2019 jyly Qytaidan taraǧan COVID-19 ındetı bükıl älemdı tūralatyp ketuge şaq qaldy. Dünie jüzındegı 200-den astam memleketke jappai taraǧan jūqpaly derttı 600 millionnan astam adam jūqtyryp, 6,8 million adam qaitys boldy. Örttei laulap, seldei jalmaǧan ındettıŋ aldyn alu üşın älem elderı şūǧyl türde ärtürlı vaksina jasaǧanmen, onyŋ da önımı aitarlyqtai bolǧan joq. Esesıne bügınge deiın COVID-pen küres jürıp jatyr.
Jaqynda Düniejüzılık densaulyq saqtau ūiymynyŋ bas direktory Tedros Adhanom Gebreisus Qytaida koronaviruspen auyrǧandar sanynyŋ artuyna alaŋdauşylyq bıldırdı. Sondai-aq DDŪ mamandary Qytaida nemese kez kelgen elde joǧary qauıptegı toptardyŋ tiıstı qorǧanysy jaqsy jasalmasa, ındet jūqtyru salystyrmasy artyp, ölım-jıtım qaita köbeiedı dep dabyl qaqty.
DDŪ-nyŋ COVID-qa qarsy ıs-qimyl baǧdarlamasy tehnikalyq salasynyŋ direktory Mariia Van Kerhoff COVID-tyŋ «Omikron» nūsqasy bügınge deiın anyqtalǧan eŋ jūqpaly nūsqa ekenın jäne onyŋ 500-den astam taralu subliniialarynyŋ bary osy sipattamaǧa ie ekenın atap öttı. Van Kerhofftyŋ aituynşa, ötken aida jer şarynda COVID-tan köz jūmǧandar sany 40000-nan asqan.
Bastapqyda älem elderınıŋ köbı qataŋ karantin şaralaryn engızıp, ındettıŋ aldyn aluǧa tyrysty. Alaida vaksina saludyŋ, halyqty qaradai qaŋtaryp, üiınde qamap ūstaudyŋ būl ındetke tosqauyl bola almaitynyn, kerısınşe, ūjymdyq immunitettı qalyptastyru arqyly jūǧu salystyrmasyn tömendetıp, ölım-jıtım sanyn azaituǧa bolatynyn älemdık täjıribe däleldedı. Ekınşı tūrǧydan alǧanda, COVID-tyŋ kesırınen älemde kedeilık körsetkışı kürt artyp, ekonomika tūralauǧa ainaldy. Sol sebeptı älem elderı 2021 jyldan bastap şekaralaryn aşyp, turisterdı qabyldap, qalypty tūrmysqa köşe bastady. Bır sözben aitqanda, adamzat COVID-ty tūmau siiaqty qabyldap, onymen bırge jasasuǧa mäjbür boldy. Alaida tabiǧat zaŋdylyǧy ıspettes osy qaǧidaǧa moiynsal bolmai, künı keşege deiın şekarasyn tars bekıtıp, öz azamattaryn esıgınen şyǧarmai, halqyn qamap ūstaǧan elder de boldy. Sonyŋ bırı – Qytai.
Taralu közı aiqyndalmady
El auzynda «Uhan virusy» dep te atalatyn būl ındettıŋ qaidan, qalai şyqqany älı künge deiın jūmbaq. DDŪ ındettıŋ şyǧu tegın anyqtau üşın Uhan qalasyna bırneşe ret tekseru tobyn jıberıp, jarqanattan jūqty ma, joq älde abaisyzda adamǧa jūqqan biologiialyq virus pa degen tüitkıldı taqyryptardyŋ basyn aşuǧa tyrysqanmen, odan da pälendei nätije şyǧa qoiǧan joq. Sebebı Qytai būl jaǧyndaǧy ızdenısterge belsendılık tanytpady. Kerısınşe, «būl AQŞ-tyŋ qaskünemdıgı, ındettı AQŞ Qytaiǧa ädeiı taratty» degen siiaqty dau-damai üdep qoia berdı de, ındettı ındete tekseru mäselesı aiaqsyz qaldy.
COVID-19 ındetınen Qytaida qanşa adam ölgenı de belgısız. 2019 jyly qazan aiynda taraǧan ındettı 3 ai boiy jasyrǧan, ındet äbden asqynǧanda baryp jūqpaly ındet tarap jatqanyn äzer moiyndaǧan Qytai bilıgı qazırge deiın 5500 adam COVID-tan köz jūmdy dep otyr. Alaida syrtqy älem būǧan küdıkpen qaraidy. Öitkenı AQŞ siiaqty damyǧan eldıŋ özınde osy ındetten bır million adam köz jūmǧanyn eskersek, jan sany AQŞ-tan bırneşe ese köp, halqy tyǧyz ornalasqan Qytaida üş jarym jyl ışınde COVID-tan 5-6 myŋ adam öldı deu aqylǧa syimaidy. Bıraq resmi Beijıŋ ony eldıŋ qataŋ karantin talaptaryn ūstaǧanymen bailanystyryp kelgen.
