Eldık pen erlık ordasy

Byltyr jyl aiaǧynda bas qalada aşylǧan Qazaqstan Respublikasy Qaruly Küşterınıŋ Äskeri-tarihi muzeiıne bas sūǧudy bırazdan berı josparlaǧan edık. Sonyŋ sätı jauynger atalarymyzdyŋ maidandaǧy erlıgı erekşe äspetteletın jeŋıstı mamyr aiynyŋ alǧaşqy künderınıŋ bırıne tüstı. Muzei zaldaryn aralaǧanymyzda keşe men bügınnıŋ arasyndaǧy sabaqtastyqty baiqadyq. 

ŪLY RUHTYŊ ŪLAǦATY
Mūnda tūlparlarynyŋ tūiaǧy Ūly dala tösın dübırge bölegen ata-babalarymyzdyŋ joryq joldarynan bastap, ötken ǧasyrda el basyna kün tuǧanda soǧysqa attanǧan mai­dangerlerdıŋ etıgımen su keşken kezeŋderı qolmen qoiǧandai sairap jatyr. Bügıngı azat eldıŋ aibyny men aibaryn asyratyn jädıgerler de jinaqtalǧan. Sonyŋ bärın közımızben körıp, köŋıldı toǧaityp qaittyq. Erlıktıŋ daŋqy öşpeidı eken. Äu basta atanyŋ qany, ananyŋ sütımen boiǧa sıŋgen ūly ruh qiyn künderı atoilap şyǧady. Ol er men el namysy qatar tüskende anyq körınedı. Qazaq qazaq bolyp atanǧaly da būl ruh san ret būlqyndy. Elordanyŋ körıktı jerınen oryn alǧan ǧimarat sol ruhty sezındırıp tūr. Işıne enıp, şyqqanǧa deiın sonyŋ äserınen arylmaisyz.
Kıre berıste suretşı Mūhit Qalimovtyŋ «Äbılqaiyr han» atty kartinasy handyq däuırge qarai jeteleidı. Onymen qatar ornalasqan «Mäŋgılık el» atriumy bügıngı ūly mūrat­ta­rymyzdy aiǧaqtaidy. Būdan ärı qarai jürgende «Merzımdı körmeler» zalyna kıresız. Mūndaǧy jädıgerlerdı tamaşalap, beineekrannan berılıp jatqan körınıster arqyly Ūly Otan soǧysynda ata-äjelerımız körsetken erlıkke qanyǧasyz. Onyŋ oŋ qaptalynda «Qazaqstan Respublikasy Qaruly Küş­terınıŋ» zaly ornalasqan. Osy zalda äskerımızdıŋ bügıngı küş-quatyna köz jetkızesız.

