Gazet pen gadjettıŋ teketıresı: kım jeŋedı?

Qazır klassikalyq (dästürlı) BAQ pen äleumettık medianyŋ arasynda bäsekelestık soǧys jürıp jatqany ras. Öitkenı äleumettık media jaŋalyqtar taratuda klassikalyq BAQ-tardan ozyp bara jatqanyn moiyndauǧa tiıspız. Halyqaralyq media-sarapşylar 2020 jyldan keiın klassikalyq BAQ-tar aqparat taratudyŋ jyldamdyǧy jönınen äleumettık jelılerden bırşama artta qalady degen boljam jasauda. Olardyŋ paiymdauynşa, qolyna ūialy telefon ūstaityn adamdardyŋ barlyǧy jaŋalyq taratuşy bola alady. Ondai jaǧdaida klassikalyq BAQ-tar jalǧan aqparatty şyndyqtan ajyratudy üiretuı tiıs. Iаǧni tehnologiialyq töŋkerıs zamanynda dästürlı BAQ pen sifrly medianyŋ teketıresı küşeietını anyq.

Qazırgı taŋda älemdegı 7 mlrd halyqtyŋ 50 paiyz­ǧa juyǧy aqparatty äleu­mettık jelılerden (sonyŋ ışınde 40 paiyzyn Facebook pen YouTube-ten) oqidy eken. Media-­sarapşylar aitqandai, qysqaşa oilau zamanynda kez kelgen adam Twitter-degı 140 taŋba men Instagram-daǧy 1 sekundtyq beinematerialdy körıp, şeşım qabyldai alady. USC Digital Future Center-dıŋ direktory Djeffr Koul: «Vebgazetter tırı, olar beretın aqparatty audio-beine jazbamen, surettermen, ülken mūraǧattyŋ qūndy resurstarymen tolyqtyra alady. Soŋǧy 60 jylda gazetter jaŋalyqtar biznesınde qaita jaŋǧyrtyldy. Bıraq olar aqparatty qaǧaz emes, elektrondy täsılmen jetkızedı» deidı ol. Demek, onyŋ pıkırınşe, qysqa oilau däuırınde ǧalamtor qaǧaz basylymdardy jūtyp qoiady.

Aqiqatyn aitsaq, «Qaǧazǧa basylatyn gazet-jurnaldar joiyla ma?» degen saual bükıl älemde qyzu pıkırtalas tuǧyzuda. Bıreuler «ǧalamtor qaǧaz basylymdardy jūtyp qoiady. Iаǧni jurnalistikanyŋ keleşegı – dijital älemnıŋ veb-saittary men qoldanbalarynda» degen pıkırde. Ekınşı bır top: «Gazetter būdan da zor qiynşylyqtardy bastan keşken. Kezınde radio, kino, teledidar paida bolǧan kezde qaǧaz basylymdar öledı degen pıkır bolǧan. Bıraq gazetter joǧalmaidy» deidı. 2018 jyly AQŞ-ta «Los Angeles Times», «Newsweek», «Seattle Post Intelligencer» siiaqty ırı basylymdar qaǧaz nūsqasyn jauyp, onlain nūsqasyna köştı. Alaida soŋǧy ekı-üş jyldyŋ ışınde Europanyŋ basty üş memleketı – Ūlybritaniia, Fransiia jäne Germaniiada gazet taralymdarynyŋ qūldyrauy toqtap, ol, kerısınşe, jailap ösude. Tıptı ötken jyly Ūlybritaniianyŋ premer-ministrı Tereza Mei: «Gazetterdıŋ joiyluy saldarynan qoǧam jalǧan aqparatqa osaldyq tanytuda» dep mälımdep, eldıŋ audandaryndaǧy jüzdegen britan gazetterınıŋ jabyluyn «demokratiiaǧa töngen qauıp» dep atady. Al soŋǧy 5 jylda poligrafiialyq qyzmetter 50 paiyzǧa qymbattaǧan Reseide merzımdı basylymdar taralymy qatty qūldyrauda. «Trud» siiaqty azuly gazetterdıŋ özı aptalyq formatqa auysyp jatyr. Alaida mediaqūraldar qalai özgerıske ūşyrasa da, bır ǧana närse öz­germeitını anyq. Ol – är adamǧa qajettı şynaiy, senımdı aqparat.

SARAPŞYLAR NE DEIDI?

Joǧaryda söz bolǧan: «Qaǧaz gazetter joiyla ma?», «Barlyq BAQ-tardyŋ ǧalamtorǧa ketu qaupı bar ma?», «Klassikalyq BAQ-tar men sifrlyq medianyŋ teketıresınde dästürlı BAQ-tardyŋ ūstanymy qandai boluy kerek?» degen saualdardy qazaqstandyq ırı-ırı gazetterdıŋ basşylaryna, otandyq IT-mamandarǧa, jurnalisterge tıkesınen qoidyq. Jauaptary tömendegıdei.
1. Qaǧaz gazet-jurnaldardyŋ bolaşaǧyn ne kütıp tūr? Barlyq BAQ-tardyŋ ǧalamtorǧa ketu qaupı bar ma?
2. Klassikalyq BAQ-tar men sifrlyq medianyŋ teketıresınde ūtylmas üşın dästürlı BAQ-tardyŋ ūstanymy qandai boluy qajet?

