L.Gumilev atyndaǧy Euraziia ūlttyq universitetınde «Tıl-qazyna» ūlttyq ǧylymi-praktikalyq ortalyǧynyŋ ūiymdastyruymen «Qazaq jazuynyŋ tarihy jäne latyn älıpbiıne köşudıŋ ǧylymi-täjıribelık negızderı» atty respublikalyq konferensiia öttı. Onda jan-jaqtan jinalǧan tıl salasynyŋ belgılı ǧalymdary latyn grafikasyna negızdelgen qazaq älıpbiı emle-erejelerınıŋ tūjyrymdamasyn talqylady. Maŋyzdy jiynǧa Almatydaǧy Ahmet Baitūrsynov atyndaǧy Tıl bılımı institutynyŋ aǧa ǧylymi qyzmetkerı, filologiia ǧylymdarynyŋ doktory Älımhan Jünısbek qatysyp, «Jaŋa qazaq älıpbiı emle-erejelerınıŋ qaǧidattary» taqyrybynda baiandama jasady. Sonda aituly ǧalymmen jüzdesıp, jaŋa tūjyrymdama turaly oi bölısken edık.
– Aǧa, sız konferensiia barysynda jurnalisterge bergen sūhbatyŋyzda būl tūjyrymdamany qoldamaitynyŋyzdy aşyq bıldırdıŋız. Nege qarsylyq tanyttyŋyz?
– Jaŋa qazaq latyn älıpbiın el bolyp taŋdadyq. Būl jazu reformasynyŋ bastauy ǧana. Endıgı jerde jaŋa qazaq latyn älıpbiınıŋ emle-erejesın daiyndau bastaldy. Osy sättı paidalanyp, tılımızdıŋ fonetika-grammatikalyq tabiǧatyna kereǧar kelıp jatqan kirill älıpbiınıŋ keibır emle-erejelerınen qūtylamyz dep oiladym. Öz basym soǧan sendım. Bıraq jaqynda maqūldanǧan jaŋa tūjyrymdamada (konsepsiiada) kirill jazuynyŋ emle-erejesı sol küiınde qaita köşırıldı. Oǧan eşqandai özgerıs engen joq. Ärine, ony daiyndaǧan ärıptesterımızben jan-jaqty pıkır almasu, tıpten pıkırtalas boldy. Öz basym būǧan qarsy ekenımdı aşyq aittym. Älı de aitamyn. Endeşe, maqūldanǧan tūjyrymdamaǧa taǧy da özgerıster enedı dep oilaimyn.
– Būl tūjyrymdamany kım äzırledı?
– Bızdıŋ instituttyŋ ǧalymdary. Būrynnan qazaq tılınıŋ emle-erejesımen ainalysatyn akademik Räbiǧa Syzdyq apaiymyzdan bastap, professorlar Nūrgeldı Uäli, Qūralai Küderinova, Anar Fazyljanova sekıldı belgılı ǧalymdarymyz bar. Men de osy ǧylymi ordanyŋ qyzmetkerımın. Bıraq būl qūjatty jasauǧa men qatysqan joqpyn. Osy jobany ǧylymi ordamyzda talqylap, ärıptester bır-bırımızge batyl pıkırımızdı aitqanbyz. Basynda qyzmettes ǧalymdarmen bır ūstanymda boldyq. Keiın olar köpşılık arasynda saualnama jürgızdı. Al saualma nätijesı qol jattyǧyp, köz üirengen kirill ülgısın jaqtap şyqqan tärızdı. Sodan keiın olardyŋ közqarastary özgerdı. Negızı, osy mäselede saualnama jürgızudıŋ qajetı joq. Mūny taza ǧalymdar qarastyru qajet. Öitkenı jalpy jūrtşylyq tıldıŋ ūŋǧyl-şūŋǧylyn tüsıne bermeidı. Jarty ǧasyrdan artyq älıpbi sanamyzǧa küştep qondyrǧan emleden aiyǧa qoiu, ärine, mümkın emes. Mysaly, köpşılık «su» degen sözdı taŋba sanyna qarap ekı dybys dep tüsınedı. Soǧan daǧdylanǧan, basqaşa oilauy mümkın emes, saualnamada ekı dybys dep jauap beredı. Saualnama jürgızgende mäselenıŋ osy jaǧyn eskeru kerek edı. Saualnamanyŋ nätijesıne senbeitın taǧy bır sebep bar, bız qazır qazaqtyŋ özıne «qazaqtyŋ bar dybysyn bar dep, joq dybysyn joq» dep sendıre almaityn kezeŋde tūrmyz. Oǧan däleldı joǧaryda keltırdım: «u» ärpı dybysyn emes, «ūu/üu» dybys tırkesterın belgıleitın taŋba ekenı bızdıŋ älıpbi sanamyzdan şyǧyp qalǧan. Sondyqtan bız aldymen älıpbi sauatymyzdy aşyp alaiyq dei beretınım sondyqtan.
