Balalyq şaq – būl adamnyŋ damuyndaǧy maŋyzdy kezeŋ, öitkenı däl osy kezeŋde salauatty jäne baqytty ömırdıŋ negızderı qalanady. Balalarǧa degen közqaras memlekettıŋ äl-auqat deŋgeiınıŋ, damuy men qoǧam mädenietınıŋ körınısı bolyp tabylady. Balalardyŋ damuyna qoldau körsetu – qoǧamnyŋ strategiialyq maqsaty.
Balanyŋ qūqyqtary – būl adam qūqyqtary sanatyndaǧy ūǧym jäne balanyŋ adam retındegı qadır-qasietı men bıregeilıgınen tuyndaidy. Qazaqstandyq balalardyŋ qūqyqtary men zaŋdy müddelerın qorǧau Qazaqstannyŋ memlekettık äleumettık-qūqyqtyq saiasatynyŋ basty basym baǧyttarynyŋ bırı bolyp tabylady.
Qazaqstan Respublikasynda balalardyŋ ömır süruge, ar-namysy men abyroiyn qorǧauǧa, jeke basyna qol sūǧylmauşylyqqa, tūrǧyn üige, bılım aluǧa, äleumettık qamsyzdandyru men äleumettık qyzmet körsetuge, densaulyq saqtau men medisinalyq kömekke, mädeni qūndylyqtarǧa qol jetkızuge jäne basqalarǧa neǧūrlym maŋyzdy qūqyqtary zaŋnamalyq türde qamtamasyz etılgen. Qabyldanǧan «Neke (erlı-zaiyptylyq) jäne otbasy turaly» Kodeks, «Bılım turaly», «Balanyŋ qūqyqtary turaly», «Memlekettık jastar saiasaty turaly», «Balaly otbasylarǧa berıletın memlekettık järdemaqylar turaly», «Kämeletke tolmaǧandar arasyndaǧy qūqyq būzuşylyqtardyŋ profilaktikasy men balalardyŋ qadaǧalausyz jäne panasyz qaluynyŋ aldyn alu turaly», «Otbasy ülgisindegi balalar auyly jäne jasöspirimder üileri turaly» zaŋdar jäne de basqa zaŋnamalar balalardyŋ qūqyqtary men müddelerın qorǧaidy. Respublikada zaŋnamalyq bazany jüielı türde jaŋartu jäne jetıldıru ūdaiy jürgızılude.
Qabyldanǧan zaŋdar, normativtık-qūqyqtyq aktıler balalardyŋ qūqyqtaryn qorǧau salasyndaǧy jaǧdaidy jaqsartuǧa mümkındık berdı. Sonymen qatar, qazırgı kezde elımızde balalardyŋ müddesı üşın zaŋnamany jetıldıru jūmystary jalǧasuda.
Memleket basşysy Qasym-Jomart Toqaev qazaq halqyna arnaǧan jaŋa jyldyq Joldauynda 2022 jyldy Balalar jyly dep jariialady: «Balalarǧa erekşe nazar audaru kerek. Olardyŋ äl-auqaty – memleketımızdıŋ tabysty bolaşaǧynyŋ senımdı kepılı. Sondyqtan kelesı jyldy Balalar jyly dep jariialau kerek dep esepteimın» dedı Memleket basşysy.
Būl sözderdıŋ jalǧasy QR Prezidentınıŋ 2022 jylǧy 19 qaŋtardaǧy №780 «Balalar jylyn jariialau turaly» Jarlyǧy boldy, oǧan säikes QR Ükımetınıŋ 2022 jylǧy 20 nauryzdaǧy №148 «Balalar jylyn ötkızu jönındegı ıs-şaralar josparyn bekıtu turaly» qaulysy şyqty.
Sonymen qatar, QR Premer-ministrı 2022 jylǧy 1 aqpandaǧy №21-ö ökımımen Balalardyŋ hal-ahual indeksın bekıttı. İndeks balalardyŋ hal-ahualyn jäne ärtürlı salalarda balalar üşın jaǧdai jasauǧa baǧyttalǧan ūlttyq saiasattyŋ tiımdılık därejesın baǧalaudy jürgızu üşın äzırlengen. Aita keteiık, 2004 jyly Amerikadaǧy balalardy damytu qory balalardyŋ hal-ahual indeksın bırınşı bolyp äzırledı jäne jariialady.
İndeks tört negızgı baǧyttan tūrady: «Bala», «Otbasy jäne qoǧam», «Memlekettık saiasat» jäne «Eldıŋ äl-auqaty». Balalardyŋ hal-ahual indeksınde «Eşkımdı şette qaldyrmau» qaǧidaty basty negızge alynǧan. Derekter ortalyq jäne jergılıktı memlekettık organdardyŋ aşyq közderınen, sondai-aq balalarǧa (ata-analardyŋ rūqsatymen) jäne ata-analarǧa saualnama jürgızuden qūralady. Barlyǧy indekste 11 ūǧym qoldanylady. Ükımette habarlaǧandai, Qazaqstan balalarynyŋ hal-ahual indeksın engızu öŋırler boiynşa balalardyŋ jaǧdaiyn jaqsartudy tejeitın faktorlardy uaqtyly anyqtauǧa mümkındık beredı.
