Gazetımızdıŋ №123 (4401) nömırınde «Egemendık deklarasiiasy: maŋyzy men mänı» atty maqalada tarihi qūjatty qabyldaudaǧy qiyndyqtar men ūlttyq memlekettılıktı qūruǧa baǧyttalǧan baptardyŋ män-maŋyzyna toqtaldyq. Būl joly 1993 jäne 1995 jyly qabyldanǧan Konstitusiiaǧa negız bolǧan normativtık qūqyqtyq aktılerın söz etemız.
TÄUELSIZDIKKE BASTAR JOL
25 qazanda merekelenetın Respublika künınıŋ tüpkı mänı – Egemendık deklarasiiasynyŋ män-maŋyzyn tüsınu, jahandanǧan zamanda eldıktıŋ eŋsesın tıktep, ūlttyq erekşelıktı, bolmys-bıtımdı saqtai otyra damudyŋ jolyn saralau. Öitkenı 1990 jyly 25 qazanda Qazaqstannyŋ memlekettık egemendıgı turaly deklarasiiasy täuelsızdık jolyndaǧy batyl qadam, ūlttyq memleket qūruǧa talpynys boldy.
1991 jyly 10 jeltoqsanda Joǧarǧy Keŋestıŋ sessiiasynda «Qazaq KSR-nıŋ» atauy «Qazaqstan Respublikasy» bolyp özgerıp, 16 jeltoqsanda «Qazaqstan Respublikasynyŋ memlekettık täuelsızdıgı turaly» Konstitusiialyq zaŋ qabyldandy. Täuelsızdıkke daŋǧyl jol salǧan qos qūjat bır-bırımen mazmūndas, maǧynalas boldy, aiyrmaşylyǧy joq emes.
Bärı qalai bastaldy? Aldymen sonyŋ basyn aşyp alaiyq.
1990 jyly 25 qazanda qazaqstannyŋ memlekettık egemendıgı turaly deklarasiiasy täuelsızdık jolyndaǧy batyl qadam, ūlttyq memleket qūruǧa talpynys boldy
1991 jylǧy Tamyz töŋkerısınen keiın KSRO-nyŋ şaŋyraǧy şaiqalyp, imperiialyq därmenı qalmaǧanyn körsetıp berdı. Qazan aiynyŋ soŋynda Litva, Latviia, Estoniia, Gruziia täuelsızdıgın jariialap, KSRO-dan şyqqanyn mälımdedı.
Gorbachev Odaqqa bırıkken respublikalardyŋ qoǧamdyq-saiasi, äleumettık-ekonomikalyq, ruhani-mädeni talap-tılegıne jauap bere almai, KSRO kölemınde şielenıs küşeie tüstı. 1991 jylǧy 8 jeltoqsanda Resei, Ukraina jäne Belarus basşylary Minsk maŋyndaǧy Belovej ormanynda bas qosyp, 1922 jylǧy KSRO şartyn joiuǧa kelıssöz jürgızdı. Söitıp, Boris Elsin, Leonid Kravchuk jäne Stanislav Şuşkevichtıŋ bastamasymen KSRO joiyldy.
Köp ūzamai Qazaqstan, Qyrǧyzstan, Özbekstan, Täjıkstan jäne Türıkmenstan «keŋestık» jäne «sosialistık» atauynan bas tartyp, täuelsızdıgın bırınen keiın bırı jariialady.
25 qazanda merekelenetın Respublika künınıŋ tüpkı mänı – Egemendık deklarasiias ynyŋ män-maŋyzyn tüsınu, jahandanǧan zamanda eldıktıŋ eŋsesın tıktep, ūlttyq erekşelıktı, bolmys-bıtımdı saqtai otyra damudyŋ jolyn saralau
Osy kezde täuelsızdıktı tıktep, rämızderdı jasaqtap, şekarany aiqyndauda deklarasiia zaŋnamalyq şart qyzmetın atqardy. HH ǧasyrdyŋ 90-jyldarynyŋ basynda qabyldanǧan qos qūjat – Egemendık deklarasiiasy men Konstitusiialyq zaŋnyŋ mazmūnyna uaqyt aǧymyna sai azdaǧan özgerıs engızılgenmen, tüpkı mänı eldıktıŋ eŋsesın tıkteu, täuelsızdıktı jariia etu boldy. Bırınşısınde el tūtastyǧy men egemendıgıne qajettı zaŋ normalary 17 bapqa bırıktırılse, ekınşısı 7 tarau jäne 18 baptan tūrdy.
KONSTİTUSİIаDAǦY ORNY
Belgılı zaŋger Sūltan Sartaev: «Deklarasiiada Respublika memlekettıŋ öz ışınde bilıktıŋ üstemdıgıne ie jäne syrtqy qatynastarda Odaqtyq şarttyŋ aiasynda ıs-şaralar jürgızıledı» dep körsetılse, Konstitusiialyq zaŋda «Qazaqstan Respublikasy – täuelsız, demokratiialyq jäne qūqyqtyq memleket. Ärı territoriiasynda ökımet bilıgın tolyq ielenedı, özınıŋ ışkı jäne syrtqy saiasatyn derbes belgılep, jürgızedı» dep naqtylandy. Qos qūjattyŋ aiyrmaşylyǧy – bırınşısınde syrtqy saiasatta resmi Mäskeudıŋ yqpalynda ekenı aŋǧarylsa, ekınşısınde öz erkı özınde ekenı aiqyndaldy» dep jazady öz estelıgınde.
