Svetqali Nūrjannyŋ aqyndyq bolmysyna özınen būrynǧy aqyn-jyraular, bi-şeşenderden jetken dämdı söz, uytty öleŋder men jalyndy jyrlar qatty äser etken. Ösken, qalyptasqan ortasy tazalyqty, myŋjyldyqtar boiy qalyptasqan örşıl ruhty qasterleidı. Qazaq ruhaniiatyna özındık qoltaŋbasymen kelıp, qazaq poeziiasyn jaŋa deŋgeige kötergen, elımızdıŋ eŋ märtebelı marapaty – «Otan» ordenınıŋ iegerı aqyn Svetqali NŪRJANMEN elordaǧa kelgen saparynda jolyǧyp, sūhbattasqan edık.
– «Qazaqiia qaǧanatynyŋ ırgetasy sözden qūiylǧan! Jai söz emes, qūsni söz! Būl – pafos emes, közım äbden jetken şyndyq» dep edıŋız būdan būryn berılgen sūhbattaryŋyzda. Sözdı tyŋdaityn halyq, halyqty tyŋdaityn bilık bar dep sanaisyz ba?
– Sanatkerler: «Eŋ äuelı söz bolǧan!..» degen Injıldıŋ ılkı aiatyn jiı mysaldap jatady. Şynynda bızdıŋ bolmys retınde qabyldap jürgen bes sezım müşesı arqyly sezıletın, körıletın qūbylystarymyz, iaki «ömır» dep sürıp jatqan älemımız – şyn Bolmystyŋ köleŋkesı ǧana. Bız äu bastaǧy qasiettı qalammen tüsken ösiettı Kälamnan (Sözden) ajyrai bastaǧannan keiın Ǧalam-saǧirdy tanymai qaldyq. Ǧalam üşke bölınedı: Äkbar-Ǧalam (ūlyq, iaǧni Qūdailyq ǧalam), Kabir-Ǧalam (bızdı qorşaǧan älem), Saǧir-Ǧalam, kışı ǧalam, iaki jeke özımız. Eger özımızdı tanysaq, qalǧan qos ǧalamnyŋ barlyq qūpiiasy men syry qolymyzǧa kelıp, dünie sudai tūnyq qalpyn tanytar edı. Ökınışke qarai, ozaldaǧy Älmisaqi Uädeden alystaǧan saiyn Sözden kie qaşa bastady. Söitıp qaǧanattarymyzdyŋ ırgesı ırıp, keregesı şırıp tyndy. Al endı bız Abai zamanynyŋ özınen alystap ketkelı qaşan? Onyŋ özı «tügel sözdı tüsıne almaityn» qazaǧyna ökpelep kettı emes pe? Demek «halyq» degen şyn sipatynan airylyp qalǧan köpşılıktı «söz tyŋda» dep qinaudyŋ özı zorlyqtai. Al köpşılık pen bilık bır-bırınen adasyp ketkelı qai zaman?!.
– Baiaǧy, qazaqy, ūly jyraulardyŋ soŋy Sügır jyrau Begendıkūly, Ūzaqbai jyrau Qazjanūly, Mūrat Öskenbaev, olardyŋ ızın basqan Älquat Qojabergenūly siiaqty belgılı jyrşy-jyraulardyŋ, küişılerdıŋ alqasynda bäige bala bolyp, jyrlaryn tyŋdap östıŋız. Aqyn-jyraular ortasynda, qazaqy auylda öspeseŋız osyndai şaiyr bolar ma edıŋız?
– Bolmas edım. Eger menıŋ talanyma näsıp bolǧan taŋǧajaiyp ortada bolmasam, şamalap aitqanda, ortaŋqol postmodernist aqyn bolyp azǧantai ǧana esanaulau oqyrmannyŋ basyn qatyryp jüretın şyǧarmyn?.. Menıŋ sanama olar, iaki älgı özıŋ aitqan esımder sıŋırgen kielı aqparattar men tylsym sezımderdı häm qasterlı ūǧymdar men tıldık qūnardy älemnıŋ eşbır joǧary oqu oryndarynan nemese elitarlyq mädeni ortalarynan ala almas edım. Qaitken künde de Qūdaidan küştı emespız, qazaq qylyp jaratqan, onyŋ ışınde de jūtqa ūşyraǧan ölkenıŋ ortasyndaǧy ǧaiyptan taiyp sau qalǧan şūrat-oazistei qonysta ǧūmyr keştırgen peşenemdegı tauan-taǧdyryma şükır deimın.
