Egemendıktıŋ kök tuyn jelbıretken tuǧan elımız bügıngı künge talai tar jol, taiǧaq keşulerden ötıp baryp qol jetkızdı. Künı keşe ǧana kelmeske ketken Keŋes däuırıne ürke qaraudyŋ jönı joq. Ol kezeŋnıŋ de özındık önege bolar jaqsy tūstary da, kemşılıkterı de boldy. Önege bolǧan tūsy qazaq jastary bılım alyp, ǧylym jolyna tüstı. Kemşın tūsy Qazaqstandy bölşektep Reseidıŋ qūramyna kırgızbek bolǧany. Qazaq kadrlaryn ösırmeuı. Qalai bolǧanda da, ötken tarihymyzdyŋ bır betı. Kez kelgen ūrpaq ötkenıne qūrmetpen qarap, öz däuırınıŋ perzentterın tarih tarazysynan zerdelep, ädıl baǧasyn beredı. Esıl öŋırınıŋ de el syilaǧan örenderı köptep sanalady. Solardyŋ qatarynda bükıl sanaly ǧūmyryn tuǧan elıne adal qyzmet etuge arnaǧan asyl azamat Nūrmaǧanbetov Äbılqaiyr Bolysbekūlynyŋ esımın erekşe ataǧan jön siiaqty.
Töle bidıŋ:
«Asyl tusaŋ Kerei bol,
Uaq bolsaŋ – Şoǧa bol,
Aiyr bolsaŋ doǧa bol.
Arǧyn bolsaŋ – Altai bol,
Naiman bolsaŋ – Matai bol,
Baiūly bolsaŋ – Adai bol,
Üisın bolsaŋ –Botbai bol,
Būl altauy bolmasaŋ –
Qalai bolsaŋ solai bol» degenı Arǧynnyŋ Altai tarmaǧynan taraǧan Äbılqaiyr Bolysbekūlyna qarata aitylǧandai. Qandy qasap zūlmat 1937 jyly qaraşanyŋ 15 jūldyzynda Äbılqaiyr Aqmola qalasynda erke Esıldıŋ jaǧasynda tuypty. Sauda qyzmetkerı äkesı Bolysbek Esıldıŋ jaǧasyna ülken aǧaş üi salsa kerek. Anasy Jamal Ospanova üi şaruasynda bolǧan. Äbılqaiyr otbasyndaǧy ekınşı bala. Äbılqaiyrdyŋ balalyq şaǧy düniejüzılık soǧyspen tūspa-tūs keldı. Ol ärnärsenı bılsem eken dep, tanysam eken dep, qimyly şiraq, meiırımdı, ainalasyndaǧy aǧaiyn, tuys, körşılerınıŋ yqylas-meiırımıne bölenıp östı. Anasy balasyn Äbkenım dep erkeletse, aǧalary men dostary «Avken» dedı. Ömırınıŋ soŋyna deiın osy esım syilastyqtyŋ, senımdılıktıŋ, ainymas dostyqtyŋ belgısındei bolyp qaldy.
Äbıkeŋnıŋ aituynşa, äkesı Bolysbektı äskerge soǧystyŋ basynda şaqyrsa kerek. Anasy Jamal soǧystyŋ auyrtpaşylyǧyna qaramai, özınıŋ eŋbekqorlyǧynyŋ arqasynda, üş balany eşkımnen kem de qylmai, aş ta qylmai tärbielep el sanatyna qosypty. «Köp söz jalyqtyrady, ülgı qyzyqtyrady» degendei, ata-ananyŋ eŋbekke degen qūştarlyǧy, ömırdegı adaldyǧy balalarynyŋ boiyna darypty. Jaratqannyŋ bergen küşı men densaulyǧynyŋ arqasynda Äbıken, ülken aǧasy Erǧalimen tıze qosyp, anasyna qolqanat bola bıldı: mal jailady, şanamen Esılden su tasydy, kez kelgen üi şaruasyn ynta-jıgermen atqardy. Özı teŋdes balalarmen qosylyp, jaqyn jerdegı ūjymşarǧa baryp jūmys ıstedı. Masaq terdı, mal baqty. Jasynyŋ tym kışkentailyǧyna qaramastan «tyl eŋbekkerı» atandy. Jūmys pen tūrmystyŋ auyrlyǧyna moiymai basqa jasöspırımder qatarly mektepke bardy, sol kezdıŋ özınde türlı oiyn-sauyqtarǧa da uaqyt taba bıldı. Maŋaidaǧy bükıl bala jinalyp stadionǧa baryp, futbol, voleibol, basketbol, şaibaly hokkei oinaityn alaŋsyz balalyq-ai! Aiaqqa konkidı lektırıp ap, Esıldıŋ jaltyraǧan ainadai aidynynda şyr köbelep ainalyp, mūz üstınde aişyqtau qandai ǧanibet deseŋızşı! Aq körpe jamylǧan appaq qyrattardan şaŋǧy teuıp so-onau biıkten köŋıl qanatynda zyr etıp tömen qarai qūldilap kep, qarǧa kömp etıp külkıge qarq bolatyn alaŋsyz-qamsyz balalyq kım-kımge bolmasyn ystyq-au, şırkın!