ALAŞ ŪLANDARYNYŊ MŪRATY
Joǧaryǧa qarai köterılgende aldyŋyzdan «Köne zaman HIH ǧasyr» jäne «HH ǧasyrdyŋ äskeri tarihy» zaldary şyǧady. Alǧaşqysynda bes qaruy sai bolǧan batyr babalarymyzdyŋ naiza, qylyştaryna köz suarasyz. Mūndaǧy türlı syzbalardan sol zamanda şaiqas jürgızudıŋ täsılderın de bıle tüsesız. Mäselen, qazaqtyŋ soŋǧy hany, azattyq jolynda basyn bäigege tıkken Kenesary Qasymūlynyŋ atty äskerı sapta qalai tūrǧanyn köresız. «Jandy qamal» atty taktikalyq täsıl turaly estıgenderıŋız bar ma? Mūny batyrlarymyz HVIII ǧasyrda qoldanǧan eken.
Ekınşı düniejüzılık soǧysta erlıgımen aty şyqqan aŋyz tūlǧa Bauyrjan Momyşūlynyŋ «Soǧys psihologiiasy» atty eŋbegınde maidandaǧy taktikalyq täsılder turaly aitylady. Sonyŋ bastauy jaugerşılık zamanda jatqan joq pa dep oilanasyz. Äitpese, qazaq qoly Orbūlaq şaiqasynda 600 adammen jaudyŋ 50 myŋ äskerıne tötep bere alar ma edı?! HIH jäne HH ǧasyrlar arasynda osyndai da sabaqtastyq bar siiaqty.
«HH ǧasyrdyŋ äskeri tarihy» zalyna kıre berıste ornatylǧan elektrondy qūrylǧyda «Memorial» saity bazasyndaǧy Ūly Otan soǧysynda qaza tapqan jäne habarsyz ketken jauyngerlerdıŋ tızımı berılgen. Būl zalda ötken ǧasyrdaǧy atalarymyzdyŋ erlık joldary, Auǧanstan soǧysynyŋ alapatyn bastan keşırgen jauynger-internasionalisterdıŋ derek­terı bederlengen.
«Qaitsek jūrt bolamyz? Jauap bıreu-aq, äskerımız bolsa ǧana jūrt bolamyz» degen eken halqymyzdyŋ arda aqyny Maǧjan Jūmabaev. Aqyn «Alaş» ūlt-azattyq qozǧalysynyŋ müşelerımen niettes, mūrattas bolǧan. Osy qozǧalys kösemı Älihan Bökeihan «Bostandyqqa aparatyn jalǧyz jol – ūlttyq yntymaq qana» dep aityp ketken. Osy jolda alaşordalyqtar äsker qūrǧan. Qozǧalystyŋ belsendı müşesı Jüsıpbek Aimauytūly «Ǧasker marşyn» jazǧan. Zalda osy öleŋ mätını men äskerdıŋ ūiymdyq qūrylymyna köz toqtattyq. Erekşe nazarymyzdy audarǧan «Oian, qazaq!» dep ūran salǧan Mırjaqyp Dulatūlynyŋ taijaqysy boldy. Muzeidıŋ ofiser-ekskursiia jürgızuşısı Däulet Qadyrovtyŋ aituynşa, būl jädıger QR Ūlttyq muzeiınen uaqytşa alynǧan. Al, būl qūndy mūrany kezınde Prezidenttık mädeniet ortaly­ǧynyŋ mūrajaiyna Alaş ardaqtysynyŋ qyzy Gülnär Dulatova syiǧa tartqan. Mırja­qypqa būl ışıktı astana Orynbordan Qyzylordaǧa köşıp kelgen 1925 jyly bır evrei ısmer tıgınşı arnaiy tıgıp bergen eken. Sodan ol taijaqyny 1928 jyly qamalyp, aidalyp ketkenge deiın üş jyl boiy üstınen tastamai, qadırlep kigen.

