Iliias Esenberlin – köşpendıler örkenietın küllı älemge paş etken körnektı jazuşy. Qazaq ädebietınıŋ roman janryn san jaǧynan da, sapa jaǧynan da baiytqan qarymdy suretker. Ol ädebietke 50 jasynda keldı. On bes jylda on jetı roman jazdy. Biyl jazuşynyŋ tuǧanyna – 105 jyl.
Elordadaǧy Saryarqa audanynda Esenberlin esımı berılgen köşe bar. Konstitusiia köşesınen bastalyp, Respublika daŋǧylynan aiaqtalatyn Esenberlin köşesınıŋ ūzyndyǧy – 1,36 kilometr. Jazuşy, Iliias Esenberlinnıŋ şäkırtı, aituly alaştanuşy ǧalym Tūrsyn Jūrtbaidyŋ aituynşa astana köşesıne Esenberlin atynyŋ berıluı – tūlǧanyŋ ūlttyq mūratyna jetkenı. «Iliias Esenberlin – qazaq ūlttyq ideiasyn qaita tületıp, täuelsızdıkke jetkızgen qairatkerdıŋ bırı jäne bıregeiı. Jazuşy şyǧarmaşylyǧynan tuyp-ösken mekenı būrynǧy Aqmola öŋırı, qazırgı astana erekşe oryn alady. «Altyn Orda», «Köşpendılerde» sol kezdegı Aqmola qalasynyŋ jäne Esıl, Nūra öŋırındegı köşpendıler tarihy erekşe yqylaspen, keŋdıkpen surettelgen. «Qahar» romanyndaǧy han Kene beinesı arqyly alǧaş ret elordamyzdaǧy qazırgı stadionnyŋ ornyndaǧy Resei qamalyna jasaǧan şabuyly jäne osy öŋırde ötken Qoŋyrqūlja sūltanǧa, Şyŋǧys ūrpaqtaryna qatysty oqiǧalar barynşa jattyq baiandalǧan. Sondyqtan da Esenberlinnıŋ atyna astanada köşe boluy tabiǧi zaŋdylyq jäne bızdıŋ ūlttyq täuelsızdıgımızdıŋ nysanasy bolyp tabylady. 1979-80 jyly Aqmolada nemıs avtonomiiasyn qūramyz degende qarsy şyǧyp, «Men özımdı örtep jıberuge daiynmyn» dep söilegen qazaq qyzy turaly zertteu jasap, sol Aqmoladaǧy 1974 jylǧy ereuıldı soŋǧy romanyna arqau etpek bolǧan. Mūnyŋ özı jazuşynyŋ tuǧan ölkesıne degen erekşe mahabbatyn bıldıredı» deidı Tūrsyn Jūrtbai.
Jetımdıktı köp körgen
Iliias Esenberlin Aqmola oblysyndaǧy Atbasar qalasynda düniege kelgen. Atbasardyŋ bır şetı Abylai bilık qūrǧan Kökşetaumen, ekınşı şetı Ūlytaumen jalǧasqan. Mūndai tarihy tereŋ öŋırde tuyp, tarihqa qyzyqpau äste mümkın emes edı. Iliiastyŋ äkesı – ūsta, al anasy Iliias pen ınısı Raunaqty tärbielep üi şaruasymen ainalysqan. Aralary ekı jas aǧaiyndy jastaiynan ata-anasyna süieu, eŋbekqor bolyp ösedı. Raunaq Iliiasqa qaraǧanda boişaŋ bolǧandyqtan Iliiasty «kışkentai aǧa» dep ataǧan. Alaida jazuşynyŋ balalyq şaǧy aştyq jalmaǧan zūlmat zamanǧa tap kelıp, 8 jasynda qaraşeşek dertınen äuelı äkesı, keiın anasy köz jūmyp, tūl jetım qaldy. Tuystary Raunaqty özderımen äketedı de, Iliias kün köru üşın köşe kezıp ketedı. Klassik jazuşy Ernest Heminguei «Tek jetımderden ǧana şyn jazuşy şyǧady» deptı. Iliias bazary tarqamaǧan balalyq şaǧynyŋ qyzyǧyn körmei jatyp, tūl jetımdıktıŋ qasıretın şegıp ülgerdı. «Aǧamyz ekeuın bırdei alyp kete almapty. Tek bıreuın ǧana asyrai alatyn şamam bar dep kışkentai ınısın alyp ketedı. Söitıp menıŋ äkem özı jalǧyz qaŋǧyp qalady. Sol jyly qys qatty tüsıp, aiazdyŋ yzǧaryna şydamaǧan Iliias bırneşe kün boiy köpırdıŋ yqtau jerın panalaidy. Eger sol künderı auyl adamdary tauyp almaǧanda ol da ajal qūşar edı» deidı qyzy Dilfruza Esenberlina.