Ol jas kezınen bılımge, önerge jaqyn bop östı. Bılmekke qūmartqan jas jüregı ünemı ızdenıs üstınde bolatyn. Sporttyŋ kez kelgen türınen qoryqpai, sony üirenıp bıluge talpyndy. Bokspen de, kürespen de şūǧyldandy. Bıraq, sol sporttyq üiırmelerdıŋ ışınde janyna jaqyny jüzu men şaŋǧy tebudı erekşe ūnatatyn edı. Tıptı, bala kezınde dostarymen özara bästesıp, bır köpırden ekınşı köpırge deiın özendı kım bırınşı jüzıp ötedı dep saiysqanda aldyna jan salmaityn. Sportty janyna ǧūmyr boiy serık etıp, kındıgınen taraǧan ūrpaqtaryna da osyny ūlaǧat ettı. Joǧary synyptarda oquǧa yntasy artyp, erekşe den qoidy. Oǧan sebep, keŋestıŋ kelmeske ketken saiasatynyŋ şeŋberınde elımızde tyŋ igerıle bastady. Osyǧan orai jer-jerden mamandar Qazaqstanǧa aǧylyp, elımızdıŋ örkendeuıne özınşe üles qosty. Moskva, Leningrad siiaqty ırı qalalardan köşıp, qonys audarǧan mūǧalımder oquşylardyŋ bılımge degen qūştarlyqtaryn arttyra tüsıp, oi-örısterın keŋeituge barynşa yqpal jasady. Äbıken matematika, fizika, ädebiet siiaqty pänderge asa qyzyǧuşylyq tanytyp, tereŋınen zerdelei oqyp, sondai-aq, mektepışılık ötkızılıp tūratyn mädeni şaralarda da öz önerın ortaǧa salatyn. Osylaişa onyŋ muzykalyq qabıletı aşylyp, jas şaǧynda delikon siiaqty aspapta da şeber oinaǧan. Osy darynynyŋ arqasynda qalalyq ürlemelı orkestrde öner körsetıp, talǧamy biık tyŋdauşylaryn talai märte süisıntken. Öner men bılım onyŋ qosqanaty sekıldı edı. Önerge degen yntyzar köŋılı ony ǧūmyr boiy alǧa jetelep keldı. Ol jürek qylyn şertetın qazaq änderın onyŋ ışınde dästürlı änderdı süiıp tyŋdaityn. Äsırese, Şämşınıŋ änderı än töresı ǧoi şırkın. Ol ömırge ǧaşyq edı. Önerge ǧaşyq. Şämşınıŋ änderın qūlaqpen estu azdyq etedı. Onyŋ lirikalyq iırımderge toly jürek qylyn şertetın syrly, sazdy, äuezdı änderı şyrqala bergende jürektıŋ özı dır etıp, tyna qalatyny bar…Ol künıne myŋ märte Şämşınıŋ änderın tyŋdai beruge bar edı, soŋǧy jyldary MuzART tobynyŋ oryndauyndaǧy änderdı süiıp tyŋdady. Bylaiǧy ömırde özın qarapaiym ūstaityn, adamǧa jattyǧy joq, kışıpeiıl bop östı. Öner men bılımdı qatar örıp, teŋ qūrbysynyŋ aldy boldy. Ol kez-kelgen ortaǧa tez sıŋıp, adamdarmen bırden tıl tabysyp, bauyr basyp ketetın qabıletke ie edı. Meiırımı men jomarttyǧy, jan balasyna jattyǧy joq bauyrmaldylyǧy köp ışınen közge bırden tüser syrbaz da sūlu keskın kelbetı ony