady. Işkı türme Sovettık totalitarlyq jüienıŋ qazaq azamattaryn, bozdaqtaryn aiausyz qyrǧan, auyr azap şektırgen nebır qylmystarynyŋ kuäsı. Aqmolanyŋ ışkı türmesınıŋ qapas podvalyn körgen adamdardyŋ ışınde menıŋ äkem de bar. Qazaq bırdemege bola qatty renjıgende «äkeŋnıŋ qūny bar ma?» deidı, bızdıŋ Aqmolanyŋ ışkı türmesınde äkemızdıŋ qūny bar.
1931-1932 jylǧy aştyq kezınde jan saqtap Sıbır auyp ketken bızdıŋ äkeiler qaitar jolynda elge keldık, esımızdı jinaimyz dep Jolymbet rudnigınde toqtapty. Bırneşe jyl bosqyn bolyp jaiau-jalpy şūbyrǧan, orystyŋ ortasyna baryp, qaiyr sūrap janyn äzer saqtap qalǧan, odan ärı küresıp, kışkene qoŋ jinap endı elge jeteiık dep attanǧan bızdıŋ auyldy NKVD osy Jolymbette «qūşaq jaia» qarsy alǧan eken. Aştyqtan, soǧystan aman qalǧan erkek kındıktıŋ bärı ūstalyp, analarymyz ǧana jas balalarymen qalypty. Bızdıŋ şeşei äkeidıŋ Aqmolanyŋ ışkı türmesınde bolǧanyn aituşy edı.
Men Aqmolany bıledı-au degen köp adamdardan ışkı türmenı sūrastyryp jüremın. Tıptı KGB jüiesınde köp jyldar qyzmet atqarǧan, «Selinograd jastarynyŋ köterılısı», «Nemıs avtonomiiasy» siiaqty osy ölkenıŋ tarihyna qatysty taqyryptarǧa qalam sıltep jürgen Amantai Käken siiaqty aqsaqal jasyna kelıp qalǧan azamattardan da sūrastyrdym. Bırsypyra habary bolǧanymen, tap basyp aityp bere almaidy. Endı bır jergılıktı tūrǧyndar NKVD ışkı türmesıne qatysty mistikalyq mazmūndaǧy qorqynyş pen üreige toly äŋgımelerdı aitady, būl qūrylysta qarǧa-qūzǧyndy tartatyn bırdeŋe bar deidı, bıletınder būl qūrylys ekı ret örtendı deidı, arnaiy eşkım de örtemegen, özınen-özı örtenıp otyrǧan…
Osylaişa jürgende Aqmola qalasynyŋ eskı tarihyn jaqsy bıletın belgılı ölketanuşy, köp zaman mūrajaida qyzmet atqarǧan Saqan Asaiynqyzy Säduaqasovamen tanystym. Sözge kelgen joq, bırden men körsetıp bereiın dep qazırgı T.Bigeldinov köşesınde ornalasqan üş qabatty üige ertıp alyp keldı.
– Mıne ışkı türme degen osy, menıŋ de tuystarymnyŋ ışınde de osy türmenıŋ podvalyn körıp şyqqandar bar,-dedı Saqan Asaiynqyzy.
– Bızdıŋ anamyz ışkı türme ekı qabatty üi dep edı, būl qalai eken,-degenımde:
– Ras, būryn ekı qabatty üi bolatyn, bıraq keiınnen bırneşe örtenıp baryp joǧary qabaty salyndy,-dedı ölketanuşy.
Ekeulep osy üidıŋ temır şarbaǧyna jaqyndadyq. Şarbaqtyŋ esıgınde qoŋyrau bar eken, sony bastyq. Qazaqtyŋ şegır köz sary jıgıtı ǧimarattyŋ ışınen şyqty:
– Sızderge ne kerek, būl äskeri bölım,-dedı orys tılınde.
– Būl ǧimaratty köreiık dep edık, ışıne kıruge rūqsat etıŋız,-dep ötındık. Jalyndyq, osylai da, osylai būryn būl jerde NKVD-nyŋ ışkı türmesı bolǧan eken, bız tarihşylar edık, esıgınen syǧalasaq bolady dep qaita-qaita qoimaǧan soŋ şegır köz sary jıgıt bızge toqtai tūr dep ışke endı. Bırazdan soŋ:
– Işın körgılerıŋ kelse tiıstı oryndardan arnaiy rūqsat qaǧazyn äkelıŋız,-dep şarbaqtyŋ esıgın sart etkızıp bıraq japty. Meselımız qaityp qaqpanyŋ syrtynda qaldyq. Saqan Asaiynqyzy menıŋ bırjolata köŋılım qalyp qoimasyn dedı me, myna jerdegı Kubrinnıŋ üiınde de türme bolǧan sony körseteiın dep Kenesary köşesıne qarai jeteledı. Ol jerde Belorus elşılıgı ornalasqan eken, oǧan da kıre almadyq.
Endı Aqmolanyŋ eskı bölıgınde Sovet zamanynan qalǧan basqa türmelerdı aralaǧannan basqa amal qalǧan joq. Qūdaiǧa şükır türme jaǧynan Aqmolada kemşılık bolǧan joq eken, türmenıŋ neşe atasy osy qalada. Bügıngı künı tek Aqmola bekınısınıŋ alǧaşqy gaupvahtasy ǧana saqtalmaǧan, qalǧandary ärtürlı tırşılıktıŋ salalaryna qyzmet etıp jatyr. Işkı türme qandai qyzmet atqaryp jatyr ol jaǧyn ökınışke orai bıle almadyq.