Maidan jolynda
Osylaişa Iliiastyŋ balalar üiındegı künderı bastaldy. Şyǧarmaşylyqqa bır taban jaqyn ösken ol qabyrǧa gazetıne öleŋ jazyp tūrdy. Mekteptı tämamdaǧan soŋ, Qyzylorda qalasyna baryp, internat mūǧalımı bolyp jūmysqa ornalasty. Keiın Qarsaqbaidaǧy audandyq atqaru komitetınde jūmys ıstedı. Jūmys ıstei jürıp, Almatydaǧy Qazaq tau-ken institutyna tüstı. Talantty da talapty bala tez közge tüsıp, 1937 jyly Qazaqstan KSR-ynyŋ bırınşı Konstitusiiasyn qabyldaǧan Qazaqstan sovetterınıŋ alǧaşqy tötenşe sezıne delegat bolyp sailandy. 1940 jyly institutty aman-esen aiaqtap, Jezqazǧanǧa jūmysqa jıberılgen. Sol jyly küzde qyzyl äsker qataryna şaqyrylyp, Riga äskeri-saiasi uchilişesınde oqyp, soǧysqa attandy. 1942 jyly qatty jaraqattanyp, gospitalge tüsıp, bır jyldan soŋ mügedek bolyp elge oraldy. Iliias Esenberlin «Jauyngerlık erlıgı üşın», «Lenin qalasyn qorǧaǧany üşın» syndy medaldarmen marapattalǧan. Bıraq ǧūmyr boiy balalaryna sūm soǧystyŋ kesapaty jaily tıs jaryp eşteŋe aitpai ötıptı. Şyǧarmalarynda da soǧys taqyryby köp qauzalmaǧan. Tek «Aişa» poemasynda ǧana az aitylady. Soǧystan oralǧannan keiın Iliias Qazaqstan Kompartiiasynyŋ Ortalyq komitetınıŋ apparatynda nūsqauşy bolyp jūmys ısteidı.
Halyq jauynyŋ qyzyna üilendı
«Jürektı şyn küidırse, mahabbat azabynyŋ özı de bır quanyş emes pe? İä, zor quanyş. Öitkenı jürek küiu üşın şyn mahabbat, zor mahabbat kerek. Al ondai mahabbat janyŋa qanşa azap salsa da – quanyş, baqyt» dep jazypty Iliias Esenberlin kündelıgınde. Jazuşy armandaǧan asyl mahabbatyn soǧystan kele sala kezıktıredı.
