Astanada Qazaqstan Respublikasy Täuelsızdıgınıŋ 25 jyldyǧy men Jeltoqsan köterılısınıŋ 30 jyldyǧyna arnalǧan «Qazaqstandaǧy Jeltoqsan köterılısınıŋ tarihi jäne halyqaralyq maŋyzy» atty halyqaralyq ǧylymi-praktikalyq konferensiia öttı. Baiandamaşynyŋ bırı – «Ädılet» tarihi-aǧartu qoǧamynyŋ töraǧasy, jazuşy, tarih ǧylymynyŋ kandidaty Beibıt Qoişybaidyŋ sözımen aitsaq, basqosuda dünienı dür sılkındırgen jeltoqsannyŋ dümpuı jan-jaqty saralandy.
BOSTANDYQ FİLOSOFİIаSYN QALYPTASTYRATYN KEZIMIZ KELDI
Parlament deputattary, memleket jäne qoǧam qairatkerlerı, ǧalymdar, şyǧarmaşylyq adamdary, Jeltoqsan köterılısınıŋ qaharmandary men segız memlekettıŋ ökılderı qatysqan alqaly jiyndy Astana qalasy äkımdıgınıŋ qoldauymen L.Gumilev atyndaǧy Euraziia ūlttyq universitetı, Qazaqstan tarihşylary qauymdastyǧy, Ş.Uälihanov atyndaǧy Tarih jäne etnologiia instituty ūiymdastyrdy.
Ūlttyq müddenı basty orynǧa qoiyp, äreket etken «Alaş» qozǧalysy men jeltoqsanşylardyŋ arasynda ortaq arna bar. Osyǧan elımızdıŋ Eltaŋbasynyŋ avtory Jandarbek Mälıbekov nazar audaryp, jeltoqsanşylardy keşegı Alaş arystarynyŋ jalǧasyna balady.
Qazaqstan tarihşylary qauymdastyǧynyŋ töraǧasy, QR ŪǦA korrespondent-müşesı, tarih ǧylymynyŋ doktory, professor Mämbet Qoigeldı osy oidy tiianaqtap, tarqatyp berdı. «Sovet zamanynda qazaq ūltynyŋ özın-özı basqaru mümkındıgı arman küiınde qaldy. Ūlttyq qūndylyqtardyŋ bırjola joiylyp ketu qaupı tudy. Ūltşyldar eldıŋ äl-auqatyn, mädenietın, ūlttyŋ tılın, salt-dästürın saqtau, qazaq elın ozyq memleketterdıŋ qatarynan köru syndy özektı mäselelerdı aldyŋǧy qatarǧa şyǧardy. Jastardy alaŋǧa şyǧuǧa da osy jait
itermeledı» degen tarihşy tereŋnen tartyp, Älihan Bökeihan men Ahmet Baitūrsynūlynyŋ taǧdyry arqyly keŋestık kezeŋnıŋ öktem saiasatynyŋ ūlt ziialylaryna tigızgen kesırın aşty.
Qazaq dalasyn bilegen patşalyq bilıktı de, jetpıs jyl boiy ūltymyzdy uysynda ūstap kelgen keŋestık jüienı de osy künderge deiın ligitimdı, iaǧni zaŋdy bilık retınde sanap keldık. Mämbet Qoigeldınıŋ aituynşa, osyndai oidan aryluymyz kerek. «Qazırgı täuelsızdık kezeŋınde tarihymyzdy dūrystauymyz qajet. Bostandyq filosofiiasyn qalyptastyratyn kezımız
keldı» dedı ol.
SOSİALİZM SAIаSATTY QŪLDYRATTY
QR ŪǦA akademigı Ǧarifolla Esım Jeltoqsan köterılısın tuyndatqan jaittarǧa toqtaldy. «Ötken ǧasyrdyŋ jetpısınşı jyldary sosializm «auru» qoǧamdy tuǧyzǧandyǧyn tüsındık. Ekonomikalyq tūrǧydan da, saiasi jaǧynan da qūldyrau bastaldy. Helsinki qalasynda ötken jinalystan soŋ Şyǧys Europa memleketterı kommunizmge qarsy bas kötere bastady. Sol kezde ūlttyq intelligensiia jaŋa zaman kele jatqanyn sezdı. Ärine, aǧa buynnyŋ köŋıl küiın jastar da aŋǧardy. Onyŋ şaryqtau şegı 1986 jyldyŋ jeltoqsanyna döp keldı.
Osydan otyz jyl būrynǧy elımızde bolǧan Jeltoqsan köterılısı 1956 jylǧy qazan aiyndaǧy Budapeşt pen 1968 jylǧy Praga köktemındegı tolqularmen sabaqtasyp jatyr. Osyndai oidy Vengriianyŋ Qazaqstan Respublikasyndaǧy tötenşe jäne ökılettı elşısı Andraş Barani aitty. Ony Parlament Mäjılısınıŋ deputaty Azat Peruaşev qostaǧandai boldy. Sondai-aq, Jeltoqsan köterılısınıŋ tübı bır türkı älemıne äserın Türkiianyŋ Kaiseri qalasyndaǧy Erdjies universitetınıŋ professory Abdulqadyr Iývaly baiandady.
