Ärkımnıŋ-aq balǧyn balalyq şaǧynan auyq-auyq esıne tüsıp tūratyn erekşe körınıstı estelıkterı bolady. Kım de bolsaŋ kei sätte bärın ūmytyp, qiial qanatymen sol bır taǧdyryŋnyŋ taŋyndai kezıne baryp-qaitqandai bolasyŋ. Onyŋ bırı kezınde senıŋ balalyq sezımıŋdı şat-şadyman şattyqqa bölegen, keibıreuı bauyryŋdy eze eljıretken de…
Menıŋ tuǧan auylym Alataudyŋ bır sılemı – Şal tauynyŋ etegınde şyǧystan batysqa qarai sozyla qonystanǧan bau-baqşaly meken. Taudaǧy qara arşanyŋ qalyŋ ösken jerıne tūspa-tūs. Atam ä degende-aq äuletın däl soǧan közdep qonystandyrǧan-au, şamasy. Taudyŋ basqa jerınde būl aǧaş öspeidı. Auyldan tömen keŋarqa jalpaq belesterde, odan ärırek kösıle serpılgen jazyqtyqtarda egıstık alqaptary tärtıppen ornalasqan, al odan säl bos jer qalsa, «menıkı» dep «tärtıpke qaramaityn» qyzǧaldaqtar jaiǧasqan qūiqaly dala, tömenırek baryp susyǧan ystyq sary qūmdy Moiynqūm jerı ūlasady. Egındı de, qyzǧaldaqty alqapty qaq bölıp osy tūnyp tūrǧan tabiǧatqa tür-tüsımen de, tars-tūrs etken dausymen de üş qainasa sorpasy qosylmaityn erekşe bır şapşaŋ da asau mınezımen Türksıb temır jolynyŋ küre jolynda poiyzdar tynyştyqty böle ötedı. Tek dabyl bergendegı sozylyŋqy dausynyŋ osy kerbez dala bolmysymen ündestıgı bardai.
Būl ölke – darhan daladan yrys-berekesın tergen dihannyŋ, tört tülıgımen sai-salasyn änge bölegen malşynyŋ elı. Tauynda qara arşa men dalasynda älgı qyzǧaldaqtyŋ taŋdap ösken, ūnatqan jerı! Būl ölke – menıŋ jäne menıŋ zamandastarymnyŋ balǧyn şaqtaryna kuäger tättı meken. Bızge taudyŋ tylsymǧa tola, tūla boiynda önegesı biık danalyǧyn, keŋ peiıldı dalanyŋ darhan mınezın telıp, ömır degen qily taǧdyr arqalaǧan saparǧa attandyrǧan – qūt meken.
Äsırese, esımnen köktemı şyqpaidy! Būl auylǧa köktem syi-syiapatyn aiamai arqalai, artynyp-tartynyp, erekşe entelei keledı, körer köz toimai qaraityn, söz joq, keremet mausym! Sarqyraǧan tüngı būlaq suynyŋ dausy da, tuǧan elge qaityp kelıp jatqan qūstardyŋ änı de, töldep jatqan tört tülık maldyŋ änı de, şat-şadyman jandardyŋ änı de sonda. Maqpal tünder bastalady, dalada ūiyqtauǧa jatsaŋ, aspan samsap jymyŋdaǧan, anda-sanda syrǧi aqqan jūldyzdarymen ūiqyŋdy bırazǧa deiın bermei qoiady. Osy äsem de äserlı tabiǧattyŋ menıŋ qūrdastarymdy arman joldaryna attanarda tüisıgıŋe tüiıp bergen önegesı köp edı…
Balbyraǧan jer ana jauqar jaŋbyrdyŋ nūryn jūtyp alyp, kök maisa qyr men jazyqty bırde sary, bırde külgın, bırde qyzyl, bırde aq tüsterge boiaidy-ai kelıp! Al qyzǧaldaqty şaşqanda Ūly jıbek jolymen ötıp bara jatqan jolauşynyŋ at basyn tartyp, auzyn aşyp qaramaityny qalmaidy! Syrttan kelıp, bırınşı körıp tūrǧandardy aitpaǧanda, künde körıp jürgen bızge ne joq deimın, syrt jaqqa şyǧa qalsaq, maqtana aityp ta qalyp jüremız! Tabiǧattyŋ jasandylyqtan aulaq, kökıregı oiaudyŋ köre alatyn tamyljyǧan körkı degen osy eken ǧoi! Naǧyz meiırımı şeksız Ana tabiǧat! Mereilı Ana mausym! Tek Şal tauy ǧana şalqaiyp, kök tırep, aq qar-kök mūzyn, ǧajaiypqa toly jarqabaqtaryn jarqyldatyp, keide, menıŋ bala közıme qatal körıne me özı, qalai?…
Auyl adamdary mūndaida qarbalas, mal töldep, aldy jailauǧa qonys audara bastaǧan, jer busanyp, egınşılık bastalyp degendei. Kışkentai balalar bolsaq ta bızdıŋ de «qolymyz timei jüretın» mausym. Dala kezıp oinaityn kez, qozy-laqpen jarysatyn, jabaǧy-tai mınetın kezeŋnıŋ basy. Şama-şarqymyz kelgenderımız ata-anamyzǧa qolǧabys jasaimyz. «Däu sai» deitınbız, auyldyŋ tau jaǧyndaǧy tereŋ saidy. Qarly şyŋdardan asyǧa jarysyp keletın qos būlaqtyŋ aryny saiabyrlap, suynyŋ toǧysatyn tūsy da – osy sai. Ol jer – jazy-qysy malǧa suat, bızge aptap ystyqtarda şyqpai şomylatyn toǧan. Jaǧalauynda qūmdauyty bar, maidai jūmsaq batpaǧyn da ädeiılep keşetınbız.