Endı kelıp mümkın ışkı türme turaly bır mälımet şyǧyp qalar dep Aqmolaǧa qatysty tolyp jatqan qaǧazdardy aqtardym. «Astananyŋ tarihi-mädeni mūrasy» siiaqty kıtaptardan būl taqyrypta tük te şyqpaǧanyn joǧaryda aittyq. Köpes Silinnıŋ üiı bar, Konstantin jäne Elena şırkeuı bar, Qyzdar gimnaziiasy bar, Qalalyq basqarma üiı turaly mälımetter az da bolsa kezdesedı, al ışkı türme turaly eş derek joq. Tıptı osyndai üi Qaraötkelde eşqaşan salynbaǧan, bolmaǧan siiaqty. Olai deiın desek üi säl özgergenmen köz aldymyzda tūr, ol üidıŋ patşa zamanynan berı kele jatqan üi ekenın Saqan Asaiynqyzy da aitady. Tek būl üidıŋ qaşan salynǧany, qandai qyzmet atqarǧany, köpestıkı me, älde qoǧamdyq ǧimarat pa belgısız….
Aqyry menıŋ ızdep tapqanym mynau boldy.
1914 jyly bırınşı jahan soǧysy bastalǧany belgılı. Kärı Europa ot qūşaǧyna orandy. Balqan tübegındegı slaviandardy qorǧaimyz degen jeleumen soǧysqa Resei imperiiasy da kırıstı. Germaniiaǧa qarsy soǧys maidanynda belsendı äreket etken Resei äskerlerınıŋ şyǧyny az bolǧan joq, jaralylary da köp edı. Osy sebeptı imperiianyŋ ışkı otar ölkelerınde mügedekter üilerı salyna bastady. Mıne, osy sebepterden Aqmolada salynǧan mügedekter üiı «Dom uvechnyh voinov» degen ataq alǧan eken. Ekı qabatty bolyp tastan salynǧan, qyzyl kırpışten örılgen būl üi qazynalyq aqşanyŋ esebınen 1915-1917-jyldary būrynǧy Uchilişnaia köşesınde salyndy.
Aq pen qyzyl qyrqysqan revoliusiia kezınde būl ǧimarat bırese gospital, bırese halyqtyq teatr boldy.
Azamat soǧysy aiaqtalyp el beibıt tırşılıkke kırıskennen keiın Mügedekter üiınıŋ basqa da bölmelerı bosap, onda qalalyq kıtaphana, tarihi-ölketanu mūrajaiy, lektorlyq top, teatr jäne konsert ūiymdary bas qosty. Osylaişa «Mügedekter üiı» endı «Halyq üiı», nemese «Narodnyi dom» ataldy. Būl jerde mädeni jūmystar qainap, halyq seŋdei soǧylyp jüretın boldy. Jergılıktı ziialy jäne öner qauymynyŋ şaqyruymen KSRO-nyŋ ortalyq qalalarynan önerpazdar da kelıp, osy sahnada önerlerın körsetıp jürdı. Osyndai künderdıŋ bırınde 1930 jyldyŋ 2 nauryzynda Bunchuk degen rejisser bastap Ukrainadan kelgen teatr truppasy «Dai serdsu voliu – zavedet v nevoliu», iaǧni «Jürekke erık berseŋ, qūldyqtyŋ qamytyn kiesıŋ» degen spektakl berıp jatqanda Halyq üiı örtendı. Ne sebepten örtendı, kım örtedı, älı künge belgısız. Bır anyǧy – 1931 jyly Qazstroiput atalatyn mekeme tek kırpış qabyrǧalary ǧana qalǧan Halyq üiın qatyryp jöndep şyǧardy jäne sodan keiın būl üige sovettık milisiia kırdı. Totalitarizm küşıne kırgen 1931 jyldan bastap, bırde OGPU, bırde NKVD, bırde KGB atanyp äuel basta Mügedekter üiı, keiın Halyq üiı atanǧan osy ǧimarat jazalauşy organdarǧa qyzmet etıp kele jatqany belgılı.
Mügedekter üiı 1982 jyly taǧy da örtendı. Köp keşıkpei 1983 jyly būl tas üi qaita jöndelıp, endı ekı qabattyŋ üstıne üşınşı qabaty köterıldı. Būl tas üidıŋ ne sebepten qaita-qaita örtenetını taǧy da belgısız. Qaraötkeldıŋ eskı tarihynan habardar bırdı-ekılı qariialar örtterdıŋ bärın osy üidıŋ totalitarlyq kezeŋdegı qyzmetımen bailanystyrady, būl jerge jazyqsyz jandardyŋ qany tögılgen, azap körgen adamdardyŋ nazasy ötıp ketken dep tüsındıredı. Äkei özınıŋ auyr taǧdyryn eske tüsırıp aita qoimauşy edı, sol aǧa ūrpaqtyŋ şydamdylyǧyna älı de taŋ qalamyn, al şeşei bolsa «äkeŋdı Almatyǧa alyp keterde vokzalda alystan bır-aq ret kördım, türı aq şüberektei bolyp ketıptı» deitın. Qūdaiǧa şükır, äkemız Karlagty, İrkutlagty tügel körıp elge aman-esen oraldy, auyr azap ta ūmytyldy ma eken, bıraq şeşemızdıŋ Işkı türmenıŋ şarbaǧynyŋ syrtynda qazaqtyŋ uyzdai kelınşekterımen bozdap jylap tūruşy edık degen sözı esımde qalyp qoiypty.
Jambyl ARTYQBAEV,
L.Gumilev atyndaǧy Euraziia ūlttyq universitetınıŋ professory