Men özım 40 jasymnyŋ jobasynda ıştei qiialdap: «Ūltymnyŋ 1000 jyldyq tarihyna aqyndyq «şabuyl» jasap, türen salsam, poetikalyq panoramasyn jasasam» degem. Taǧy da şükır deimın, dıttegen maqsattaryma bırşama jettım dep qanaǧatpen aita alam. 50 şaqty är kölemdegı tarihi dastan-poemalar, hikaia-dastan, äfsana-dastandar jazyppyn. Osy bügın ǧana «Balladalar» atty 125 tuyndymnyŋ basyn qūraǧan kölemdı kıtabym qolyma tidı. Alaida şyǧarmaşylyqqa qanaǧat jürmeidı. Sen özıŋnıŋ eŋbegıŋe qanaǧattana bastaǧan künıŋ – aqyndyq ajalyŋnan habar kelgen kün
– Aqiqattyŋ syŋaryndai
Şejıresın tūmaryndai saqtaǧan.
Abyl-jyrdy ūranyndai,
Qūlşar-küidı Qūranyndai jattaǧan, – dep jyrlaǧanyŋyzdai, Svetqali aǧa, özıŋızge deiıngı ötken jyraulardyŋ jyr-dastandaryn tügel jattap alǧan qūima qūlaq öner iesısız, onyŋ üstıne sol tarihi oqiǧalar ötken, tūlǧalar ömır sürgen kielı jerlerge baryp, jihankez qalam iesı retınde öte tanymalsyz. Öŋırlerdı aralap jürıp, ölkelerge sapar şegu arqyly ne närsege köz jetkızdıŋız, qasterleitın dünieŋız qaisy?
– Özıme deiıngı jyraular mūralarynda maǧan ǧana emes, küllı adamzatqa auadai qajet ruhani kod saqtalǧan. Ol kod aşylmaǧasyn da adamzat qoǧamy būlyŋǧyr tūmanǧa enıp, bualdyr kümänǧa jem boluda. Ökınışke qarai, ony japan daladaǧy qaŋǧyǧan jalqy päruana bolmasa, «japon-qaladaǧy» bäŋgıgen jalpy qaimana ūǧynbaidy. Olar tügılı, sol mūralardy zerttep nan tauyp jürgenderdıŋ özı tübeilep tanyp, tübıjıktep tüsınıp alǧan dep aita almaimyn.
Al öŋırlerdı aralauǧa kelsem, men är ölkege qadam basqan saiyn jaŋa kıtap oqyǧandai sezımde bolam. Jaŋa ärı köne kıtap… Eŋ basty köz jetkızgen şyndyǧym – äulie babalardyŋ Qūdaidyŋ pärmenımen jasap ketken ūşan-mūhittai mäŋgılık eŋbegı! Töbeŋnen qanşa öŋı jaman jat dauyldar ötse de topyraǧynan tamyry ajyramai qalǧan ūly bırlık, ūly ruhaniiat, ūly mädeniet, ūly tarihty körem. Sol eskı de jaŋa kıtaptardy oqyp alam da jaŋa saparlarǧa attanam. Al älgı kıtaptardyŋ tylsym äserlerı menıŋ jüregımde bürşık jaryp, ūzamai jemısterın bere bastaidy. Ol jemıster menıŋ dastandarym men balladalarymda, jyrlarym men esselerımde, basqa da eŋbekterımde tap salǧan. Peiılı jetken alady, zeiını jetken ūǧady…
– «Qazaǧym!» dep tudy alǧaşqy ǧazalym,
Sol halyqqa bardai älı jazarym.
Tılek aitam mınäjatty tünderde:
«Qazaǧymnyŋ aldynda al, – dep ajalym!..» dep, ne bolsa da şyndyqty, aqiqatty jazatynyŋyz, elıŋızdıŋ ötkenı men bügının zor süiıspenşılıkpen jyrlaitynyŋyz jyrsüier qauym üşın qadırlı. Nenı jazyp, nenı jaza almadyŋyz, ökınışıŋız bar ma?
