Kürdelı kezeŋde tızgın ūstaǧan

Jūmabai Şaiahmetov Keŋes zamany, Stalin däuırınıŋ qairatkerı bolyp esepteldı. Onyŋ partiia jäne memleket qairatkerı retınde qalyptasuy 1930-1950 j.j. oryn aldy. Soǧys kezınde Şaiahmetov Qazaqstan boiynşa Memlekettık qorǧanys komitetın basqardy. Sonymen, Qazaqstanda maidan üşın qūiylǧan äigılı «10 oqtyŋ 9-y» artynda bükıl Qazaqstan halqy jäne Şaiahmetov tūrdy.

Ol Qazaqstan Kompartiiasy Ortalyq Komitetınıŋ bırınşı hatşysy (1946-1954 jj.), KSRO Joǧarǧy Keŋesı Ūlttar keŋesınıŋ töraǧasy (1950-1954 jj.), KOKP Ortalyq Komitetınıŋ müşesı (1952-1956 jj.), KSRO Joǧarǧy Keŋesınıŋ 1-4 şaqyrylymdarynyŋ jäne Qazaq KSR Joǧarǧy Keŋesınıŋ 2-4 şaqyrylymdarynyŋ deputaty, BK(b)P XVIII partkonferensiia­synyŋ delegaty (1941 j.), BK(b)P XIX sezınıŋ delegaty (1952 j.), KOKP XX sezınıŋ delegaty (1956 j.) boldy.

Jūmabai Şaiahmetov bükıl ekonomika men mädeniet, ǧylym men bılım salasynyŋ bırtalai talantty basşylaryn laiyqty tärbielep, qyzmet babynda köterıp, olardyŋ halyq pen memleket aldyndaǧy boryşy men jauapkerşılıgın arttyruǧa qajettı talap qoia bıldı. Alaida ūzaq uaqyt boiy J.Şaiahmetov turaly eşqandai aqparat berılmedı, onyŋ esımın bilık basyndaǧylar eşqaida aitpauǧa tyrysyp baqty, būl onyŋ ömır jolyndaǧy keibır oqiǧalarǧa bailanysty bolǧan edı. Degenmen, elımızdıŋ täuelsız memleket bolyp qalyptasuyna orai, ūlttyq tarihymyzǧa degen betbūrys, Jūmabai Şaiahmetovke, memleket qairatkerı, keŋestık Qazaqstannyŋ körnektı basşylarynyŋ bırı retınde qyzyǧuşylyq oryn aldy.

Jūmabai Şaiahmetov – otan tarihynda laiyqty orny bar, ötken ǧasyrda keŋestık Qazaqstannyŋ ekonomikasy men äleumettık-mädeni damuyna eleulı üles qosqan belgılı memleket qairatkerı. Onyŋ ūzaq jyldar boiy respublikamyzdyŋ eŋ joǧarǧy basqaru jüiesınde eŋbek etıp, segız jyl Qazaqstannyŋ bırınşı basşysy qyzmetın atqarǧany jūrtşylyqqa mälım.

Bügıngı taŋda «Ruhani jaŋǧyru» baǧdarlamasyn ıske asyru barysynda  elımızde jaŋa mūraǧattyq derekterdıŋ aşylyp, ǧylymi ainalymǧa engızıluı keŋestık Qazaqstannyŋ būrynǧy basşylary turaly köbırek mälımet aluǧa mümkındık berude.

Jūmabai Şaiahmetov 1940-1950 jyldary Qazaqstannyŋ partiia­lyq-äkımşılık apparatynyŋ qūryluyna yqpal ettı. Ol saiasi-äkımşılık qūrylymdardyŋ, ekonomikanyŋ, mädeniet pen bılım berudıŋ damuyna eleulı üles qosqan jarqyn jäne erekşe basşylar tobyn ösırdı. Şaiahmetov ūlttyq basqaruşy kadrlardyŋ qalyptasuyna zor köŋıl böldı

2022 jylǧy 30 qyrküiekte QR Ǧylym jäne joǧary bılım Ministrlıgınıŋ granty boiynşa «Körnektı memleket qairatkerı Jūmabai Şaiahmetovtıŋ ömırı men qyzmetınen belgısız better» degen jobany ıske asyru aiasynda Ş.Uälihanov atyndaǧy Tarih jäne etnologiia institutynyŋ  ūiymdastyruymen «Jūmabai Şaiahmetov jäne Qazaqstannyŋ 1940-1960 jyldaryndaǧy qoǧamdyq-saiasi ömırı» atty halyqaralyq ǧylymi-täjıribelık konferensiia öttı.

