İä, än-jyry jarasqan jerde tatulyq törge şyǧyp, auyzbırşılıgı bar jerde alauyzdyq joǧalady. Qazaq halqynyŋ danalyǧy men keŋdıgınıŋ, özara qūrmetınıŋ arqasynda barşa azamattyŋ etnosyna, äleumettık, dıni erekşelıgı men şyǧu tegıne qaramastan ortaq ideia töŋıregıne ūiysuy – memlekettıŋ ūltaralyq saiasatynyŋ oŋ körınısı.
«Qazaq elınıŋ» janynda qyzyldy-jasyldy bolyp, är ūlttyŋ dästürımen qūrylǧan etnoauyl sän-saltanaty tasyǧan bırlıgımızdı paş ettı.
Aldymen tatarlardyŋ üiıne tüstık. Sebebı onyŋ oŋ büiırınde tūrǧan qūdyǧy ūnady. Ekı şelegı, iınaǧaşy jäne bar. Ädemı boijetkender men bozbalalar qūdyqtan su tartyp, äŋgıme aityp tūr eken. Ärine, ıştegı syryn bügın aitpaǧanda qaşan şyǧarady.
Onyŋ ber jaǧynda böreneden tūrǧyzylǧan orystyŋ üiı tūr. Mol dastarqannyŋ ortasyna pısırılgen bekıre balyǧyn, uyldyryǧymen qatar qoiypty.
Toqaştyŋ tür-türıne, tandyr nan men dastarqanyn jainatyp qoiǧan özbekter kümbezdı Samarqandqa ūqsatyp salynǧan üiınıŋ aldyna kılem tösep, ūlttyq aspaptarymen bütın bır ansambl qūryp erekşe dumandatty. Bıraq, ony ışpeidı, ürleidı. Özbektıŋ ūlttyq ürmelı aspaby kernaidy qūrmettı qonaqtardyŋ aldynda «keldı», «keldı» dep zor dauysymen barşa halyqtyŋ qūlaqtandyru üşın tartady eken.
Ärine, qazaq at şaptyryp toi jasasa, körşı qyrǧyz balasy qaidan qalys qalady. Būl toidyŋ erekşe qonaǧy – manasşy jıgıt. Yrysbai İsahov qyrǧyzdyŋ belgılı manasşysy. Qyrǧyz kiız üiınıŋ sänın kırgızgen de osy önerpaz jıgıt boldy.
Ärine, evrei etnoauylynyŋ qūrmettısı – Moisei Mihailovich Goldberg desem, artyq aitpaǧanym bolar. Seksennıŋ seŋgırındegı qariia üiınde qarap jata almai, qonaqtardy qarsy aluǧa şyǧypty. Közderı jainaǧan bişı qyzdarynyŋ ortasynda jürıp, maidanger atamyz jasaryp ketkendei. Jeŋıs künı qarsaŋynda köŋılı tolqydy ma, maǧan bır «qūpiianyŋ» betın aşty. Ūly Otan soǧysynyŋ gimnıne ainalǧan «Katiuşa» änınıŋ alǧaşqy nūsqasy evrei tılınde jazylǧan eken. «Alef» evrei mädeni-aǧartu, qoǧamdyq-saiasi qoǧamynyŋ töraǧasy osy ändı tüpnūsqasynda tyŋdaǧanyn maqtana aitty.
Bır halyqtar ony «nyǧyş», «gadeken» dep te aitady. Būl kavkaz halyqtarynyŋ dästürınde ülken oryn alady. Aqsaqaldar auyldyŋ körnekı jerınde ornalasqan osy orynǧa jinalyp, barlyq maŋyzdy mäselelerdı bırlese şeşken, talqylaǧan. Şeşen-inguş mädeni ortalyǧynyŋ syily qarttary da merekege jinalypty. Bastarynda börkı, iyqtarynda burkasy bar sūsty aqsaqaldar vainahtardyŋ dästürınde salynǧan mūnaraly üidıŋ aldynda «nyǧyş» jasap, naiqalyp otyrdy.
Mıne, qyzyq, osydan bırneşe jyl būryn, Şonjyda taranşylar auylyna barǧan edık. «Taranşy» dep otyrǧanym, ūiǧyrlar. Ötken ǧasyrdyŋ basynda ūiǧyrlardy taranşylar dep ataǧan. Onyŋ ne maǧyna bergenın bılmeimın, bıraq bügıngı ūiǧyrlardyŋ ata-babalary taranşy ekenıne maqtanatynyn estıp edık. Taranşylardyŋ ülken-kışısı bırdei ūlttyq aspaptarda keremet oinaidy. Elordalyq ūiǧyrlar da ata dästürınen jaŋylmai, oinaqy sazyn oinap äuelettı. Bır riza bolǧanymyz, sazşylarynyŋ aldy alpysty alqymdaǧan qariialar eken.
İä, būl toida qarttarǧa qūrmet erekşe boldy. Nemıs mädeni ortalyǧynyŋ «Şpette bliumen» ansamblınıŋ müşelerınıŋ aldy – jetpıske jetıp qalǧan äjeler. Tūǧyrdan taidyq deitın nemıs apalarymyz emes. Än salǧandaǧy äsem terbelısı kım-kımdı de elıktırıp jıberedı.
Dumanǧa jyr aityp än salumen emes, tırlıgınıŋ bır üzıgın körsetuge kelgender de jetedı eken. Kürd mädeni ortalyǧynyŋ kelınşekterı qoldaryna ūrşyq alyp, jün tütıp, jıp iırıp otyr. Al, gruzinder şarap jasaityn ydystaryn da ala kelıptı. Pısken jüzımnen şyryn alyp, ony baptap, ydysqa qūiǧanǧa deiıngı beinettıŋ bärın köz aldyŋyzǧa alyp keletın ejelgı dästürdıŋ bügıngı jaŋǧyryǧyna täntı boldyq. Ol da bauyrlarymyzdyŋ tūrmysynyŋ bır bölşegı.
Mıne, täjık aǧaiyndardyŋ şaihanasyna da jaqyndadyq. Ortaǧa jemıs salynǧan ydys qoiyp, kök şaiyn soraptai ışıp, qolyndaǧy rubabty otyrǧan täjık aǧaiyndar, ūlttyq saz aspabyna qatysty ädemı aŋyzdy aityp berdı: «Jaratqan adamdy balşyqtan ilep, tırşılık belgısın berıp, janyn ürlemek bolǧanda, qu jany adamynyŋ keudesıne kırmei qoiypty. Sonda Jaratuşymyz qolyna rubab alyp, sazdy maqamǧa salǧan eken» deidı aŋyzda. Sonda aspanda ūşyp jürgen adamnyŋ jany keudesıne kırıp, topyraqtan jaralǧan pende közın aşypty. Mıne, bügınge jetken būl aŋyzdy sazdy aspaptyŋ ünınıŋ äuezdıgın, janyŋdy terbeter naqyştaryn jetkızu üşın oilap tapqan bolar.
Sonymen, etnoauylda barlyq bauyrlarymyzdyŋ üiınde qonaq bolyp, äŋgımesın tyŋdap, dästürıne qanyqtyq.
Aigül UAISOVA