Şekteu şeruge ūlasty
Qytai bilıgı ındettıŋ aldyn alyp, «jūǧu körsetkışın nölge tüsıremız» degen ūranmen el kölemınde 3 jyl boiy qataŋ karantin talaptaryn engızdı. Indet baiqalǧan oryndardy «qyzyl aimaq» dep tanyp, ol öŋırlerde qataŋ şekteu engızdı. Şekteu engızılgen qala, audan, auyl tūrǧyndaryna esıgınen attap şyǧuǧa qataŋ tyiym salyndy. Kerek deseŋız, tūrǧyndardyŋ esıgın syrtynan qūlyptap, qaqpalaryna qataŋ küzet qoiyldy. Talapqa baǧynbaǧandaryn türmege toǧytyp, aiyppūl saldy. Mūndai qataŋ şekteuge 26 million halqy bar Şanhai siiaqty ırı qalalar da ūşyrap, tūrǧyndardyŋ ailap esıgınen şyǧa almai jatqan kezderı de boldy. Osynyŋ kesırınen Qytaida öndırıs ülken soqqyǧa ūşyrap, ekonomikalyq jaǧdai kerı şegıne bastaǧanyn bylai qoiǧanda, adamdar ındet jūqtyrmaǧanmen, ruhani jaqtan küizelıske ūşyrap, özıne-özı qol salǧandar, terezeden sekırıp ölgender de köbeidı.
Qazaqstanmen ırgeles jatqan Şyŋjaŋ öŋırınde de halyq 100 kün karantinge jabylyp, onyŋ soŋy Ürımjı qalasyndaǧy qaiǧyly jaǧdaimen aiaqtaldy. 25 qaraşa künı atalǧan qaladaǧy bır tūrǧyn üi ǧimaratynda ört şyqty. Karantin kezınde tūrǧyndardy esıkten şyǧarmau üşın syrtynan qūlyptap tastaǧandyqtan, onyŋ üstıne, ört şyqqan kezde üilerınde qozǧalmai otyruǧa būiryq bergendıkten, bır kıreberıstegı tūrǧyndar tügelge juyq qaza tapqan. Ört söndıruşıler ört şyqqan orynǧa tızgın ūşymen jetkenmen, qaqpalarǧa qoiǧan tosqau men üi arasyndaǧy joldardy bekıtken qorşaulardy alyp, janyp jatqan ǧimaratqa jetkenşe bırer saǧat uaqyt ötıp ketken. Jergılıktı bilık alapat örtten 10 adam qaza tapty dep jariialaǧanmen, keibır aqparat közderı 44 adam qaza tapqanyn alǧa tartady.
Būl jaǧdai tūtas Qytaida ǧana emes, bükıl älemde zor dümpu tudyrdy. Osydan keiın «bilık ındettı saiasi qūral retınde paidalanyp otyr» degen narazylyq küşeiıp, ol Qytai halqynyŋ tolquyna ūlasty. «Aq paraq revoliusiiasy» (narazylyqqa şyqqandar qoldaryna aq paraq alyp şyqqan) dep atalǧan būl şeru kezınde bastapqyda halyq karantin talaptaryn jeŋıldetudı talap etse, keiın kele «Si Szinpin bilıkten ketsın» degen talapty da aita bastady. Sonymen bilık qataŋ karantin talaptarynyŋ küşın joiuǧa mäjbür boldy.
Qater qaita küşeidı
7 jeltoqsannan bastap Qytai bilıgı qataŋ karantin talaptaryn kürt jeŋıldetıp, 3 jylǧa sozylǧan karantin şaralaryn toqtatyp, şekarany aşyp, el turizmın qaita jandandyruǧa pärmen berdı. Sondai-aq būdan bylai qanşa adamnyŋ ındet jūqtyrǧanyn, qanşa adamnyŋ qaitys bolǧanyn da jariialamaityn boldy. COVID jaǧdaiynan kündelıktı habar berıp tūratyn äleumettık jelıdegı paraqşalar da jabyldy. Demek, «barar jerıŋ Balqan tau» degendei, qazır Qytai da ındettı tızgındeudıŋ älemdık betalysyna baǧyndy. «Nölge tüsıremız» degen jalǧan ūrannyŋ külı kökke ūşty.
Karantin talaptary kürt jeŋıldetılgennen keiın Qytaida ındet qaita örşıdı. Chjeszian provinsiiasynyŋ ükımetı jeksenbı künı Şanhai maŋyndaǧy ırı önerkäsıp ortalyǧynda künıne şamamen 1 million adam ındet jūqtyrǧanyn, būl körsetkış aldaǧy künderı ekı ese artuy mümkın dep mälımdedı. Indettıŋ asqynǧany sonşalyq, emhanalarda tösek-oryn jetıspei, keibır nauqastar jerde jatyr delınse, mäiıt qoiatyn, ony örteitın oryndar tügel tolyp, ūzyn-sonar kezek paida bolǧan. Keibır derekterde Beijıŋ siiaqty halyq tyǧyz ornalasqan ırı qalalarda künıne 100 myŋ adam köz jūmuda degen mälımet te aitylady. Bıraq ındet jaǧdaiynan aqparat berudı toqtatqan Qytai bilıgı būl jönınde naqty eşteŋe aitqan joq.