– Sonda qalai aitylu kerek?
– Mäselen, qazaq tılınıŋ özınıŋ tabiǧi fonetika-grammatikalyq ülgısı boiynşa «u» taŋbasynyŋ dybys mänı bırde «ūu», bırde «üu» bolyp şyǧady. Endeşe, «su» degen söz üş dybys bolyp aitylady, soǧan laiyq üş ärıp bolyp jazyluǧa tiıs: «sūu». Kirill älıpbiınde özım «aldamşy» dep ataityn bır ereje bar. Ony kez kelgen tıl mūǧalımı jaqsy bıledı. Ol – «u» dybysy dauystydan keiın dauyssyz bolady nemese dauyssyzdan soŋ dauysty bolady» degen ereje. Būl – tübegeilı qate. Basqa elderde mūndai külkılı ereje joq. Eger taŋbanyŋ (ärıptıŋ) dybys mänı dūrys anyqtalsa, mūndai jaŋsaq ereje bolmaidy. Dauysty barlyq kezde dauysty, al dauyssyz bolsa, ol da barlyq jerde dauyssyz. Tura osy emle-ereje sol qalpynda konsepsiiada qaitalandy. Men osyǧan kelıspedım.
– Taǧy qandai mysaldardy keltıresız?
– Sondai-aq, qazaqtyŋ töl sözderınıŋ jazylymyna küşpen endırılgen «i», «ia», «iu», «ş» tärızdı ärıpterdıŋ jaiy da tap osyndai. Öitkenı qazaq tılınde mūndai dybystar joq. Onyŋ bärı bızge orys tılınıŋ yqpalymen kırdı. Törkını bölek orys tılınıŋ älıpbiı men emle-erejesın törkını bölek qazaq tılınıŋ älıpbiı men emle-erejesıne sol küiınde qabyldauǧa bolmaidy. Onyŋ tılbūzar maşaqaty köp. Tıldıŋ dybys qūramyn, sözdıŋ ündesım äuezın, morfem qūramyn, buyn tūrqyn, tasymal retın, tıpten söileu yrǧaǧyn būzady. Körıp otyrǧanymyzdai, qazaq tılınıŋ fonetika-grammatikalyq ön boiyna tügel nūqsan keltıredı. Konferensiiada jer-jerden kelgen ǧalymdardyŋ denı menıŋ aitqanymdy qoldady. Būryn bızdı keŋestık saiasat qūrsaudan şyǧarmady deuşı edık. Qazırgı jaǧdai odan da qiyn bolyp tūr, üirengen daǧdydan aryla alatyn emespız.
– Nege?
– 1957 jyly qazaqtyŋ töl sözderıne orystyŋ joǧaryda atalǧan taŋbalaryn qosyp jazu kerek degen ereje engızıldı. Sol «qyzyl reformanyŋ» nätijesın endı terıp-jep otyrmyz. Odan berı jarty ǧasyrdan astam uaqyt ötıp, bügıngı küngı ūrpaqtyŋ bärı kirill älıpbiınıŋ jazuymen sauat aşty. Taǧy qaitalaiyn, qazır endı olarǧa qazaqtyŋ dybysyn «bar» nemese «joq» dep sendıre almaityn kezeŋde tūrmyz. Sondyqtan adamdarǧa «su» nemese «bu» degendı üş dybys bar dep sendıre almaimyz. Olar «joq, ekı dybyspen aityp tūrmyz» deidı. Saualnamanyŋ nätijesı – osy. Negızı, «su, bu» t.b. sözderdı taratyp jazu kerek. Eger bız mūny qysqartyp «su» dei bersek, bır ūrpaq auysqannan keiın ekı dybystan qatar aiyrylamyz. Mūndai täjıribe älem tılderınde kezdesken. Türkiia memleketı ötken ǧasyrdyŋ jiyrmasynşy jyldary latynǧa köşkende «ä», «ŋ», «q» ärpın belgılegen joq. Sonyŋ kesırınen olardyŋ tılınen osy üş dybys şyǧyp qaldy. Odan berı qanşama uaqyt öttı. Bızdı türıkter «Qazaqstan» demeidı, «Kazakistan» dep aitady. Qazır olarda «q» dybysy joiylyp ketken. Sondyqtan bızde sözdı taratyp jazyp, ärbır taŋbanyŋ astyna öz dybysyn qoimasaq, osyndai keptı bastan keşemız. Eŋ basty qauıp – osy.
– Ol üşın ne ısteu qajet?
