Astana älemnıŋ eŋ ozyq qalalarynyŋ bırıne ainaluy tiıs.
Ol üşın bas şahar ekonomikalyq-saiasi jaǧynan ǧana emes, ekologiialyq tazalyǧy jaǧynan da köşılgerı boluy kerek. Jas şahar köz tartarlyqtai kögerıp, jasyl jelegımen jaiqalyp tūruy üşın Elbasynyŋ bastamasymen aǧaş otyrǧyzu, kögaldandyru jūmystary bastalǧany belgılı. Osyndai igılıktı ıstıŋ arqasynda bügınde Astananyŋ ainalasyndaǧy ormandy alqap 65 myŋ gektarǧa jettı. Elordanyŋ ışı de türlı-tüstı güldermen kestelenıp, nebır aǧaş türımen kömkerılıp keledı.
Baǧaly baspana
«Elu jylda – el jaŋa». Bır kezderı sary masasy mazany alǧan, aŋyzaq jelı berekenı qaşyrǧan oblys ortalyǧy adam tanymastai özgerıp, körkı köz tartar körkem şaharǧa ainalady dep kım oilaǧan?! Arqanyŋ jazyq dalasy lezde özgerıp, sän-saltanaty kelısken symbatty qalaǧa ainalyp şyǧa keldı. Astanany salǧan alǧaşqy sätten bastap Elbasy bas şahardy kögaldandyruǧa, jasyl jelekke malynǧan äsem şaharǧa ainaldyruǧa airyqşa köŋıl bölıp keledı. 1997 jyldan bastap qolǧa alynǧan kögaldandyru şaralary az uaqytta öz nätijesın bere bastady. Alaida, būl bır künde qolǧa alynǧan şarua emes. Būl talai adamnyŋ qajyr-qairatymen, ynta-yqylasymen paida bolǧan igı ürdıs. Qalanyŋ ışın bylai qoiǧanda, ainalasyn abat baqqa ainaldyru – kezınde ertegıdei elestegenı ras. Nege? Öitkenı baiyrǧy Aqmola sor topyraqty, qalyŋ batpaqty aimaqta ornalasqan. Mūndai öŋırdı kez kelgen öskınderdıŋ jersınıp ketuı ekı talai. Oǧan Astananyŋ suyq kün raiyn, qatal klimatyn qosyŋyz. Osyndai pıkırlerın alǧa tartqan ekolog-ǧalymdar elorda ainalasyna orman otyrǧyzu asa tiımdı bolmaitynyn aitqan bolatyn. Bıraq Elbasynyŋ: «arpa, bidai, sūly ösken jerge nege aǧaş öspeidı?!» degen uäjınen keiın ǧalymdar Astanaǧa ūqsaityn qalalardyŋ täjıribesın zerttei bastady. Alǧaşynda suyqqa tözımdı 800-den astam aǧaş türın mūqiiat zerdelegen mamandar olardyŋ 15-ı şaharymyzdyŋ aua raiyna tözımdı ekenın anyqtady. Būdan özge, Elbasynyŋ tapsyrmasymen, Astana maŋaiyn jasyl alqapqa ainaldyru maqsatynda qosymşa aǧaş otyrǧyzatyn öŋırler ızdestırılıp, sonyŋ bırı retınde elorda maŋaiynda Şortandy audanynyŋ aumaǧy taŋdalǧan bolatyn. Būl öŋırdıŋ orman ösıruge jaramdy 303 gektar jer anyqtalǧan.
Osylaişa, Astananyŋ ainalasyn jasyl ormanǧa ainaldyru ısı sätımen jüzege asyp, alǧaşqy 1997-2009 jyldar aralyǧynda bas qalanyŋ aumaǧyndaǧy 45 myŋ gektar jerge aǧaş otyrǧyzyldy.