ŪLY JEŊIS JAUYNGERLERI
Kelesı müiıs Ūly Otan soǧysy tarihyna arnalǧan. Mūnda Keŋes Odaǧy batyrlarynyŋ tızımderı, halqymyzdyŋ batyr ūl-qyzdarynyŋ fotosuretterı men olarǧa qatysty qūndy derekterı jinaqtalǧan. Sol jerden Bauyrjan Momyşūly, Talǧat Bigeldinov, Mälık Ǧabdullin, Tölegen Toqtarov, Mänşük Mämetova, Äliia Moldaǧūlova syndy qazaqtyŋ daŋqty perzentterınıŋ aiauly beinelerımen jolyqtyq. Halyq qaharmany atanǧan qazaqstandyq maidangerlerdıŋ tızımderın de qarap şyqtyq. Elbasy Jarlyǧymen sondai ataq alty maidangerge berılıptı. Attaryn atap, tüsterın tüstei bolsaq, Baqtyoraz Beisekbaev, Hiuaz Dospanova, Qasym Qaisenov, Aleksandr Kaporin, Raqymjan Qoşqarbaev jäne Saǧadat Nūrmaǧambetov. Zaldy aralap jürıp, sūrapyl jyldary Mäskeudı qorǧap qalǧan Panfilov diviziiasynyŋ qūjattaryn da kördık.
Ūly Otan soǧysy jyldarynda partizandyq qozǧalys ta ülken küşke ie edı. «Partizandyq qozǧalysqa qatysqan qazaq­standyqtar» bölımınen Qasym Qaisenov, Jūmaǧali Sain, Ädi Şärıpov t.b. būl qozǧalys jauyngerlerınıŋ fotosuretterı oryn alypty. Osy qatardaǧy Nūrǧanym Baiseiıtova esımı erekşe nazar audardy. Qazaq qyzdarynyŋ arasynda Äliia men Mänşük, Hiuaz apalarymyzdan basqa maidanda erlık körsetken apalarymyzdyŋ erlıgı köp aitylmaidy. Al, ekınşı düniejüzılık soǧys tarihynda ındetıp zertteitın osy taqyryp boluy tiıs. Bız özımız üşın halqymyzdyŋ taǧy bır batyr qyzynyŋ esımın aştyq. Baqsaq, Nūrǧanym Baiseiıtova Batys Qazaqstan oblysy Bökei ordasy audanynda düniege kelgen eken. Jänıbektegı balalar üiınde tärbielenıp, orta mekteptı bıtırgennen keiın Oral radister mektebı men 3-Mäskeu arnauly mektebın aiaqtaǧan. Būdan soŋ Belorussiiada partizan otriadynda radist bolǧan. Keŋes Odaǧynyŋ Batyry, armiia generaly S.G. Junin basqarǧan 8-brigada qūramynda Varşavaǧa deiın jetken. Sūrapyl soǧystan aman-esen oralyp, elde qyzmet etken. 1998 jyly, 75 jasynda dünieden ozǧan. Oral qalasynda ol tūrǧan üige memorialdyq taqta ornatylǧan.

ŞVESİIа MUZEII QANDAI SYR ŞERTEDI?
Muzeidegı «HH-HHI ǧasyr­daǧy qaru-jaraq» zalynda qarudyŋ neşe atasyn kördık. «Beineleu önerı» zalynda suretşı Bolat Qasymbekov keskındegen «General S.Q.Nūrmaǧambetov» kartinasyn, belgılı suretşı-keskındemeşı Evgenii Sidorkinnıŋ «Alpamys batyr» grafikasyn, Qanat Nūr­batyrovtyŋ «Tomiris», Baqytjan Äbışevtıŋ «Äliia» müsınderın kördık.
Eŋ joǧary qabatqa köterıl­gende boiymyzdy bır ürei basty. Mūnda Şvesiianyŋ Stokgolm qalasyndaǧy Äsker muzeiınen jetkızılgen «Ömır men ölım arasyndaǧy zattar» atty körme ornalasqan. Mūndaǧy köp jädıgerdı şved jidaşysy Torbern Lenskog jinaǧan. Mūnda jauyngerler özderımen bırge alyp jüretın fotosuretterden bastap tūrmysta tūtynatyn zattar qoiylǧan. Mūnyŋ syryn bılgen soŋ üreilengenımızdıŋ sebebın de anyqtadyq. Būl zattar qan maidannan osy zamanǧa jetken tırı kuägerler eken…
Azuly aqyn Serık Aqsūŋ­qarūlynyŋ «Puşkindı är däuırden ızdep jürme, Puşkany är zamannan tabasyŋ» degen maǧynaǧa saiatyn öleŋ joldary bar. Äskeri-tarihi muzeide zeŋbırektıŋ neşe türı, tıptı Qytai zeŋbıregı de bar.
Muzei qoryndaǧy jädıger­lerden bölek, qazırgı künderı mūnda Oral qalasynan arnaiy äkelıngen Mänşük Mämetova atyndaǧy muzeidıŋ eksponattaryn, Tūŋǧyş Prezident mūraǧatynan alynǧan Ūly Otan soǧysyna qatysty qūpiialyǧy aşylǧan qūjattardy jäne Radio künıne arnalǧan körmenı tamaşalauǧa bolady.

Amanǧali QALJANOV