– Bırınşıden, jaŋa älıpbidegı dybys qūramyn anyq körsetken jön. Bızde toǧyz dauysty bar. Keibır oqulyqtarda dauysty dybysty on beske jetkızgen. Būl dūrys emes. Ekınşıden, tılımızdıŋ äuezı men morfem-buyny būzylmasa deimız. Sodan keiın baryp sözge dūrys tasymal jasau kerek.
– Keibır adamdar tılge ünem jasau kerek degendı aitady. Būǧan ne aitasyz?
– Tıldı ünemdegende tez oqimyz, jyldam jazamyz degennıŋ bärı – äsıreqyzyl äŋgıme. Tılımızdıŋ tabiǧaty qandai bolsa, sony ūstanu qajet. Bızdıŋ tılımızde jalǧau jalǧanady. Ony qysqartyp, ünem jasaimyz desek, tılge qiianat bolady. Tılge nūqsan keltıretın ünemnıŋ de, oŋailyqtyŋ da qajetı joq. Ünemsızdeu bolsa da töl emle jasaimyz. Mysaly, ekı taŋbanyŋ ornyna üş taŋba jazu kerek. Öitkenı tılımız sony tıleidı. Sondyqtan ünemdı quyp, tıldıŋ tabiǧatyna ziian keltıruge bolmaidy.
– Aityp otyrǧanyŋyz qūlaqqa qonymdy. Būl täjıribe jüzınde ıske asqanda qiyn bolmai ma?
– Älıpbi qaǧazda tūrǧanda ädemı körınedı. Onyŋ qiyndyǧy erteŋ sauat aşuǧa barǧanda şyǧady. Mäselen, bala «oqu» degenge morfologiialyq taldau jasasyn deiık. Kirill ülgısımen tūiyq raidyŋ körsetkışı dep «u-dy» alyp tastaidy, sonda sözdıŋ tübırı «oq» bolyp şyqpaqşy ma?! Söitıp, osy jerden jetkınşek şatasady. Būl – bır ǧana jeŋıl-jelpı mysal. Mektepte, joǧary oqu oryndarynda tıldıŋ grammatikalyq, morfologiialyq, fonetikalyq erekşelıkterı taldanady. Sonda aldymyzdan köp kedergıge kezdesemız.
– Endı odan qūtyludyŋ joly bar ma?
– Elbasynyŋ latyn grafikasynyŋ jaŋa nūsqasyn bekıtken Jarlyǧy şyqty. Jarlyq degen zaŋ. Osy eldıŋ azamaty retınde oǧan baǧynamyz. Endı bız sol älıpbimen jūmys ısteuımız qajet. Jaŋa nūsqanyŋ toqsan bes paiyzy dūrys. Menıŋ oiymşa, osyǧan kışkene özgerıs engızıp, jetıldıretın tūstary bar. Öitkenı dūrys älıpbiden dūrys emle-ereje şyǧady. Būrys älıpbiden dūrys emle-ereje şyqpaidy. Aitalyq, 11 nömırde tūrǧan orystyŋ «i» dauystysy men qazaqtyŋ «i» dauyssyzyna bır taŋba belgılengen. Oǧan nüktesız taiaqşa qoiylǧan. Osy ärıptı bas ärıppen jazǧan uaqytta şatasamyz. Ekı türlı dybysty bır taŋbamen belgıleuge bolmaidy. Qazaqta qysqa nemese sozylyŋqy «i» degen dybys joq. Bır ǧana «i» bar. Sondyqtan 11-şı bapty alyp tastaǧan jön. Jäne de dauyssyz dybystyŋ taŋbasymen dauysty dybysty belgıleuge bolmaidy. Älıpbide osy syqyldy jaŋsaqtyqtar ketken. Jäne töl älıpbidıŋ ışınde kırme taŋba jürmeu kerek. Töl älıpbiımız öz aldyna jeke bolu qajet. Al myŋdaǧan kırme sözderdıŋ (terminderdıŋ) jazu ädısı oŋai, onyŋ halyqaralyq ülgısı bar, bız de sony paidalanuymyz kerek. Qazır orys tılındegı mätınderde kompaniialar men adamdardyŋ aty özgermei tüpnūsqa türınde latynşa berıledı. Onyŋ jalpylama halyqaralyq ülgısı bar. Bız de sony paidalanaiyq. Oǧan arnaiy taŋba ızdep, emle-ereje daiyndau kerek emes. Sonan soŋ älıpbidıŋ tüzılu retınde kemşılık ketken. Ündesımı men aitylymy bır dybystar bır jerde tūrǧan jön. Oǧan da arnaiy toqtaluǧa tura keledı.
– Äŋgımeŋızge raqmet!
Sūhbattasqan Azamat ESENJOL
