Är eldıŋ bolmysy men bederın bıldırıp tūratyn erekşe eskertkışterı bolady. Mäselen, Mysyrdyŋ piramidasy, Ündıstannyŋ Täj-Mahaly, Qytaidyŋ qorǧany, Fransiianyŋ «Eifel» mūnarasy turaly estımegen jan kemde-kem. Al, Qazaqstannyŋ astanasy «Bäiterek» monumentımen äigılı. Desek te, elordanyŋ ortasynan oryn tepken, san ǧasyrlyq tarihymyzǧa, büginimiz ben erteŋimizge qoiylǧan būdan basqa da körıktı tūǧyrtastar bas qalada jeterlık. Būl joly solardyŋ beseuıne toqtaludy jön kördık.
Ūly Abai eskertkışı
Elordaǧa körık qana emes, ruh berıp tūrǧan tūǧyrdyŋ bırı – qazaqtyŋ ūly aqyny Abai atamyzdyŋ eskertkışı. Ol 2010 jyly 19 mausymda aşyldy. Abai men Beibıtşılık köşelerınde boi kötergen oişyl tūlǧanyŋ eŋselı eskertkışı stilobat, postament jäne müsınnen tūrady.
Monumenttıŋ jalpy biıktıgı – 17,750 metr, al Abai müsınınıŋ biıktıgı – 7,550 metr. Müsındık kompozisiianyŋ barlyq elementterı bır qalypta äzırlenıp, taza qoladan qūiylǧan. Salmaǧy – 10 tonna. Eskertkış avtory – müsınşı Bolat Dosjanov.
Eskertkıştı jasau kezınde müsınşı Abaidyŋ azamattyq ūstanymy men imandylyǧyn, danalyǧyn, onyŋ söz önerın şeber meŋgergendıgın jäne soŋyna qaldyrǧan ädebi mūrasyn halyq qanşalyqty baǧalaitynyn körsetıp, aqyn tūlǧasyn asqaqtatuǧa erekşe tyrysqan. Ūly aqyn tūǧyrynyŋ janynda talai aqyn jyr oqydy. Derekti jäne körkem şyǧarmalardan üzindiler tyŋdaldy. Talai baspager kitap körmesin ūiymdastyrdy. Aqynnyŋ tuǧan künıne orai ötetın jyl saiynǧy Abai oqulary da osy jerde qorytyndylanady. Abai eskertkışınıŋ aldy bügınde qala tūrǧyndarynyŋ demalyp, seruen qūratyn süiıktı alaŋyna ainalǧan.
«Qazaq elı» monumentı
Tarihi-memorialdyq keşennıŋ jalpy aumaǧy 5,2 gektar, sonyŋ monument ornalasqan ortalyq tūǧyrnamasy 1 gektar jerdı alyp jatyr. Aq märmärdan qūiylǧan monumenttıŋ biıktıgı – 91 metr, būl – Qazaqstan täuelsızdıgın alǧan 1991 jyldyŋ belgısı. Al onyŋ basyndaǧy altyn tüstes boiaumen ärlengen alyp qūs – Samūryq Qazaqstannyŋ tynyştyǧyn «küzetıp» tūr. Monumenttıŋ tüsı – aq. Ol qazaqstandyqtardyŋ dostyqqa adal, bauyrmal, aq nietın paş etse kerek.
Monumenttıŋ avtorlary – Särsenbek Jünısov jäne Jaŋbyrşy Nūrkenov.
2009 jyly ırge qalaǧan tūǧyrtas elimizdiŋ san ǧasyrlyq tarihyn, basynan keşken nebir aumaly-tökpeli zamandardy, azattyqtyŋ aq taŋy atqaly beri jetken jetistikterimizdi äspetteitin däuirlik maŋyzy bar tarihi keşen. Şyndyǧynda, män-maǧynasy tereŋ osynau eskertkış tarihi ädıldıktıŋ saltanat qūruyn aiǧaqtaidy.
Qūrmanǧazy eskertkışı
Nūr-Sūltan qalasynyŋ Tūran daŋǧyly boiyndaǧy “Duman” qonaq üiınıŋ aulasynda qazaqtyŋ ūly küişı-kompozitory Qūrmanǧazy Saǧyrbaiūlynyŋ eskertkışı ornalasqan. HIH ǧasyrda ömır sürıp, ǧajaiyp tuyndylardy ömırge äkelgen däulesker küişı Qūrmanǧazy Saǧyrbaiūlynyŋ «Saryarqa» küiı bükıl dünienı şarlap, qazaqtyŋ muzykasyn älemge paş etken.
Küişı müsını 5,5 metrlık biıktıktegı tūǧyrǧa ornatylǧan. Qoladan qūiylǧan eskertkış-müsınnıŋ jalpy biıktıgı – 10 metr. Müsındık kompozisiiada küişınıŋ jarqyn beinesın, onyŋ erekşe tūlǧasyn, qazaqqa äigılı öşpes ruhyn körsetu ideiasy jatyr. Müsınde Qūrmanǧazynyŋ ūly dalaǧa keŋ taraǧan küilerınıŋ bırın oryndap otyrǧan kezı beinelengen. Eskertkıştegı aspap Qūrmanǧazy dombyrasynyŋ däl köşırmesı bolyp tabylady.