«Ilekeŋnıŋ jary «halyq jauynyŋ» qyzy bolǧan. Sonyŋ zardabyn Ilekeŋ de tartty. Sodan sūraimyn ǧoi, «Halyq jauynyŋ» qyzy ekenın bıle tūryp, nege osy kısını aldyŋyz?» dep. «Sonşalyqty küştı mahabbat boldy ma?» deimın. «Jö-öq-q» deidı Ilekeŋ… Sodan soŋ oilanyp baryp äŋgımesın bastaidy: «Bır künı köşede kele jatsam, közıne mūŋ ūialaǧan bır qyz kele jatyr eken. Mūŋly bolǧanda da mūŋly. Toqtatyp, bırnärse sūraǧan bolyp nazaryn özıme audaryp edım, közı şynynda da būryn men körmegen mūŋly köz eken. Sodan soŋ syrtynan sūrastyryp bılıp aldym, aralasa bastadyq. Özım de oilaǧandai, «halyq jauynyŋ» qyzy bolyp şyqty. Közındegı mūŋy bır sätte paida bolatyn mūŋ emes, äbden boiyna sıŋıp qalǧan mūŋ eken. Uaqyt ötken saiyn jüregım jıbi berdı. Aqyry bır künı «senı alamyn, tiesıŋ be?» dedım. Qyz jylady, «menı alsaŋyz künıŋız kün bolmaidy ǧoi» dedı. «Täuekel, alamyn» dedım. «Jalǧyz şeşem bar ǧoi» dedı. «Meilı, şeşeŋ qolymyzda tūrsyn, öle-ölgenşe baǧyp-qaq» dedım. Şeşemmen aqyldasaiyn dedı. Bır-ekı künnen soŋ şeşesınıŋ aldyna bardym. «Qaida ısteisıŋ, balam?» dedı. «SK-da». «Oibu-u» dedı. «Soryŋdy qainatady ǧoi». «Bärıne daiynmyn, täuekel» dedım. «Jaraidy, tek būl baiǧūsty jylatyp tastap ketuşı bolma». Söitıp, osy kısını alǧanmyn. Şeşesı qaitqanşa qolymyzda tūrdy». Menı qoltyqtap alyp, odaqtyŋ üşınşı qabatynda ärı-berı jürıp äŋgımesın aitatyn. Sonda bır künı aitqany ǧoi. Qazaqtyŋ bır qyzynyŋ baǧyn aşamyn dep ıstegenı şyǧar…» deidı Tūrsyn Jūrtbai.
Bır körgennen ǧaşyq bolǧan jazuşy jary Diliaramen otau tıkkennen keiın, Ortalyq komitetke «Iliias halyq jauynyŋ qyzyna üilendı» degen habar tüsıp, ony bırden jūmystan şyǧaryp jıberedı. Jaryna bergen uädesın oryndap, araǧa tanystary men soǧysta alǧan ataǧyn salyp jürıp Aljirden qaiyn enesın aldyrtady. Arada bır jyl ötkende osy äreketı basyna sor bolyp jabysty. Iliiasty 1949 jyly «qazyna qarjysyn jymqyrdy» degen jeleumen üiınde otyrǧan jerınen ūstap, 10 jylǧa jazasyn öteu lagerıne jıberedı. Adam jany tözgısız qara jūmysqa jegılu kım kımge de oŋai emes. Bıraq Iliiastyŋ aiy oŋynan tuyp, mamandyǧy tau-ken salasy bolǧandyqtan köbıne ūiymdastyruşylyq jūmystardy ıstep, Stalin ölgennen keiın aqtalyp şyǧady.
Ädebiettegı auyr jol
Iliias Esenberlinnıŋ estelıkterıne qaraǧanda Qazaqstan kommunistık partiiasynyŋ Ortalyq Komitetınıŋ jas nūsqauşysy qyzmetınde jürgen ony bırde Dınmūhammed Qonaev şaqyryp alyp, Soltüstık Qazaqstan oblysyna ıs-saparǧa jıberedı. Negızgı maqsat – Kenesary Qasymūly bastaǧan köterılıs turaly derekter jinap äkelu edı. Osylaişa jinaqtalǧan derekter keiınnen tarihşy Ermūhan Bekmahanovqa tapsyrylyp, ǧylymi ainalymǧa engen bolsa, bala kezınen tarih dese eleŋdei bastaityn Esenberlin üşın tarihi roman jazuǧa kırısudıŋ bastamasy bolsa kerek. Eŋ qyzyǧy, Esenberlin «Qahar» romanyn daiyndaǧan kezderı, onyŋ soŋynan «Almas qylyş» pen «Jantalas», odan asyp baryp «Altyn Orda» jazylatynyn, iaǧni, būl tarihi şyǧarmalardyŋ uaqyt öte bar qazaq oqyrmandary üşın eŋ taŋdauly şyǧarmalar bolatynyn sezbegendei.