özgelerden erekşelendırıp tūratyn. Sodan bolar Äbıkennıŋ dostary öte köp edı, qyzdar da qyzyǧa qarap, onyŋ etegınen ūstap adal jary atansam dep armandaityndar qarasy köp bolatyn. Eŋ jaqyn syrlas dosy – Marat İsmailov. Ekeuınıŋ jūby jazylmai ünemı bırge jüretın. Bi keşterıne de bırge baryp, qyzdarmen tanysyp, taŋdy taŋǧa jalǧap, ai-jūldyz ǧana kuä bolǧan syrǧa toly, jyrǧa toly, jalyndaǧan jastyq otqa toly, jas däuren künder-ai!.. Jan sezbes syrlaryn da osy jan dosy Maratpen bölısetın. Dostyqtyŋ aq adal tuyn jyqpai, olar san jyldar tıptı, aqtyq demı qalǧanşa aq adal dostyqqa kıreuke tüsırmei öttı.
1957 jyly mekteptı bıtırısımen Äbıken Aqmoladaǧy qūrylys tehnikumyna oquǧa tüstı. Alǧan tereŋ ärı zerdelı bılımınıŋ arqasynda tehnikumda ol öz qatarlastarynan oq boiy ozyq tūrdy. Eş qiyndyqsyz emtihandardy üzdık degen baǧaǧa tapsyryp, 1960 jyly tehnikumdy oidaǧydai tämämdap armandaǧan mamandyq iesı atandy.
1962 jyly qūdai qosqan qosaǧy Iŋkärdı kezdestırıp, otau tıgıp, şaŋyraq köterdı. Iŋkär ol kezde balabaqşaǧa endı ǧana ornalasqan jas maman medbike bolyp qyzmet atqaratyn. Şaŋyraqty ızgılık pen meiırımge bölegen Iŋkär Äbıkenmen tatu-tättı ǧūmyr keşıp, ūrpaq jalǧasy, közı men qaraşyǧy Talǧat esımdı ūldary 1963 jyly dünie esıgın aşty.
Äbıken qaşanda bılımge qūştar bolatyn. 1963 jyly oquyn jalǧastyrmaq nietpen Leningrad qalasyndaǧy injener-qūrylystyq institutyna tüsken edı, alaida, soŋǧy kurstarda Selinogradtaǧy institutqa auysuyna tura keldı. Oǧan sebep, ol institut qabyrǧasynda oqyp jürgende özınıŋ kurs-tas qaragöz qaryndasynyŋ namysyn qorǧaimyn dep töbelesıp, basy dauǧa qalǧan eken. Paiymdar bolsaq, qalyŋ orystyŋ ışınde jürıp, qazaq qyzynyŋ namysyn taptatpaimyn dep araşa tüsuınıŋ özı onyŋ azamattyq kelbetın, örşıl ruhyn aişyqtaityndai. Sodan 1970 jyly Selinograd injener-qūrylystyq institutynyŋ syrttai bölımın tämamdaidy. Ol syrttai oqu oqi jürıp, sol aimaqtaǧy «Selingrajdanproekt» jobalau institutynyŋ bas jobalauşy qyzmetın abyroily atqaryp jürgen. Respublikamyzdyŋ keibır aimaqtary men el jüregı Astanada onyŋ basşylyǧymen bırneşe ırı qūrylys nysandary boi köterdı. Jüzdegen qūrylysta onyŋ qoltaŋbasy jatyr. İnjenerlık-qūrylystyq ıste qai jūmysty qolyna almasyn ony asqan bılımdarlyqpen asa jauapkerşılıkpen oryndap abyroi biıgınen körınıp jürdı. Osydan bolar, oǧan asa jauapty ärı ırı qūrylys nysandarynyŋ boi köteru ısı senıp tapsyryldy. 