– Qūdaiǧa şükır, tılden kısen, dılden şıder alynǧaly talai boldy. Tıptı, erkındıktıŋ paidasymen bırge zalalyn da köre bastaǧandaimyz. Öitkenı imany tūtaspaǧan ūlttyŋ qazanynan qaqpaq ketıp edı, itterınen ūiat ta bezdı. Nebır jalǧan kıtaptar jariialanyp, tynbai nasihattalyp, olar tıptı, oqulyqtarǧa enıp ketıp ūrpaq sanasyn atala qyluda. Täuelsızdık alǧanda bızde ruhani toǧan bolmady. Sonyŋ kesırınen ne türlı kırlı topan ūlt sanasyn bylǧap öttı. Osynau «ädılettı Qazaqstanyŋyzdyŋ» özı būl asa şetın mäselege nazar audarar türlerı baiqalmaidy. Osynyŋ bärıne mynau «älem-jälem» älem de, aqparattyq qūraldar da, aqysyn berse, boqysyn, bälkım, qoqysyn şyǧaratyn baspalar da qosametkei bolǧan türı bar. Ärine, adamzat ömırıne engen ärbır özgerıs pen jaŋalyq özınıŋ igılıgımen bırge kesapatyn da qosa äkeletını zaŋdylyqtai…
Men özım 40 jasymnyŋ jobasynda ıştei qiialdap: «Ūltymnyŋ 1000 jyldyq tarihyna aqyndyq «şabuyl» jasap, türen salsam, poetikalyq panoramasyn jasasam» degem. Taǧy da şükır deimın, dıttegen maqsattaryma bırşama jettım dep qanaǧatpen aita alam. 50 şaqty är kölemdegı tarihi dastan-poemalar, hikaia-dastan, äfsana-dastandar jazyppyn. Osy bügın ǧana «Balladalar» atty 125 tuyndymnyŋ basyn qūraǧan kölemdı kıtabym qolyma tidı. Alaida şyǧarmaşylyqqa qanaǧat jürmeidı. Sen özıŋnıŋ eŋbegıŋe qanaǧattana bastaǧan künıŋ – aqyndyq ajalyŋnan habar kelgen kün.
– «Ädebiet – ardyŋ ısı» deuden jalyqpai kelemız. Ädebietke adaldyq, ötkenderdı qadırleu kemşın tūsta jas qalamgerlerdıŋ qadamy turaly ne aitar edıŋız?
– Jaqynda ǧana syilas qaryndastarymnyŋ bırı Gülbiǧaş Omar maǧan «Dauys» atty jas prozaşylardyŋ kıtabyn berdı. JazOdaqtyŋ qatysynsyz, belgılı mesenat İslambek Saljanovtyŋ demeuşılıgımen jaryqqa şyqqan «äŋgımeler antologiiasy» eken. Alǧysözın M.Maǧauin jazǧanynan ümıttensem de köŋılımde qobalju bolǧany ras. Bıraq kıtap ılkı betınen-aq menı iırımıne tarta jöneldı. Mūndaǧy B.Qadyr, D.Jylqybai, A.Ädılbek, E.Nūrahmet, Ä.Rahat, T.Qylyşbek, S.Aqtai, J.Nartai, S.Bekjanov, B.Batan syndy jas qalamgerlerdıŋ qadamdary köŋılımdı sergıttı. Nysanasy aiqyn, ädebietke daiyndyqpen jäne jauapkerşılıkpen kelgenderı baiqalady. Tıldık qūnar bar. Baiqauymşa, denı arǧy betten kelgen balalar körınedı. Şeberlıkterı men täjıribelerı jetpei qalǧan jerlerınıŋ özınen ızdenıs ızderı baiqalyp tūrady. Demek, būl on jastyŋ aiaq alysynyŋ özı-aq proza janry boiynşa qazaq ädebietınde ılgerıleu baryn zaiyr baiqatady.
Al poeziiadaǧy, basqa janrlardaǧy ızdenıster de mıgırsız jyljuda. Tek ol «jyljulardyŋ» ışınde Ūlyq Qazaqtyŋ sanasyna ergızde sıŋbes ädebi ıbılısterdıŋ aǧymdary bar ekenın de aitqym keledı.