Östıp jürgende atamnan qalǧan esık pen tördei tory qasqa bie qūlyndap, tün aitarlyqtai qysqaryp, kün äjeptäuır ūzarǧan kezde uaqytymyzdyŋ köbı sol qūlynmen oinauǧa ketetın. Qūlynşaq qandai süikımdı-aq, bırde ebedeisız şalynyp qūlardai körınedı, bırde al kettık dep bızben jarysyp, tebıne şabatyn! Keide enesın ainala jügıremız, al bır sät ūzap ketsek, enesı oqyranyp, qauıp bar, ūzama! – degendei, üreilı dauys şyǧaratyn. Al bız qūlyn ne ıstese, sony ısteimız dep älekpız. Bızdı iıskelep, üige qarai bettegenımızde qimai tūrǧandai küi körsetetın de, artymyzdan erıp, kıdırıp, erıp, kıdırıp, būlar menı tastap qaida barady? – degendei qarap tūruşy edı. Keşke anam ūsynǧan tamaqty aş qasqyrşa jarysa jep, şarşaǧandyǧymyzdy endı sezıp, sürıne qūlaitynbyz, ärı qarai eşnärsege şamamyz kelmei, batyrlarşa ūiyqtaitynymyz sodan edı. Esıl-dertımız tory eseise – tai bolsa, Şal tauynyŋ aŋǧarlaryna baryp, jabaiy ösken jua tersek, balalarmen kökpar tartyssaq deitınbız. Bırde esekpen, bırde velosipedpen, keiınırekte tai-qūlynmen tartysatyn kökparlarǧa saluǧa bızde ne boluşy edı: jyrtyq etık, jaramsyz terı, tastalǧan tūmaqtardy jūlqi tartyp, bölıp tastaityn kezımız de bolatyn. Jeŋıske degen qiial tüsımızde de jalǧasatyn. Taŋerteŋ kün şuaǧy mazalaǧanşa jatyp, qoi-qozynyŋ dauysy üdegende oianuşy ek…
Bır künı sondai bır taŋdaǧy taza auada qatar-qatar ūiyqtap jatqan bızdı: Jeŋeşe, äääi, jeŋeşe! Qasqyr! Qasqyr şapty! – degen üreilı dauys şoşyta, tıtırkene oiandyq. Būl auyl şetınde qoi töldetıp jatqan tuys aǧamyz eken. Ä degende özı baǧyp jürgen otarǧa qasqyr tidı me eken dep tüsındık. Kıleŋ şittei jan, şikı ökpe balalarmyz, üreilı habardan eŋ kışı ınım Bauyrjan men qaryndasym Maira jylap ta jıberdı. Uqalai aşqan közıme ädettegıdei Şal tauynyŋ şyŋy körındı, jaişylyqta alǧaşqy kün şuaǧymen mūzdyqtary jarqyraityn jartastary su ışınde tūrǧandai mūnarlanyp, sūrlanyp, sūsty körındı. Taudan tömen tüsken salqyn lep denemdı mūzdatyp jıberdı.