Jalpy Astana töŋıregın jasyl alqapqa ainaldyru ısı jyl ötken saiyn keŋeiıp kele jatqanyn atap ötu kerek. Mysaly, jasandy orman jasau jūmystary bastalǧan alǧaşqy jyldary elorda ainalasyna jylyna 2500 gektar jerge aǧaş otyrǧyzylsa, keiın onyŋ kölemı jyl saiyn 5 myŋ gektarǧa ūlǧaidy. Jylda qoldan otyrǧyzylǧan orman alqabyna milliondaǧan tüp aǧaş qosylyp otyrady. Bügınde barlyǧy 65 myŋ gektar jer ormanǧa ainaldy. Būl degenıŋız 4-5 audannyŋ aumaǧymen teŋ degen söz.
Jospar boiynşa, qalanyŋ ainalasyn kögaldandyru jūmystary 2020 jylǧa qarai aiaqtalady. Osy kezde orman alqaby 101 myŋ gektar aumaqty qūraityn bolady. Ärı qarai syŋsyǧan nu ormandy kütıp-baptau, örtten qorǧau jūmystary jürgızıletın bolady.
Osylaişa, halyqtyŋ densaulyǧyna şipaly igılıktı ıs elordadan bastau aldy. Endı kögaldandyru jūmystaryn är oblys, är qala men audan jalǧastyryp ketuge kerek. Ol üşın ärbır tūrǧyn aǧaş otyrǧyzudy özıne paryz sanauǧa tiıs. Sonda ǧana taza auyl, taza audan, taza oblysqa qol jetkızıp, kögaldanǧan ölkege ainalatynymyz anyq.
Jas qalaǧa – jasyl jelek
Astananyŋ ainalasy ǧana emes, bügınde elordanyŋ ışı de jasyl jelekke malynyp keledı. Kezınde otyrǧyzylǧan taldar bügınde boi tüzep, köleŋkesınde köpşılık demaluǧa jarap qaldy. Jasyl jelek – elordanyŋ körkı ǧana emes, ökpesın tazartatyn süzgı de ıspettı. Jyl saiyn ūiymdastyrylatyn senbılıkterdıŋ özınde bas şaharda san myŋdaǧan aǧaş otyrǧyzylady. «Astana Kögaldandyru qūrylysy» AQ mälımetıne süiensek, tek 2010-2013 jyldar aralyǧynda Astanada 108 672 aǧaş otyrǧyzylǧan eken. Aitalyq, 2012 jyly – 19 218, byltyr – 14 279 aǧaş otyrǧyzylsa, biyl – 16 493 köşet egu josparda bar. Bügınde qalada jalpy audany 277,664 ga qūraityn 8 saiabaq, 63 gülzar, 4 jelekjol bar. Byltyrdyŋ özınde saiabaq qūrylysy boiynşa bırneşe joba qolǧa alynyp, 13 gülzardyŋ kırpışı qalana bastapty.
Elorda jaiqalǧan aǧaştarymen ǧana emes, kök maisamen kömkerılgen körkem benilerımen de ädemı. «Astana Köǧaldandyru qūrylysy» AQ basqarma töraǧasynyŋ orynbasary Erık Toqmurzinnıŋ aituynşa, būl mekemede 2004 jyldan berı jobalau-landşaftylyq şeberhanasy jūmys ısteidı. Elordanyŋ körnektı jerlerınde ornalasqan jasyl beinelerdıŋ jobasyn osy şeberhananyŋ mamandary jasaidy eken. Mysaly, aldyŋǧy jyldary balaŋ şyrşany qos alaqanǧa qondyrǧan «Tabiǧatty aialaiyq», Qysqy Aziia oiyndarynyŋ qūrmetıne ornatylǧan «Hokkeişı» jäne basqa da pıl, tüie sekıldı türlı aŋdar beinesındegı 24 jasyl müsın qalanyŋ ajaryn aşqany şyn. Biyl da Astana künıne syilyq retınde mamandar jasyl jelekten būryn-soŋdy bolmaǧan ädemı kompozisiialyq tuyndy jasap şyǧarmaqşy. Olardyŋ atauyn äzırşe qūpiia ūstap otyr. «Būl tuǧan şaharymyzǧa tosyn syi bolmaq. Sondyqtan, äzırşe būl turaly aitu erterek», – deidı Erık Taijanūly.