BIR TUǦAN BAUYRLARDYŊ QOLDAUY
Elımızdegı Jeltoqsan köterılısı bır tuǧan qyrǧyz bauyrlarymyzdy da tynyş jatqyzbaǧan eken. Ol jönınde Qyrǧyz Respublikasy Parlamentınıŋ būrynǧy töraǧasy, tarih ǧylymynyŋ doktory Zainedin Qūrmanov söz söiledı.
«Qazaqstanda Jeltoqsan köterılısı oryn alǧanda men Mäskeu aspiranturasyn bıtırıp kelıp, Bışkek qalasyndaǧy Medisina universitetınde jūmys ıstep jürdım. Bır künı basşylar bärımızdı jinap alyp, Almatyda studentter arasynda tolqular bastalǧanyn jetkızdı. Sol kezde öz jastarymyzǧa ie boluǧa qataŋ tapsyryldy. Bız jataqhanalardy tekseruge kırıstık. Bıraq Qazaqstandaǧy jaǧdaidy estıgen studentterımız eşteŋege qaramai, terezeden sekıre bastady. Olardy toqtatuǧa tyrysqan ūstazdar boldy. Özım olarǧa: «Baryŋdar, özderıŋnıŋ azamattyq boryştaryŋdy oryndaŋdar!» dep, qarsy bolǧanym joq. KPSS tarihy kafedrasynda qyzmet atqarsam da, partiia müşesı emes edım, sondyqtan qorqatyn eşteŋem joq bolatyn. Ülken top bolyp jinalǧan studentter Qazaqstan-Qyrǧyzstan şekarasyna deiın jettı. Alaida şekara beketınen olardy tärtıp saqşylary kerı qaitardy. Sonda da keiınnen bırneşe jastarymyz beketten ötıp, Qazaqstanǧa jetkenın estıdık. Qyrǧyzstanda da qazaq jastaryn aiyptaityn jinalystar ötkızıldı. Alaida qaralaǧandardan görı jastardy jaqtaǧandar köp boldy. Sondyqtan universitettıŋ partiialyq komitetı qazaq studentterın aiyptaityn qarardy qabyldai almady. Bızdıŋ de arymyz taza bolyp, bır-bırımızdıŋ közderıne qaraudan jasqanbadyq. Qarsy şyqqandar jūmystan da şyǧarylmady. Keiın bız partkom töraǧasyn taqtan taidyryp, onyŋ ornyna Qyrǧyzstanda türlı qyzmetterdı atqarǧan qazaq azamaty Medet Sadyrqūlovty taǧaiyndadyq» dedı qyrǧyz ǧalymy.
TOQTARDYŊ ERLIGI ELENBEI QALA JAZDADY
Qazaqstanda kerısınşe jastardy qoldaǧan ūlt ziialylary qudalauǧa tüstı. Solardyŋ bırı ūltjandy azamat Aqseleu Seidımbek bolatyn. Konferensiiada Jeltoqsan köterılısı kezınde onyŋ basynan ötken jaǧdai turaly da aityldy.
Qazaqtan şyqqan tūŋǧyş ǧaryşker, Halyq qaharmany Toqtar Äubäkırovtıŋ taǧdyryna da Jeltoqsan köterılısı kesırın tigıze jazdapty. 1987 jyldyŋ basynda Mäskeude tūrǧan Toqtar Oŋǧarbaiūly äuede jasaǧan erlıkterı üşın Keŋes Odaǧynyŋ Batyry ataǧyn alu kerek bolatyn. Gorbachevke qol qoiuǧa onyŋ qūjattary äkelıngende bas hatşy qūjattardy qaramastan laqtyryp: «Qazaq ūltynyŋ ökılı mūndai marapatqa laiyq emes» dep aşulanady. Keiınnen ǧana Mäskeu qalasynyŋ partiia komitetınıŋ bırınşı hatşysy, saiasi biuro müşesı Grişinnıŋ qoldauymen būl ataq batyrymyzǧa būiyrady. Būl oqiǧa Toqtar Äubäkırovtıŋ konferensiiaǧa qatysuşylarǧa joldaǧan hatynda körsetıldı.
Qazaq ädebietınde de Jeltoqsan köterılısı taqyryby qamtyldy. Mäselen, jazuşy Seiıtqūl Ospanov «Qūldar köterılısı» atty şyǧarmasyna arqau qyldy. Jazuşy Bekejan Tılegenov «Seksen altynşy jyl» atalatyn tarihi roman jazdy. Keiıngı atalǧan şyǧarmaǧa filologiia ǧylymynyŋ doktory Serık Negimov toqtaldy.
Konferensiiaǧa qatysuşylar «Jastar» şaǧyn audanyndaǧy mūsylmandar ziratynda jatqan Kenesary hannyŋ sarbazdary men körnektı Alaş qairatkerı Smaǧūl Säduaqasūlynyŋ ruhtaryna taǧzym ettı. Şara soŋynda ūsynystar men tūjyrymdar saraptalyp, arnaiy qarar qabyldandy.
Amanǧali QALJANOV