Tarihi şyǧarma jazu ol kezde ekınıŋ bırınıŋ qolynan kelmeitın. Kenesary turaly kıtap jazbaq tügılı onyŋ atyn atau mūŋ bolatyn. Iliias Esenberlinnıŋ ataqty «Köşpendıler» trilogiiasy – 30 jyldyŋ ışınde 50 ret basylyp, jalpy tirajy 3 million danamen taraǧan qazaq ädebietı tarihyndaǧy bıregei tuyndy. Trilogiia KSRO memlekettık syilyǧyna ūsynylǧan kezde ärıptesterı şaǧym jazyp, ony tızımnen şyǧartyp tastaidy. Būl jaǧdai Iliias Esenberlinge auyr soqqy boldy.
«Jas kezınde ömır teperışın köp körgen, soǧysta auyr jaralanǧan Ilekeŋnıŋ densaulyǧy būryn da myqty bolmaityn. Onyŋ nege bır jaǧyna qisaiyp jüretın sebebın keiın bıldık. Soǧysta oq tiıp, pyşaqqa tüsken oŋ aiaǧy, sol aiaǧynan 2-3 santimetrdei qysqa edı. Būǧan endı şyǧarmaşylyq auyr azaby qosyldy. Jan aialap, boi kütu, kurortqa baru degendı ol ūmytqaly qaşan. Ömırınıŋ soŋǧy jiyrma jylynda onyŋ qalamynan 13 roman düniege kelıptı. Būl – tek alyptardyŋ ǧana qolynan keler şarua. Qanşa qajyp jürse de, jaŋa kıtaby şyqqan saiyn qyrandai sılkınıp, qairattanyp ketetın. Menıŋşe, jazuşynyŋ jüikesın jūqartyp, ömırden erte ketuıne ekı sebep bar. Bırınşısı Ilekeŋ «Mūhittan ötken qaiyq» atty romanyn qanşa küş salsa da on jyldai şyǧara almady. Būl sol kezde bilık basynda otyrǧan biurokratiialyq jüienı jerıne jetkıze äşkerelegen şynşyl şyǧarma edı. Sondyqtan kıtaptyŋ jaryq köruıne Ortalyq Komitet tarapynan qysym jasaldy. Ekınşı sebep, «Köşpendıler» orysşa şyǧyp bolǧan soŋ Lenindık syilyqqa ūsynyldy. Jazuşy da, basqalarymyz da zor ümıt arttyq. Öitkenı ol jyldary bır halyqtyŋ 5 ǧasyrlyq şejıresın qamtyǧan mūndai şyǧarma bükıl KSRO kölemınde sirek edı. Al soŋǧy turǧa deiın Ilekeŋmen talasyp kelgen Gruziia jazuşysy Nodar Dumbadzenıŋ jūqaltaŋ romany sol kezde ärkımder-aq jazyp jürgen qatardaǧy dünie edı. Amal ne, berekesı myqty gruzinder men qazaqtyŋ ışterınde şynaşaq, ainalmaityn künşıl aryzqoilary ekı jaqtap Lenindık syilyqty Esenberlinge emes, Dumbadzege alyp berdı» deidı jazuşy Qabdeş Jūmadılov.
P.S. Aqmolada eŋ alǧaş qazaq teatry aşylǧanda jergılıktı ziialy qauym öner oşaǧyna Iliias Esenberlinnıŋ esımın berudı ūsynady. Alaida ükımet qaulysy tūrǧyndardyŋ būl pıkırımen bır arnada toǧyspady. Keiın de qazaq ädebietıne ülken jaŋalyq, betbūrys äkelgen, öz aldyna jeke tarihi mekteptıŋ negızın qalaǧan ūly tūlǧaǧa ösken öŋırınen «Mynau Esenberlin» atynda dep maqtanatyndai bır nysan boi kötermedı. Esenberlinnıŋ esımın elorda törınde qalai ūlyqtasaq ta artyq etpes edı ǧoi.
Köktem QARQYN