Belgılı ǧalym Salyq Zimanovtyŋ jazuynşa, deklarasiianyŋ basqa saiasi-qūqyqtyq qūjattar arasynda alatyn orny zor, maŋyzy erekşe. Onda ūlttyq memlekettıŋ negızgı prinsipterı qamtylyp, saiasat, ekonomika, mädeniet, aumaqtyq bilıktıŋ konstitusiialyq normalary körsetıldı.
Täuelsızdıktıŋ negızın qalauǧa atsalysqan qos zaŋgerdıŋ paiym-parasaty oryndy. Deklarasiia konstitusiialyq sana-sezımdı qalyptastyryp, bekıtude şeşuşı röl atqardy.
Ǧalym, zaŋger Sosial Tabanovtyŋ eŋbekterınen deklarasiia men Konstitusiianyŋ tarihi-qūqyqtyq sabaqtastyǧy turaly tabuǧa bolady.
HH ǧasyrdyŋ 20-jyldary qazaq dalasynda deklarasiia ūǧymy alǧaş enıp, Qyrǧyz (qazaq) avtonomiialy Respublikasynyŋ I Bükılhalyqtyq qūryltaiynda ūlttyq memleket qūru turaly deklarasiia qabyldanǧanmen, bärı qaǧaz jüzınde qalyp, derbestık tar şeŋberde qaraldy. HH ǧasyrdyŋ 90-jyldary belsendı, bedeldı halyq qalaulylary men zaŋgerler jasaǧan zaŋ normalary täuelsız memleket qūruǧa negız boldy.
Deklarasiiadaǧy baptardy saralaityn bolsaq, konstitusiialyq aktını qūrap, tıptı keibırı konstitusiialyq qūrylystyŋ negızın qalady. Aitalyq, deklarasiianyŋ: «Respublika memleket bilıgı onyŋ zaŋ şyǧaru, atqaru jäne sot bilıgıne bölu prinsipter boiynşa jüzege asyrylady» degen 7-baby özgermesten, tūtastai 1993 jylǧy Konstitusiianyŋ 6-tarmaǧyna engızıldı. Sondai-aq deklarasiianyŋ 3-babyndaǧy: «Qazırgı şekarasyndaǧy Qazaq SSR-nıŋ territoriiasy bölınbeidı jäne oǧan qol sūǧylmaidy, onyŋ kelısımınsız paidalanuǧa bolmaidy» degen tūjyrym Konstitusiianyŋ 2-tarmaǧymen ündestık tapty.
Deklarasiiadaǧy memlekettılıktıŋ ömırşeŋ qaǧidalary 1995 jyly qabyldanǧan Ata Zaŋda da körınıs tapty. Mäselen, Konstitusiianyŋ 2-babyn, 2-bölıgın alsaq, onda: «Respublikanyŋ egemendıgı onyŋ bükıl aumaǧyn qamtidy. Memleket öz aumaǧynyŋ tūtastyǧyn, oǧan qol sūǧylmauyn jäne bölınbeuın qamtamasyz etedı» delındı. Būl deklarasiianyŋ 3-babyna para-par ekenı anyq. Deklarasiiadaǧy adam qūqyǧy turaly ideiasy Ata zaŋnyŋ «Adam jäne azamat» degen II bölımde 10-39-baptarda tolyq qamtyldy.
Būdan bölek, deklarasiiadaǧy azamattyq, saiasi partiialar, qoǧamdyq ūiymdar, būqaralyq bırlestıkter, memlekettık organdar, aumaqtyq basqaru, jer asty jäne üstındegı tabiǧi resurstar men halyqtyŋ tarihi-mädeni qazynasy jäne t.b. bailanysty mäseleler Konstitusiianyŋ tiıstı mätınınde öz ornyn tapty. Alaida Konstitusiiaǧa deklarasiianyŋ baptary eşbır özgerıssız endı degen pıkırdı ūstanǧan dūrys emes. KSRO ydyrap, täuelsız memleket qūrylǧan kezdegı qoǧamdyq-saiasi, äleumettık-ekonomikalyq ahual özgerıp, keibır tırkester özektılıgın joiǧan-dy.
P.S: Bızdıŋ aldymyzda ūly mındet tūr, ol – Jaŋa Qazaqstandy qūryp, ädılettılık prinsipterın ūstanǧan qoǧam qūru. Qazaq qoǧamy üşın ädıldıktıŋ eŋ ülkenı – ūlttyq memleket qūryp, ata-babamyzdyŋ arman-mūratyn şyndyqqa ainaldyru. Būl rette, 25 qazanǧa säikes keletın Respublika künı maŋyzdy röl atqarady. Öitkenı būl merekenıŋ tüpkı mänı Egemendık deklarasiiasynyŋ män-mazmūnyn nasihattau bolsa, būl qūjattyŋ özegı – ūlttyq memleket qūru.