Atyp tūryp, tūra jügırdık, aldymyzda anam Faiza men körşı şopan aǧamyz qoldaryna aiyr, taiaq alyp jügırıp barady eken. Auyldan şyǧar-şyqpasta, şetkı şarbaqty qorşaudy ainala bere anadai jerde ärlı-berlı arpalysyp jürgen qasqa bie körındı, qasynda tory qūlyny bauyryna tyǧylady, siraqtary dır-dır etıp, qoryqqanynan bır orynnan qozǧala almai qalǧan. Tanadai ekı sūr börı kezek ūmtylyp, qūlyndy almaqşy, anasy artyna kelgendı teuıp, aldyna kelgendı aiaqtarymen tarpyp, keudesımen qaǧyp qūlynyn qorǧauda. Mal bolsa da ana jürektı jaratylystyŋ qahar – qairatty batyrǧa ainalyp ketetının körgenım osy! Kökjaldardyŋ pyşaqtai tısterı özın tamaqtap ketedı-au degen qorqynyş müldem joq. Qoiu da ūzyn qap-qara qūiryq-jaly, maŋdaiyndaǧy kekılı jalp-jalp etedı. Ülken-ülken tūiaqtary tigen jerın qoparyp, topyraqty şaŋ etıp būrqyratady. Arpalys bıraz bolǧan-au, moiyn tūsy aq köbıktenıp, alyp denesın qara ter jauyp ketken. Arlan qasqyrlarmen bırşama uaqyttai jantalasta jalǧyzdyq körıp jatyr eken, januar!
Bız bärımız aiǧaiǧa basa jügırıp jaqyndai kelemız endı, sol sät, sol sät… būl jantalastyŋ orny tolmas ökınışke ūryndyrar şeşuşı kezeŋ bolary kımnıŋ oiyna kırdı deisıŋ?… Qasqa bie bızden qorǧan kütkendei nazaryn audaryp qalǧan sättegı, jalǧyz da soŋǧy mümkındıktı bır arlan qalt jıbermedı-au! Ätteŋ! Jas qūlynnyŋ tamaq tūsyndaǧy qalyŋ etın pyşaqpen keskendei qas-qaǧymda opyryp, qūlatyp ülgerdı, ekınşı arlan da auzyn jambas etten qanǧa boiady. Şarasyzdyqtan: «Qūdai-ai, öltırdı-au anau!» degen anamnyŋ mal anasynyŋ qasıret sätın körgendegı aşy dausy şyqty. Jauyna jalǧyz qūlynyn berıp qoiǧanyna ökıngen qūlynnyŋ anasy jerge sūlai bergen balasyn moinymen orai tızerlei berdı. Tättı etke qūnyqqan essız börılerdı körşımızdıŋ traktorynyŋ otalǧandaǧy tarsyldaǧan oqys dausy esterın jidyrdy. Qos kökjal ien dalaǧa bet būryp, asyqpai jele jortyp jüre berdı, eşkımnen qorqu degen oilaryna da kelmeitın siiaqty. Tory qūlynnyŋ jas etınen qarpyp qalǧan olar älı de qimas syŋaimen artqa moinyn būryp, jorta ketıp barady. Auyzdary jaq jünderıne deiın qanǧa boianǧan, özderı menıŋ bala közıme netken ırı edı!
Jaişylyqta bır-bırımen jauşa arpalysatyn auyldyŋ itterı qasqyrlarǧa jaqyndauǧa jüreksınıp, bız jaqqa jaltaqtai bere, bar bolǧany jarysa äupıldep, kışkentailary şäuıldep, börılerdı şyǧaryp qana saldy äudem jerge deiın. Bızdıŋ «qorǧauşylarymyzdyŋ» äuselesı osyndai ekenın endı ǧana bıldık!
Qairan, tory qūlyn! Tegıŋe tartyp, qaraqūrym qalyŋ säigülıkterdıŋ aldynda alaman bäigede maŋdaiyndaǧy jūldyzy jarqyraǧan topjarǧan bolar ma edıŋ, älde kökpardyŋ dodadaǧy serkesın suyryp alyp şyǧyp, kömbege tastar qazanattyŋ naǧyz özı sen bolar ma edıŋ, älde talai dübırlı jorǧa jarystardyŋ aldyndaǧy aqtaŋgerı sen be edıŋ..?!