Konferensiianyŋ jūmysy Jūmabai Şaiahmetovtıŋ Qazaqstan tarihy keŋestık däuırınıŋ belgılı tūlǧasy jäne memleket qairatkerı retındegı  ömırı men qyzmetınıŋ negızgı kezeŋderın talqylauǧa arnaldy. Qatysuşylar atap körsetkendei, ­J.Şaiahmetovtıŋ ömırınıŋ köp bölıgı İ.V.Stalin men ­N.S.Hruşevtıŋ ämırşıl-äkımşıldık jüiesınıŋ qalyptasuy men ornyǧynuyna bailanysty asa kürdelı jäne qaişylyqty kezeŋıne tūspa-tūs keldı.

Konferensiiaǧa qatysuşylardyŋ paiymdauynşa, memleket pen ūlt qūrylysynyŋ jaŋa kezeŋı jaǧdaiynda saiasi-äkımşılık basqarudyŋ synaqtan ötken ülgılerı men tūla boiynda öz Otanynyŋ şynaiy patrioty, myqty ūiymdastyruşy jäne basqaruşy qasietterı jinaqtalǧan memleketşıl-äkımşı tūlǧa boluǧa laiyqty basşylar sūranysqa ie boluda, olar elımızdı jaŋǧyrtu jobalaryn alǧa tartuǧa jäne respublikamyzdy saiasi-ekonomikalyq daǧdarystan şyǧaruǧa müddelı boluǧa tiıs.

Qazaqstannyŋ tarih ǧylymy qataŋ syrtqy qysym jaǧdaiynda baiandaudyŋ formattaryn, baiandaudyŋ narrativın jäne keŋes kezeŋındegı el men halyq tarihyndaǧy neǧūrlym syndarly kezeŋderdı tüsındıru qaǧidattaryn tūjyrymdauǧa arnalǧan.

Tarih jäne tarihi jad jaŋa geosaiasi tärtıptıŋ qalyptasuy jaǧdaiynda memleketter men halyqaralyq avtorlardyŋ müddelerınıŋ qaqtyǧysu örısterınıŋ bırıne ainaldy, olar oqiǧalardy, tūlǧalardyŋ rölderın tüsındırudıŋ poliarlyq nūsqalaryn ūsynyp qana qoimai, sol tūjyrymdaryn jüzege asyruǧa tyrysady. Sondyqtan tarihşylardyŋ aldynda memleketter şeŋberınde azamattyq beibıtşılıkke jäne halyqaralyq arenada özara ıs-qimyl jasauǧa yqpal etetın verifikasiialanatyn tarihi bılımdı qalyptastyru mındetterı tūr.

2022 jyly Qazaqstan jūrtşylyǧy men akademiia­lyq qoǧamdastyq 1938-1954 jyldar aralyǧynda Qazaq KSR-ınıŋ basşysy bolǧan, Qazaqstan Kompartiiasy Ortalyq Komitetınıŋ üşınşı, ekınşı jäne bırınşı hatşysy qyzmetterın atqarǧan, 1954-1955 jyldary Oŋtüstık Qazaqstan oblystyq partiia komitetınıŋ bırınşı hatşysy bolǧan körnektı memleket qairatkerı Jūmabai Şaiahmetov­tıŋ 120 jyldyǧyn atap ötude. Ūly Otan soǧysy jyldarynda J.Şaiahmetov jeŋıs üşın adami jäne materialdyq resurstardy jūmyldyru boiynşa Qazaq KSR basşylyǧynyŋ ştabyn basqardy, KSRO-nyŋ batys aumaqtarynan evakuasiialanǧan önerkäsıptık käsıporyndar men halyqty qabyldauǧa jauap berdı, Qazaqstannyŋ maidan arsenalyna ainaluyna yqpal ettı. Onyŋ tıkelei basşylyǧymen respublika soǧystan keiıngı ekonomikany qalpyna keltıru jäne keiıngı jaŋǧyrtu, sondai-aq qazırgı zamanǧy Qazaqstannyŋ industriialyq, agrarlyq, ǧylymi-tehnikalyq jäne ruhani äleuetı süienetın ırgetasyn qūru jäne nyǧaitu satylaryna köterıldı.