60-80 jyldary onyŋ basşylyǧymen Selinogradtaǧy «Tyŋ igeruşıler saraiy», qazırgı «Kongress-holl», oblystyq partiia komitetınıŋ (qazırgı Astana qalasynyŋ äkımdıgı) ǧimaraty, «Esıl» qonaq üiı, №2,№3,№6,№7,№10 tiptık mektepterdı, bırqatar bala baqşalardy, tūrǧyn üi qūrylysyn saluda köp ter töktı. Özı aqtyq demı qalǧanşa ǧūmyr keşken üidıŋ de jobasyn özı salyp, qūrylysyna da ülesın qosqan. 1971jyly Tarazda bolǧan jer sılkınısınen keiın qaqyraǧan üilerdı jönge keltırıp, jaŋadan qūrylys nysandarynyŋ boi köteruınıŋ basy qasynda bolǧan da osy Äbıkeŋ. Bar-joǧy üş aidyŋ ışınde qala köz tanymastai jaŋa sipatqa ie bolyp, zäulım ǧimarattar boi köterıp, köne Taraz jasanyp, türlenıp jainap şyǧa keldı. Osyǧan Äbılhaiyrdyŋ qosqan eŋbegı orasan.
Qazaq jerınde qala tūrǧyzu tarihynyŋ tamyry tereŋde jatyr. Qazırgı Astana keşegı Selinogradta özınıŋ qoltaŋbasy qalǧan injener-jobalauşy Äbılqaiyr Bolysbekūlynyŋ basşylyǧymen boi kötergen ǧimarattary älı künge deiın Astananyŋ ajaryn aşyp tūr desek artyq aitqandyq emes. Elımız egemendık alyp, eŋsemızdı tıktegen toqsanynşy jyldardyŋ basynda Äbıkeŋ Astana qalasyn jobalau jäne qūrylysyn jürgızu ısınıŋ bastauynda tūrǧandyǧyn atap ötken läzım. Sol kezdegı eŋ ırı jiyrma qabatty «İnterkontinental» qonaqüiınıŋ qūrylysynyŋ basy-qasynda da osy Äbıkeŋ jürdı. Osy salada ol abyroimen 47 jyl eŋbek etıp, el yqylasyna bölendı. Zeinet jasyna şyqsa da ol qol qusyryp qarap otyrudy jön dep sanamady. Salauatty ömır saltyn ūstanyp, nemerelerın sportqa baulityn. Qystyŋgünı şaŋǧy teuıp, jaz boiy Esıl özenınde şomylyp öz densaulyǧyna jıtı qaraityn. Jaiau jürgendı ūnatatyn. Astananyŋ bügıngı säuletı men kelbetı üşın ter tökken abzal azamattyŋ elımızdıŋ örkendeuı jolynda atqarǧan eŋbegın erlıkke balasaq ta artyq bolmas.
İä, būralaŋ būltarysy köp ömır jolynda adam türlı qiyndyqtar men synǧa tap bolatyny bar. Allanyŋ jazuymen 1995 jyly otyz jyl otasqan adal jary dünieden ötıp, qaiǧydan jany jüdedı. Qalai degenmende, jalǧyzılıktı er adamǧa qiyn. Taǧdyrdyŋ jazuymen Gülnär esımdı janmen köŋıl jarastyryp, ömırınıŋ soŋyna deiın bırge tatu-tättı ǧūmyr keştı. On toǧyz jyl otasqan jyldary yntymaqtasyp ömır sürdı. Tälımdı, bılımdı ūstaz Gülnär da jan jyluyn aiaǧan joq, Äbıkeŋnıŋ altyn basyn qadırlei bıldı, jaǧasyn kırletpedı, atyna şaŋ jūqtyrmady.