Jaŋa parametr balalardyŋ äl-auqatyn obektivtı baǧalau jäne Qazaqstannyŋ eŋ kışkentai tūrǧyndaryna baǧyttalǧan memlekettık saiasattyŋ tiımdılık därejesın alu üşın qūrylǧan.
Bügıngı taŋda Qazaqstanda 0-den 17 jasqa deiıngı 6295590-nan astam bala tūrady. Demografiialyq äleuet eldıŋ bolaşaq damuynyŋ faktory bolyp tabylady.
Körnektı orys filosofy Pitirim Sorokin «Qazırgı otbasynyŋ daǧdarysy» atty eŋbegınde tärbie men oqytu tek otbasylyq qūzıret boludan qaldy dep jazdy. Endı mındet memlekettıŋ qolyna ötedı.
Zaŋ, memleket siiaqty, äleumettık damudyŋ nätijesı. Balanyŋ qūqyqtary – būl ädılettılıktı belgıleu men balaǧa tiesılı nemese ol paidalana alatyn närsege qol sūǧuşylyqqa jol bermeu üşın memleket nemese ūlttan joǧary qūrylym tarapynan belgılengen äleumettık mınez-qūlyq erejelerınıŋ jiyntyǧy. Balaǧa tuǧannan bastap öz qūqyqtary berıledı.
BŪŪ-nyŋ 1989 jylǧy Bala qūqyqtary turaly Konvensiiasynyŋ 1-babyna säikes, «Ärbır adam 18 jasqa tolǧanǧa deiın bala bolyp tabylady» dep aitylǧan. 2002 jylǧy 8 tamyzda qabyldanǧan «Balanyŋ qūqyqtary turaly» Qazaqstan Respublikasynyŋ Zaŋy: «Bala – on segız jasqa (kämeletke) tolmaǧan adam» dep tüsındıredı.
Balalar tıkelei nemese janama qatysu arqyly memleket ömırınıŋ köptegen salalaryna äser etedı. Sondyqtan, memlekettık saiasat memlekettıŋ barlyq elementterı: memlekettık organdar, saiasi partiialar, ükımettık emes ūiymdar, dıni bırlestıkter, būqaralyq aqparat qūraldary, basqa da äleumettık qūrylymdar men kommersiialyq sektor qūrylymdary saiasatynyŋ jekelegen türlerın qamtidy.
Negızınen, balalar müddesın közdeitın memlekettık saiasattyŋ maqsattary balalardyŋ qūqyqtaryn qorǧau töŋıregınde şoǧyrlanǧandyqtan, tiısınşe Qazaqstan Respublikasynda balalar qūqyǧyn qorǧau jönındegı memlekettık saiasat balalar müddesın közdeitın memlekettık saiasattyŋ qūramdas bölıgı bolyp tabylady.
Balalardyŋ qūqyqtaryn qamtamasyz etudı köbınese memleket balalardyŋ qūqyqtaryn qorǧau jönındegı memlekettık saiasatty ıske asyru arqyly jüzege asyrady. Balalarǧa qatysty memlekettık saiasattyŋ mazmūny men nätijelılıgı qoǧamnyŋ äleumettık-ekonomikalyq damuyna, memlekettıŋ qūqyqtyq jaǧdaiyna, azamattyq qoǧamnyŋ kemeldenuıne, saiasi mädenietı men ūlttyq dästürlerıne bailanysty.
Bükıl älemdegı balalardyŋ qūqyqtaryn qorǧau jönındegı saiasattyŋ qazırgı jai-küiı – negızınen, ükımettık emes jäne halyqaralyq ūiymdar bastamasynyŋ nätijesı.
Balalardyŋ qūqyqtaryn qorǧau jönındegı memlekettık saiasat halyqtyŋ neǧūrlym osal jäne qorǧalmaǧan sanattaryna qatysty qazaqstandyq qoǧamnyŋ ūstanymyn qūndylyqty, kognitivtı, saiasi-qūqyqtyq negızdeude körınıs tabady. Balalarǧa degen közqaras äl-auqat deŋgeiınıŋ, memlekettıŋ damuy men qoǧam mädenietınıŋ körınısı bolyp tabylady.
Memleket basşysy atap ötkendei, balalar jyly ūrandar men merekelık ıs-şaralardy ötkızudı emes, eŋ aldymen, bilık organdary tarapynan balalyq şaqty qorǧau maqsatynda densaulyq saqtau, bılım beru, äleumettık qamsyzdandyru salasynda naqty şaralar qabyldaudy bıldıredı.
«Öskeleŋ ūrpaqtyŋ üilesımdı damuy men baqytty balalyq şaǧy – bızdıŋ jalpyūlttyq mındetımız. Olardyŋ äl-auqaty – memleketımızdıŋ tabysty bolaşaǧynyŋ senımdı kepılı» dedı Qasym-Jomart Toqaev.
Qazırgı taŋda balalardyŋ paidasyna atqarylyp jatqan ıs-şaralar men köptegen bastamalar biylǧy jyly maŋyzdy jäne jaqsy nätijeler körsetude. Öitkenı balalar tek sözben ǧana emes, qaǧaz jüzınde de, naqty ıs-ärekette, zaŋda jäne onyŋ dūrys, sapaly oryndaluynda qoldau men tüsınudı qajet etedı.
Jazira AMANGELDI,
«Adamnyŋ üilesımdı damuy ūlttyq instituty» KE AQ
Strategiia jäne korporativtık basqaru bölımınıŋ mamany