Qytaidaǧy ındettıŋ asqynuyna bailanysty ǧalymdar da alaŋdauşylyq tanyta bastady. Sarapşylar 1,4 milliard halqy bar qytai elı aldaǧy ailarda qiyn jaǧdaiǧa tap bolady dese, keibır mamandar kelesı jyldyŋ soŋyna deiın būl elde koronavirustan 1 millionnan 2 millionǧa deiın adam qaitys bolady degen boljam jasap otyr. Sietldegı Vaşington universitetınıŋ densaulyq körsetkışterı jäne baǧalau instituty «eger virus baqylausyz taralsa, ölım sany 2023 jyldyŋ soŋyna qarai 1 millionǧa jetuı mümkın» dep boljaidy. Bıraq institut professory Ali Mokdad ükımet äleumettık qaşyqtyqty saqtau şaralaryn qaita qolǧa alu arqyly ölım sanyn azaituy mümkın dedı. Gonkong universitetınıŋ zertteuşılerı de «eger virus bükıl Qytaiǧa taralsa jäne bilık qaitalai vaksinasiialau men virusqa qarsy emdeudı qamtamasyz ete almasa, millionǧa juyq adam öledı» dep sanaidy. Al Garvard universitetı qoǧamdyq densaulyq saqtau institutynyŋ direktory Bill Hanedj bolsa kemınde 2 million adam qaitys bolady dep esepteidı. AQŞ-taǧy Massachusets universitetınıŋ qyzmetkerı Djeremi Liuban infeksiialardyŋ kürt ösuı qauıptı mutantty ştamdardyŋ yqtimalyn arttyrdy dep mälımdedı.
Al ǧalymdar ümıt artyp otyrǧan vaksina jaǧdaiyna kelsek, Qytai halqynyŋ 90 paiyzy vaksina alǧanmen, halyqtyŋ şamamen 60 paiyzy ǧana revaksinasiiadan ötken. Sinhua agenttıgınıŋ mälımetı boiynşa elde 80 jastan asqan 9 millionnan astam adam vaksinanyŋ üşınşı dozasyn almaǧan.
Qazaqstanǧa da qyraǧylyq qajet
Qazır Qytaida därı-därmek jetıspei jatyr. Jedel järdem qyzmetınıŋ, emhanalardyŋ qyzmet körsete almai tūralap qalu mümkındıgı de küşeidı. Mıne, däl osyndai kürdelı kezeŋde Qytai şekarany jappai aşyp jıberdı. Endı şetelge aǧylǧan Qytai azamattarymen qatar ındettıŋ de köp elde qaita örşu mümkındıgı joq emes. Būl äsırese Qytaimen ırgeles otyrǧan elder üşın ülken qauıp. Osy jaǧdaiǧa bailanysty Ündıstan aurudyŋ aldyn alu, kedendık baqylaudy küşeitu şaralaryn qolǧa aldy. Osy saqtyq bızge de kerek. Öitkenı Qytai şekarany aşqannan keiın elımızge keletın Qytai azamattary kürt köbeiedı. Olarmen bırge ındettıŋ jaŋa ştamdary da ere keluı yqtimal. Būl – bır.
Ekınşıden, därı-därmek salasyna baqylaudy küşeitu kerek. Äsırese virusqa qarsy qoldanylatyn, ystyq tüsıretın, jötel basatyn därılerdıŋ zaŋdy jäne köleŋkelı jolmen Qytai asuynyŋ aldyn aluymyz kerek. 2020 jyly Qytaida ındet örşıgen sätte bettūmşalarymyz ben ystyq tüsıretın därılerımız Qytai asyp ketıp, Qazaqstanda da ındet örşıgen kezde maska tappai qinalǧanymyz siiaqty jūrt endı därıden taryǧyp jürmesın.
Onyŋ üstıne, elımızde jeltoqsanda ötken aimen salystyrǧanda koronaviruspen auyrǧandar sany şamamen 2,5 ese köbeigen. Būl turaly bügın Densaulyq saqtau ministrınıŋ orynbasary Aijan Esmaǧambetova mälımdedı. Onyŋ aituynşa, täulıgıne būl infeksiia 300-ge juyq adamnyŋ aǧzasynda anyqtalyp jatyr.
«Äzırge elımızdıŋ barlyq öŋırı «jasyl aimaqta» bolǧanmen, keibır aimaqta syrqattanu körsetkışı kürt ösıp bara jatyr. Balalar arasynda da koronavirus jūqtyrǧandar az emes. Jyl basynan berı kämeletke tolmaǧan 61 myŋ qazaqstandyqqa osy diagnoz qoiyldy. Olar jalpy nauqas sanynyŋ 15 paiyzyn qūraidy» dedı vise-ministr.
Demek, qazır elımızde ındet pen tūmau örşıp tūr. Ekınşı tūrǧydan, halyqtyŋ ındetke de etı üirenıp qalǧandyqtan, auyryp-syrqasa da, uaqytynda emdelmei jüre beretın jaǧdai qalyptasty. Halyq amandyǧy tūrǧysynan alǧanda, būl da qaterlı.