Jūmabai Şaiahmetov 1940-1950 jyldary Qazaqstannyŋ partiialyq-äkımşılık apparatynyŋ qūryluyna yqpal ettı. Ol saiasi-äkımşılık qūrylymdardyŋ, ekonomikanyŋ, mädeniet pen bılım berudıŋ damuyna eleulı üles qosqan jarqyn jäne erekşe basşylar tobyn ösırdı. Şaiahmetov ūlttyq basqaruşy kadrlardyŋ qalyptasuyna zor köŋıl böldı, ­D.Qonaev, ­J.Täşenev, ­Q.Sätbaev, ­İ.Omarov, ­M.Sujikov, E.Taibekov, A.Qoişyǧūlov, D.Kerımbaev, M.Butin, ­A.Dauylbaev, A.Sembaev, M.Salin, S.Janbaev, D.Janǧozin, G.Qarjaubaev, H.Arystanbekov, M.Beisenbaev, R.İliaşev jäne t.b. daryndy qairatkerlerdıŋ ülken legın basşylyq oryndarǧa ūsynuǧa öz ülesın qosty.

Onyŋ belsendı qatysuymen fabrikalar, zauyttar, qazaq teatrlary, mektepter, tehnikumdar, instituttar, Qazaq KSR Ǧylym akademiiasy aşyldy, qazaq studentterı üşın Keŋes Odaǧynyŋ jetekşı joǧary oqu oryndaryna kvotalar bölındı. 1950-1954 jyldary Jūmabai Şaiahmetov KSRO Joǧarǧy Keŋesı Ūlttar keŋesınıŋ töraǧasy bolyp sailanady. 1946-1954 jyldary respublika Jūmabai Şaiahmetov tūsynda, äsırese äleumettık jobalardy jüzege asyruda, auyl şaruaşylyǧynda, önerkäsıpte, bılım berude, ǧylym men mädeniette joǧary jetıstıkterge jettı. Jüzege asyryluy Qazaqstandy KSRO şeŋberınde saiasattyŋ, ekonomikanyŋ, mädeniet pen bılım berudıŋ barlyq salalarynda jetekşı orynǧa şyǧarǧan jobalarǧa Şaiahmetov jeke özı bastamaşylyq jasady. 1940-50 jyldary Qazaqstan aumaǧynda Keŋes Odaǧynyŋ äskeri-strategiialyq jobalaryn ıske asyruǧa bailanysty respublikanyŋ rölı edäuır östı.

Osy jobalardy jüzege asyru barysynda Qazaq KSR basşylary barlyq deŋgeilerde şeşımder qabyldauǧa jäne olardy jüzege asyruǧa qatysyp qana qoimai, saiasi-äkımşılık basqarudyŋ qūndy sabaqtaryn alyp, qazaqstandyq basqaruşylardyŋ özındık mektebın qalyptastyrdy. Qazaq KSR-nıŋ bırınşı basşysy lauazymynda J.Şaiahmetov halyqtyŋ müddesı men memlekettıŋ tūtastyǧyna jauap beretın saiasat jürgızdı.