Jaŋa «arǧy betten» dep qaldym ǧoi, Qytaidan 90-jyldardan keiın kelgen ruhani lektıŋ bızdıŋ kökjiegımızdı orasan keŋıtkenın aita ketkendı jön sanadym osy rette. Ruhy taza eldıŋ ǧana ūlandarynyŋ süiegınde qūsni sözdıŋ mörı bolady. Al qazır ol jaqtaǧy saiasi soiqandardyŋ talqysyna tüsıp jatqan qandastarymyzdyŋ taǧdyryna jüregımız qan jylaidy. Endıgı kelgender kım bolyp keler eken degen de üreilı saual oianady sanaŋda…
– El ruhaniiatyn törge ozdyru üşın bılımge ūmytyluy qajet pe, ılımge bas qoiǧany dūrys pa, qalai oilaisyz?
– Şırkın, jürektı töl Ruhaniiatyŋa (ılımge) bailap, adamzat qol jetkızgen bılımge qol sozsaŋ, känı?!.
– Öleŋderıŋızde saiasatty baǧamdai bılu, eldıktıŋ bolaşaǧyn baiandy etu üşın, qazaqtyŋ qazaqtan özge dosy joq ekendıgın aita tüsesız. Täuelsızdıktı baiandy etu jolynda qandai ıs-şaralardy qolǧa alǧan jön, ädebiet – halyqtyŋ ruhyn kötere alatyn alyp küşke ainala ala ma?
– Äigılı Makiavelli özınıŋ älemge mäşhür «Gosudar» eŋbegınde: «Peşenesıne mäŋgı qozǧalys enşı etılgen adamzat tırşılıgı ne şyǧandaidy, ne qūrdymǧa qūlaidy» degen. Ol odan ary memleket azǧyndasa, zaŋ tezge sala almaityn azǧyndardy patşanyŋ qaharymen tızgındeudı ūsynady. Bızdıŋ de «adamzat saparynyŋ meimany» (Qasym) ekenımız ras bolsa, osynau ǧasyrlar tezınen ötken qorytyndylarǧa bır kezek qūlaq qoisaq kerek edı. El bileu negızderın tübıjıktep tüsındıretın sonau seljūq sūltandary Alyp Arsylan men Mälık şahtyŋ dana uäzırı Nizam äl-Mülıktıŋ «Siiasat-näme» eŋbegın oqyǧan patşa peşenemız ben kösegemızge būiyrǧan emes. Al bızdıŋ qoǧam qazırgı küllı adamzatqa tän azǧyndaudyŋ soŋǧy satylaryna köterılıp boldy. Bügıngı taŋda barşa adamzatqa ötımdı filosof F.Fukuiama «Adamdardyŋ özara jäne memleketke senımı – qoǧam damuynyŋ basty kıltı» degen oi aitady. Al özıŋ aitqan «ädebiet ūlt ruhyn köterer alyp küşke ainalar-aq» edı, eger ol özınıŋ Bastapqy Maqsatyn tauyp, ūly mūratyna jegılse. Bıraq ol jaqsy nyşan neken-nūqan bolmasa, arna tartyp keter türı baiqalmaidy.
– Qazır jer betınde küllı adami qūndylyqtar aiaqasty bolyp, insaniiatty ızgılık emes, obyrlanu men tobyrlanu üderısı qūrdymǧa süireude. Tabiǧi tepe-teŋdıktıŋ talqany şyqty. Otbasy qūndylyqtary küiredı, bır jynystylar qūqyn daulai bastady… Qazaq tılınıŋ jaǧdaiy da asa jaqsara qoimady. Ne ısteu kerek?
– Künı keşe Amerika prezidentı Baiden şal «Bırjynysty nekege rūqsat beretın» «Zaŋǧa» qol qoidy! Menıŋ esıme osyndai azǧyndyqqa salynǧan Lut qauymy turaly dıni hikaia tüstı. Al «ersekılık» atty būl qūbyjyq ındet keşegı «ǧūsylsyz qadam baspaǧan, däretsız kälam aşpaǧan» bızdıŋ qasterlı topyraqqa da kelıp jettı. Men osy mäselede qazaqtyŋ klassik jazuşysymen sözge kelıp te qalǧan jerım bar. «Bız olardyŋ qūqyn qorǧauymyz kerek, öitkenı tabiǧat 10 paiyz qatelesedı» dep özın «däleldemek» boldy älgı 80-ge kelgen «aqsaqal»… Kezınde ministrdıŋ qolymen Qazaqstan zaŋdaryna «jynys auystyru erkındıgın» kırgızudıŋ özı būl qūbyjyqtyŋ bızdıŋ de qolqamyzǧa qol salǧanynyŋ aiqyn dälelı! Mıne, būrynǧylar aityp ketken Tajal (Dädjal-jalǧanşy) taqqa mıngen zamannyŋ qazırgı kespırı osyndai. Demek Jaratuşy İenıŋ iä adamzatty Qahar sipatymen jazalaityn nemese Qūdıret sipatymen tazalaityn kezeŋıne tıreldık… Al osyndai kesıreŋkı kezeŋnıŋ äsıreŋkı saiasatkerlerıne senıŋ tılıŋnıŋ qarabaqyr qūny joq! Özderı jat dılmen tärbielengen, bezınen jaralǧan şadyrqailaryn jat tılde ösırgen saiasatkersymaqtarda Otan, Tuǧan jer, Qasiet, Kie, Tıl, Dıl, Dın degen eldı el qylatyn negızgı Ūstyn-Ūǧymdar qarastyrylmaǧan.