Özımnen kışılerdıŋ jüzderınde ürei, menıŋ janarym jasqa tolyp, eşteŋe köre almai, seltiıp tūryp qalyppyn. Qairan, anam! Ol da tızerlep, tüieşe şökken qasqa biege qarap, jasqa tola jüzın oramalynyŋ būryşymen sürtkılep jür. Entıgıp jetken tuys-körşıler bırdeŋe dep dabyrlasyp jatyr, olardyŋ sözderınen eşteŋe ūqpaityndaimyn. Közımdı jeŋımmen sürtıp, qara terge malynǧan qasqa biege bır qaradym da üige bettedım. Men üşın, menıŋ jas jüregım üşın janymdy jasytardai oqiǧa boldy būl! Ūnjyrǧam tüsıp ketken. Auylǧa kıreberıstegı üiımızge taianǧanda, taǧy da tauǧa közım tüstı. Ūşar şyŋyna deiın şyqqan künnıŋ şapaǧymen anyq körınıp, bızge jaqyndap kelgendei! «Saǧan ne bolǧan sonşalyqty, köter keudeŋdı! Būl – ömırdıŋ bır sabaǧy!» degendei körınıstı ūqtym, boiymdy qalai tıktep alǧanymdy bılmei qaldym. Däl osy sätte «Şalqardan» (ertemen radio söilep tūrǧan, äkem, anam bız tyŋdasyn dep, erteŋmen qoiyp qoiuşy edı) Qūrmanǧazynyŋ «Kışkentai» küiınıŋ būlqynbaly tūsy oryndalyp tūr eken… Taudyŋ tırı dana qarttai körınısı, küidıŋ jan tebırenter qūdıretı men naqty ömırdıŋ myna bolmysy – üşeuınıŋ ortasynda, alapat küide qaldym…
Bala jüregım köp saualǧa jauap ızdep arpalysuda: nege äkem osyndaida qoi töldetuge basqa jaqqa ketıp, üide bolmady, nege körşım anamdy şaqyrǧanşa özı jügıre bermegen, auyldyŋ keremet degen itterı nege toryny qorǧai almady, nege qasqa bie bız barǧanda bızge jalt būryla qoidy eken??? Nege, nege, nege?! Negesı köp, jauaby az şırkın, dünie-ai! Mümkın adam balasynyŋ tynymsyz alǧa talpynysy, qara basynyŋ taǧdyryna üles etıp alǧan tälım-tärbiesı men odan şyqqan şiryǧyp-şirauy, «etı tırılıgınıŋ» oianuy osyndai sūraqtarǧa jauap şyǧar…
Künı boiy qūlynynan airylǧan biege qaraumen boldyq. Suatqa jetektep aparamyz, barǧanymen, būlaq suyn säl ūrttap qana qoiady, aldyna jem bersek te qaramaidy. Üiden alystamaidy, säl jürıp toqtap, säl jürıp toqtap, boiyn auyr oi basqan adamdai küide, del-sal. Tek bız oǧan qarai üiden şyqsaq boldy, toryny jetektep, oinap kele jatyr ma eken būl balalar degendei, ümıtpen jalt būrylady. Osy tūrpatyna qarap tūruǧa dätım barmaidy! Menıŋ qolymnan kelmedı ätteŋ, ajal qūlynymdy alǧanşa menı nege almady? – dep tūrǧandai onyŋ ökınış arqalaǧan ana jüregı!
Bıraz kün öttı. Men äkemnıŋ tapsyrmasymen audan ortalyǧyna baru üşın avtobusqa mınıp, auyldan şyqtym. Tauǧa qarap ösken dalanyŋ balasymyz ǧoi, taǧy da tau jaqqa janarym erıksız audy. Şyǧystan batysqa qarai kärı Qarataudy betke alyp sozyla tüsken tau şyŋdary bırınen soŋ bırı kezek alyp jürıp bara jatqandai. Ömır de sondai kezeŋ-kezeŋdı ǧoi, menıŋ de ömırımdegı bır kezeŋım syrǧyp, artta qalyp, äp-sätte eseigen bır kezeŋım bastalǧandai, eseigendei bolyp kelemın.
Uaqyt – emşı deidı. Jyldyŋ myna körkem kezeŋı köŋılıŋdı aldamai qoimaidy. Kökorai şalǧyn bökterde myŋǧyrǧan mal köktem mezgılın änge de, sänge de bölep jatyr. Bıraq, öz änınen de, sänınen de airylyp, osy änge qosyla almai jazyqtau jerde tek Qasqa bie jalǧyz tūr. Jüdep, qyrdai şoqtyǧy men taram-taram qabyrǧa süiekterı anadaidan körınedı. Esık pen tördei alyp bie kışıreiıp ketken be deimın?! Şırkın, ana jürektı januar-ai?! Uaqyt senıŋ de jaraŋdy jazar dep sengım keledı!
Būl – ömır! Tau basyndaǧy aq pen qaranyŋ, jūmsaq ūlpa qar men qatty tas jaqpardyŋ aralasqanyndai.
Baiqasam, taǧdyryma ömır şırkın bır sabaǧyn osylai da bergen eken… Adam quanyşqa da, renışke de daiyn jüruı kerek dep tüidım.
Qoş, menıŋ tory qūlyndai balǧyn balalyq şaǧym!
Beiımbet ÜSIPBEK