Aǧaş otyrǧyzu – ūrpaqqa amanat
Kök jelek otyrǧyzu – igılıktı ıs. Ata-babalarymyz ejelden-aq ormanǧa, baqqa ülken män bergen. «Ekı tal kesseŋ, on tal ek» dep ösiet etken. İslami tūrǧydan da adamǧa ūrpaq ösırıp, üi salumen bırge, aǧaş otyrǧyzu da paryz. Mūnyŋ zeinetın tübınde el köredı. Keler ūrpaqtyŋ igılıgıne janǧa jaily, auasy taza, jūpar iısı aŋqyp tūratyn jasyl jelek qaldyru – ülken tartu. Är adam öz ūrpaǧynyŋ boiyna qorşaǧan ortaǧa degen dūrys sanany qalyptastyru bılu kerek. Bır şybyqty kütıp-mäpelei alatyn säbi erteŋgı künı özgenı qūrmettei alatyn, meiırımdı azamat bolyp qalyptasary anyq. Mysaly, är senbılık saiyn bır otbasy balalarymen bırge bır aǧaş otyrǧyzsa, būl elge tigızgen ülken ülesı bolar edı.
Kögaldandyru ısın ärı qarai damytu jaǧynan Astana qalasynda qolǧa alynǧan köptegen jobalary bar. Sonyŋ bırı «Är säbige – bır köşet» aksiiasy der edık. Osy şara barysynda Astanada dünie esıgın aşqan ärbır säbige arnalyp, bır köşet otyrǧyzylady. Ony küptıp-baptau mäselesı «Astana Kögaldandyru qūrylysy» AQ mamandarynyŋ moinynda bolsa da, aǧaşty ata-analar da kütımge aluyna bolady. Būl aksiia arqyly Astanada «menıŋ aǧaşym»
dep köŋılı marqaiǧan talai bala ösıp keledı. Sondai aǧaşqa ie bolǧandardyŋ bırı – Tökenovter otbasy.
– Men qaladaǧy №1 perinataldyq ortalyqta Arujan atty qyzymdy düniege äkeldım. Erteŋınde bızge qalalyq äkımdıkten konvertke salynǧan qūttyqtau haty keldı. Onda jyly tılektermen qosa, säbiımızge arnalyp bır aǧaş otyrǧyzylǧany turaly jazylypty. Ärı aǧaşymyzdyŋ «Grand Alatau» tūrǧyn üi keşenınıŋ qarama-qarsysynda, Syǧanaq köşesınıŋ boiynda ornalasqany aitylǧan. Hattyŋ özımızge erekşe quanyş pen jylylyq syilaǧanyn älı künge ūmytpaimyn. Aǧaşymyz qazır Arujanymyzben bırge jaiqalyp keledı. Jyl saiyn otbasymyzben baryp, kütıp-baptap qaitamyz. 3 jastaǧy qyzymnyŋ özı kışkentai ydyspen su qūiyp jüredı. «Menıŋ aǧaşym bar Astanada» dep kelgen qonaqtarǧa maqtanyşpen aitqanyna özımız talai kuä boldyq, – deidı Marjan Tökenova.
Marjannyŋ aituynşa, mūndai igı ürdıs balanyŋ boiyna tabiǧatqa degen süiıspenşılıgın, qorşaǧan ortaǧa degen janaşyrlyq sezımın oiatady. «Jer kögerıp, kün jylyna bastasymen Arujannyŋ aǧaşyna baru – otbasymyzdyŋ bır qalyptasqan dästürıne ainaldy. Mıne, Nauryz merekesınde aǧaşymyzdy baryp, körıp qaitpaqşymyz», – deidı Arujannyŋ anasy.
İia, säbilerge arnalyp otyrǧyzylǧan aǧaş – ata dästürı men ūrpaq jalǧastyǧynyŋ bır belgısı ıspettı. Osyndai tärbielık mänı köp şaralar elor-
damyzda jalǧasyn taba bersın deiık.
Qymbat TOQTAMŪRAT