– «Dünie özgererde būǧyp jatqan janartaular būlqynady. Al ruhtyŋ janartauy atylmasyn, ol atylsa, jolyna eşteŋe böget bola almaidy» dedıŋız. Jūtuǧa aua, ışuge susyn qalai kerek bolsa, ruhaniiatqa qyzmet etetın kemel dünieler qaşanda kerek. Qazaqtyŋ ruhyn köteretın qandai äreketter jasaǧan dūrys?
– Äŋgımenıŋ aşyǧy, esı dūrys azamattyŋ bärı sol «Ruh janartauy atylatyn» sättı kütıp otyr. Äulielerden qalǧan köne kıtaptarda baiandalatyn ol kädelı künge, menıŋ şamalauymşa, asa köp qalǧan joq. Sondyqtan men düniede jasalyp jatqan barşa jamandyq atauly beleŋ alǧan saiyn sol künnıŋ habary şyǧar dep qabyldaimyn. Qūdaidyŋ jaqsylyǧynan ümıt etkendıkten de erteŋge degen senımım nyǧaia tüsedı. Al «qazaqtyŋ ruhyn köteretın äreketterge» sol kezde köşetın şyǧarmyz. Oǧan deiın bız özımızde bar mümkınşılıktı paidalana almaitynymyz aian boldy…
– Alda Mäjılıs pen mäslihat deputattarynyŋ sailauy kele jatyr. Elımız jaŋa saiasi-ekonomikalyq özgerıster aldynda tūr. Jaŋa älemdegı Jaŋa Qazaqstandy ozyq bılımmen qarulanǧan, bäsekege qabılettı jastar, bılıktı mamandar, ziialy orta ǧana qūra alady. Ūsynys tüsse Maŋǧystau jūrty atynan Parlamentke deputat boluǧa qalai qaraisyz?
– Jaŋa da aittym, jaqsylyqtan, ızgılıkten ümıt etkenge ne jetsın, bıraq küllı insaniiatqa när, tynys, quat beretın tamyrlardyŋ bärın jemqorlyqtyŋ, jeŋ ūşynan jalǧasudyŋ, jymdasqan qylmyskerlerdıŋ, aram dınderdıŋ, ersekılıktıŋ, arsyzdyqtyŋ ırıŋderı jailap alǧan. Sondyqtan asa zor qarjylyq resurstarǧa, syrtqy-ışkı ailapat qoldaularǧa ie ol joidasyz küş sen aityp otyrǧan saiasi-ekonomikalyq, äleumettık-ruhani özgerısterdı oŋailyqpen jasatpaidy. Ol küştıŋ aldynda özıŋ aitqan «ozyq bılımmen qarulanǧan, bäsekege qabılettı jastar, bılıktı mamandar, ziialy ortanyŋ» özı därmensız.
Qatty aitty dep renjıme, menıŋ özım endıgı qalǧan ǧūmyrymda saiasattyŋ soiyl soǧaryna ainalyp jüre almaimyn. Būrynǧy ömırımdı de Qūdaidan basqa eşkımge täueldı bolmai ötkızgenmın. Men Maŋǧystaudai mūŋqiianymnyŋ qiian tükpırlerındegı tauasty meşıtterınde maişamnyŋ tübınde nemese Ai-şamnyŋ astynda Alladan «Altyn zamannyŋ» taŋynyŋ atuyn tılep otyrǧan janmyn. Demek Parlament menı kütpei-aq qoisyn…
– Sūhbatyŋyzǧa rahmet!