Qazaq halqynyŋ «Jaqsydan jaqsy tusa, ekken şynaryŋ emes pe…» deitını bar. İä, ras tegı jaqsy tegın emestıgın tanytty. Äbılqaiyrdyŋ ūly Talǧat bügınde äkenıŋ jaqsy aty men ızgı mūratyn jalǧastyryp, qūrylystyŋ qyr-syryn meŋgergen elge tanymal injener-jobalauşy boluynyŋ özı bız joǧaryda tılge tiek etken tek deitın ūlylyqtyŋ tamyrynan taralǧan qasietten ekendıgı sözsız.
Adamdy abzal atyna sai etetın adal eŋbegı men jaǧymdy mınezı bolsa, būl kısı ön boiyna öz halqynyŋ momyndylyǧy men kısılıgın, kışılıgı men ızgılıgın, önegesı men parasatyn boiyna daryta bılgen azamat. Üirete jürıp üirenuden jalyqpaǧan, sättı jūmysyna quanǧan, sätsızıne kinalǧan osy azamattyŋ bıtım-bolmysyna zer salsaq, bız jaqsy qasietterdıŋ bärı onyŋ bır boiynan tabylatynan aŋǧaramyz. Jany ızgılıkke ıŋkär biiazy jannyŋ abzal beinesıne qarap, ömırde kısılık pen kışılıkten asqan biık ūǧym joq ekendıgın köz jetkızetınıŋ aiqyn. Rahaty men beinetı qatar jüretın erınbei ızdengen janǧa qūpiiasyn jaiyp salyp, ızgılıktıŋ besıgınde terbetetın, bır dämın tatqan adamdy ystyq qūşaǧynan jıbermei, tereŋıne batyra beretın siqyrǧa toly ömırdıŋ özın baqyt dese bolmai ma?! Baqyt – ärkımge būiyra bermeitın altyn kılt.
Kez kelgen tūlǧanyŋ qadır-qasietı – köpırme maqtau söz, jarnama-daqpyrtpen emes, onyŋ jasaǧan ısımen, elıne, adamzatqa sıŋırgen eŋbegımen baǧalanady. Tüptıŋ tübınde tarazyǧa tartylady. Halyq jadynda, ūrpaq sanasynda. Qai kezeŋde bolsa da, qandai lauazymdy qyzmet atqarsa da öz baǧytynan taimai, azamattyq pozisiiasyna berıktık tanytqan atpal azamat Äbıkeŋ ūltqa riiasyz qyzmet etudıŋ, otbasynda jaqsy otaǧasy boludyŋ, ädemı qartaiudyŋ, aqylman aqsaqaldyŋ, saliqaly sarabdaldyqtyŋ, parasatty, salauatty ömır sürudıŋ üzdık ülgısın körsetıp kettı.
«Qūdany Qūdai qosady» deidı dana halqymyz. Osydan bes jyl būryn Äbıkeŋ men men, jūbaiymyz Gülnär ūstaz ben Ümıtjan qajy, ūldarymyz Talǧat pen Qanat, kelınderımız Säule men Dämegül qol alysyp, keude qaǧysyp, qūşaq aiqastyryp, qūiryq-bauyr jep, myŋjyldyq qūda bolǧanbyz. «Äzıret Sūltan» meşıtınde nemerelerımız Ainūr men Almastyŋ ata saltymen aq nekesın qiǧanda, neke suynan auyz tiıp, kuä bolyp, Astananyŋ törınde dürıldetıp halal toi ötkızgende, aǧaiyn-tuys, dostarymyz ben qūda-jekjat bızben bırge quanyşqa bölenıp, aq tılekterın aiamai tökken. Alla taǧala köptıŋ tılegın qabyl etıp, ömırge ai maŋdaily şöberelerımız keldı. Äbıkeŋmen aqyldasa otyryp, esımderın Älinūr, Iŋkär dep qoidyq. Syilastyǧymyz jarasyp, tördıŋ sänı bolyp, taza köŋılmen talai-talai kelelı de tamaşa äŋgıme-düken qūrǧan edık.