Söitıp, ǧylymi konferensiiaǧa qatysuşylar baiandamalarynda Jūmabai Şaiahmetovtıŋ ömırı men qyzmetınıŋ basty aspektılerıne jan-jaqty sipattama berdı. Sonymen bırge olar öz sözderınde Qazaqstan tarihynyŋ keŋestık däuırın zertteude jäne ärtürlı ūltqa jatatyn sol kezeŋde basşy qyzmetterde bolǧan daryndy tūlǧalardyŋ, ärtürlı baǧyttaǧy qoǧamdyq-saiasi qairatkerlerdıŋ rölın körsetude jaŋa ǧylymi täsılder men teoriia­lyq-ädıstemelık negızdemeler äzırleu qajettıgın atap körsettı. Äkımşıl-ämırşıldık jüiesınıŋ qalyptasqan jäne ornyqqan kezeŋındegı tūlǧalardyŋ rölın zertteudıŋ qazırgı qazaqstandyq qoǧam men ǧylymǧa erekşe maŋyzy bar, öitkenı būl ideologiiasyzdandyru, totalitarlyq rejimnıŋ mūrasyn būzu jäne odan bas tartu, otarşyldyqtan keiıngı keŋestık sipattaǧy sindromdy eŋseru, sondai-aq keŋestık jäne keŋesten keiıngı qoǧamdardy zertteu prosesterıne tyǧyz bailanysty bolyp otyr.

Sol bas qosuda köterılgen pıkırlerdıŋ maŋyzdylyǧyn eskere otyryp, keŋestık Qazaqstandaǧy ämırşıl-äkımşıldık jüiesınıŋ qalyptasuy men ornyǧu kezeŋınıŋ erekşelıkterıne bailanysty mäseleler keşenınıŋ kürdelılıgın nazarǧa ala kele, Jūmabai Şaiahmetovtıŋ Qazaqstan tarihynyŋ  asa kürdelı kezeŋındegı Qazaq KSR-ınıŋ basşysy bolǧan erekşe tūlǧa retındegı ornynyŋ maŋyzdylyǧyn körsete otyryp, sondai-aq Qazaqstan tarihynyŋ jalpy beinesı men Qazaqstan halqynyŋ ūjymdyq zerdesın qalyptastyru üşın stalindık jäne stalindıkten keiıngı kezeŋder tarihynyŋ küŋgırt betterın tolyqtyru jäne tüsındıru qajettıgın alǧa tarta otyryp, mynadai ūsynystar jasaǧym keledı. Qazaq KSR-ınıŋ körnektı basşysy Jūmabai Şaiahmetovtıŋ tuǧanyna 120-jyl tolǧanyn eskere otyryp, keŋestık kezeŋdegı basqaru apparatyn qalyptastyru tarihy jäne J.Şaiahmetovtıŋ ūlttyq kadrlardy daiarlaudaǧy rölı boiynşa respublikalyq deŋgeide tiıstı ıs-şaralardy jüzege asyrudy jalǧastyru – derektı film­der şyǧaru, taqyryptyq habarlar ūiymdastyru, tarihşylarmen sūhbattar ötkızu; Ş.Uälihanov atyndaǧy Tarih jäne etnologiia institutyna keŋestık däuırdı, äsırese 1930-1960 jyldaryn (J.Şaiahmetov belsendı qyzmet atqarǧan kezeŋ) zertteu boiynşa düniejüzılık jetekşı ortalyqtarmen bırlesken ǧylymi-zertteu jūmystaryn jürgızudı küşeitu; Ǧylymi qoǧamdastyqqa J.Şaiahmetovtıŋ keŋestık Qazaqstan tarihyndaǧy rölı turaly otandyq basylymdarda, sondai-aq būqaralyq aqparat qūraldarynda jariialymdar äzırleudı jalǧastyru qajet dep oilaimyn.

Jūmabai Şaiahmetovtıŋ «Ruhani jaŋǧyru» baǧdarlamasy aiasynda jüzege asyrylyp jatqan «Ūly dalanyŋ ūly esımderı» jobasy negızınde mäŋgı este qaldyruǧa arnalǧan ūly tarihi qairatkerler tızımıne engızılgenın eskere otyryp, konferensiiaǧa qatysuşylar tiıstı memlekettık organdarǧa onyŋ esımın respublikanyŋ joǧary oqu oryndarynyŋ bırıne (kezınde aşyluyna özı yqpal etken, Qazaq memlekettık qyzdar universitetıne nemese basqasyna), sondai-aq Astana, Almaty, Şymkent jäne Petropavldaǧy ortalyq köşelerdıŋ bırıne beru turaly ötınış jasau qajettıgın aitty.

Talǧatbek ÄMİNOV, 

memleket tarihy institutynyŋ  jetekşı ǧylymi qyzmetkerı,

 professor