Tūǧyr granitpen qaptalǧan jäne ekı bölıkten – biıktıgı 2 metr tömengı jäne 3,5 metrlık 3 taqyryptyq beder ornatylǧan joǧary bölıkten tūrady. Olar ūly sazgerdıŋ beinesın tolyqtyryp, Qūrmanǧazy Saǧyrbaiūly ömır sürgen kezeŋdı suretteidı.
«Otan-Ana» monumentı
Elımızdegı eŋ äsem, säuletı de kelısken eskertkışterdıŋ bırı – elordadaǧy Otan qorǧauşylarǧa arnalǧan «Otan-Ana» monumentı. Būl eskertkış 2001 jyly Jeŋıs künı merekesı qarsaŋynda kazırgı Täuelsızdık daŋǧyly men Q. Mūŋaitpasov köşesınıŋ qiylysyndaǧy alaŋda tūrǧyzyldy. Memorialdyq keşennıŋ monumentaldy kompozisiiasy Qazaqstanda tūratyn barlyq ūlttardyŋ bırlıgın bıldıretın masaq bau türındegı qola stela men bırlıkke, kelısımge şaqyratyn Otan-Ana beinesınen tūrady.
«Otan qorǧauşylar» memorialynyŋ özegı – biıktıgı 37,5 metr, salmaǧy 63 tonnalyq alyp monument ana beinesı. Ainalasyndaǧylardy birlik pen kelisimge şaqyryp, külimsirep tūrǧan aq kimeşektı ana beibitşilik pen körkeiudiŋ belgisi sanalatyn altyndatylǧan zerlı tostaǧan-kesesıne aq qūiyp, ony meiırımge toly köŋılımen qos qoldap ūsynyp tūr.
Astananyŋ ajaryn aişyqtaǧan eskertkıştıŋ ūşar basyndaǧy 101 altyn masaqtan tūratyn 40 metrlik stella Qazaqstanda tūratyn ūlttardyŋ bırlıgı men berekesın bederleidı. Masaqtardyŋ ırgesı qazaq jerınde är ūlttyŋ ruhani mūrasyn zerdelegen oiu-örnektermen bezendırılgen. Memorialdaǧy jer şarynyŋ beinesı de erekşe köŋıl audartady.
Qola baǧannyŋ ekı jaq qaptalynyŋ bırınde ata-babamyzdan qalǧan baitaq dalany jaudan qorǧaǧan aibyndy batyrlar men ekınşı jaǧynda Otan soǧysy jyldary erlık körsetken qazaqstandyq äskeriler beinesı körkemdelgen. Mūny maidan dalasynda mert bolǧan jauyngerler men aramyzda aman-esen jürgen soǧys ardagerlerıne degen kūrmet dep tüsınuge bolady.
Eldıŋ köŋılınen şyqqan eskertkış avtorlary – belgılı säuletşıler A.Beksūltanov pen N.Konopolsev.
Jyr alyby – Jambyl
Esıldıŋ oŋ jaq bölıgınde Jūmabek Täşenev jäne Amman köşelerınıŋ qiylysynda Jambyl saiabaǧy ornalasqan. Al, jyr alyby – Jambyl Jabaevtyŋ eskertkışı Nūr-Sūltan qalasyndaǧy J.Täşenev köşesınıŋ boiyna tūrǧyzylǧan. Eskertkış qalanyŋ 10 jyldyǧyna orai 2008 j. şıldede aşyldy.
Qoladan qūiylǧan müsınde Jetısudyŋ düldül aqyny Süiınbaiǧa jolyǧyp, onyŋ batasyn alǧan öleŋ sözdıŋ düldülı, jyrau, qazaq halyq poeziiasynyŋ äigılı tūlǧasy Jambyl Jabaevtyŋ Qazaqstannyŋ jas astanasyna aq tılek tılep tūrǧan beinesı bederlengen.
Qolyna qasiettı qara dombyrasyn ūstap, keŋ şapanynyŋ öŋırın aşyp, ystyq qūşaǧymen alyp dalany qūşqaly tūrǧan qart jyraudyŋ elordadaǧy qola müsınınıŋ jalpy biıktıgı 12 metrden asady. Qasiettı sözımen elın süiıp, Alataudyŋ selındei aǧyndy jyrlarymen jerıne qorǧan bola bılgen Jambyl-jyrdyŋ qasietı elorda törınde asqaqtap tūrǧandai. Eskertkış ainalasyna granit tas töselgen.
Müsın avtorlary: müsınşı Nūrlan Dalbai, arhitektory Q.J.Jarylǧapov.
Gülbarşyn ÖKEŞQYZY