Uaqyt netken jüirık deseŋızşı. Qadırlı Äbıkeŋ, qūdamyz Äbılhaiyr Bolysbekūlynyŋ dünieden ötkenı künı keşe ǧana sekıldı edı. Sodan berı synyptai syrǧyp bır jyl öte şyǧypty. Kündı tün, tündı kün türıp, ömır öz aǧysymen üzdıksız zyrlauda. Tırşılık zaŋy özgermek emes. «Diırmennıŋ tasyndai döŋgelengen düniege» kım kelıp, kım ketpedı deisıŋ. Abai hakım aitpaqşy, «Aldyŋǧy tolqyn aǧalar, keiıngı tolqyn ınıler, kezekpenen ölıner, baiaǧydai körıner». Äitse de, mynau jaryq dünie esıgın aşyp, tırşılık bäigesıne qatysqan ärbır pendenıŋ boiynda Jaratqan jüktegen belgılı bır amanaty jäne sony atqaruǧa jetkılıktı qabılet-qarymy qosa bolatyny sözsız. Sol amanatty der kezınde tanyp-bılıp, soǧan orai ömırın üilestıre bılgen janda arman bar ma, sırä. Ölşeulı ömırdı mändı ötkızıp, özıne tiesılı amanatty adal atqaryp ketken jandardyŋ bırı – Äbıkeŋ. Äbıkeŋnıŋ ömırden körgenı de, kökıregıne tüigenı de mol, kısılıktı jan edı. Özı de syilai bıletın, özın de syilata bıletın. Mamandyǧy qūrylysşy bolǧandyqtan ba, ol kısı öte qisyndy oilap, jüielı de naqty söileitın. Artyq ne kem tüspei, ärbır sözın dälelmen, derekpen negızdep otyratyn. Jalpy, aiazynan arqar auǧan Saryarqanyŋ tösınde, sonyŋ ışınde Aqmolanyŋ jerınde qūrylys ısımen ainalysu aituǧa oŋai bolǧanymen asqan jıger men qairat, tereŋ bılımdılıktı qajet etetın asa jauapty, beinetı orasan köp jūmys. Äsırese, qol astyndaǧy qyzmetkerlerdı bır maqsat jolyna ūiystyru jäne oǧan ünemı dem berıp otyru – kez kelgen jannyŋ qolynan kele bermeitın auyr da abyroily ıs. Mūndai jauapkerşılıgı asa zor ıske bılım men bılıkpen qosa jūrtty sözıne ilandyryp, soŋyna ılestıre alatyndai köşbasşylyq qasiettıŋ de qajet ekenı de aidai anyq. Qalanyŋ barlyq qūrylys mekemelerınıŋ jūmysyn airyqşa sergektıkpen qadaǧalap, jetekşılık jasap kelgen, Äbıkeŋ eldık mäselege kelgende baǧzy bıreuler siiaqty nemkettı qarap otyra almaityn elgezek jan bolatyn.
Äbıkeŋ şeberlıgı äbden şyŋdalǧan maman, öz ısın öte jetık meŋgergen jäne barlyq jūmysyn asqan jauapkerşılıkpen atqaratyn abyroily adam boldy. Bükıl ömırın qala qūrylysyna arnaǧan, öz ūltyn janyndai süigen qazaqtyŋ bıregei azamaty.
Är adamǧa oŋai köne qoimaityn, jaratylystyŋ özımen taitalastyryp, şyndyq üşın küresuge tura keletın bılımnıŋ biık belesıne şyǧudyŋ özı – zor abyroi. Bıraq būndai baq ärkımge jazbaǧan. Al, eren eŋbegımen elge syily, özınıŋ önegesımen köpke ülgı bola bılgen Äbılqaiyr Nūrmaǧambetovtyŋ ǧūmyr joly osyndai ızgılıktıŋ nūryna şomyp tūrǧanyn baiqaisyz. Abyz aqsaqaldyŋ osynau asyl qaietterı men önegelı ısterı öz kındıgınen örbıgen nemerelerı Ainūr, Äljan, Änuarǧa, şöberelerımız Älinūr men Iŋkärǧa jūǧysty bolsyn, al sauaby aqyrette öz ruhyna azyq bolsyn deiık. Jany jännatta bolǧai. Allahu äkbar!!! Ämin!!!
Mūrat qajy Ydyrysūly
Kökşetau-Astana