– 1. Kelısemın. Qazaqstandaǧy jaǧdaidyŋ betalysyna qaraǧanda, tap solai bolatyn türı bar. Qaǧaz türındegı gazet-jurnaldardyŋ künı qaraŋ qaluǧa şamaly-aq uaqyt qaldy. Älemnıŋ dästürlı mädenie­tı bar elderınde qaǧaz basylymdar saqtalady. Bälkım, ūzaq ömır süre beruı de mümkın. Bızde «oqu mädenie­tın» boiyna sıŋırgen ūrpaq bıtken kezde, qaǧaz basylymdar da «Qyzyl kıtapqa» engen jan-januarlar tärızdı sausaqpen sanarlyq bolyp qalady.
2. Aqparat alu men taratu jaǧynan klassikalyq (dästürlı) BAQ äleumettık jelılerge öz ornyn bosatyp berdı. Jürgızuşıler arasynda jazylmaǧan bır zaŋ bar: taudan tüsıp kele jatqan kölık joǧary örlep kele jatqanǧa jol beredı. Bızde de solai. Älemde de solai. Qazır eŋ jedel degen teledidaryŋyzdyŋ özı äleumettık jelını tūtynyp otyr. HHI ǧasyr būl tūrǧyda ǧalamat özgerısterge tap boldy. Aqparat qūiyny älemdı şyrq üiırıp jatyr. Dästürlı BAQ eşteŋe ūstana almaidy. Onyŋ qolynan keletını – aman qalu üşın jantalasu ǧana. Nadandyq üstemdık qūrǧanda aman qaluynyŋ özı ekıtalai.

– 1. Būl – bükıl älemde bar mäsele. Eŋ bastysy, adamdar aqparat qalai alatynyn taŋdai alady: gazetten oqi ma, älde gadjettı paidalana ma. Şyndyǧyn aitsaq, bügıngı qoǧam jeŋıl aqparatqa äues. Qatardaǧy estrada änşısınıŋ bıreuge küieuge şyqqanyn nemese şetelde demalǧany turaly jazylǧan saittardyŋ materialyn talqylap jatady. Reiting degen aldamşy närse bar. Jastar köbınese osyndai aqparatty oqidy. Ärine, gadjettı köp paidalanatyndar da solar. Ülken adamdar, intelligensiia ökılderı gazetterdı oqidy. Demek, ǧalamtor, äleumettık jelıler qaǧaz gazetterdı «jūtyp» qoiady degen – negızsız bailam. Gazetter eşqaşan joǧalyp ketpeidı. Sonau Europa men AQŞ-ta qanşama gazetter jüzdegen jyldar boiy şyǧyp keledı. Sebebı gazetke basylatyn sözdıŋ maǧynasy zor, yqpaly erekşe. Tıptı gazettegı maqalanyŋ astyn syzyp oqityndar älı de köp. Eŋ bastysy, gazet oqityn adamdar ondaǧy aqparatqa tolyq senımmen qaraidy. Ǧalamtor ondai senımge ie bola almaidy.
2. Negızınen alǧanda, ekı sala da paidaly. Ǧalamtordyŋ keleşegı zor. Bıraq ǧalamtordaǧy saittarda, äleumettık jelılerde saraptamalyq materialdar joqtyŋ qasy. Ekınşıden, ǧalamtordaǧy közqaras, ūstanym tez özgeredı. Damyǧan elderde ǧalamtordaǧy jalǧan aqparat üşın qataŋ jauapkerşılıkke tartady. Bız de bırte-bırte soǧan kelemız. Ǧalamtordaǧy saittarda jūmys ısteitın jurnalisterdı bölek oqytu kerek. Joǧary oqu oryndaryna jaŋa kurs­tar engızıp, adamnyŋ jäne jurnalistıŋ qūqyqtaryn, etikasyn tereŋırek oqytqan jön. Menıŋ oiymşa, şetelderdegıdei jurnalister är salaǧa bölek mamandanuy tiıs. Klassikalyq BAQ-tar tanymdyq, saraptamalyq formatqa köbırek köŋıl bölgende ǧana bäsekege qabılettı bolady.

– 1. Teledidar şyqqanda da «endı gazettıŋ künı bıttı» dep aitqan. Sodan berı būl taqyryp kün tärtıbınen tüsken joq. Älemdegı «The New York Times», «Asahi simbun» siiaq­ty alpauyt basylymdardy da osy sa­ual alaŋdatuda. Bastysy, olardyŋ taralymy kemımese de, qiyndyqtar bar deidı. Ol qandai qiyndyqtar? Bırınşıden, jaŋalyq sät saiyn özgerıp jatyr. Mūndaida gazet tügıl, teledidar men aqparat agenttıkterı de aqparat taratudan äleumettık jelılerge ılese almaidy. Aqparattyq tehnologiialar (mysaly, «Sinhua» robot telejürgızuşıler şyǧaruda) da tez özgerıp jatyr. Sondai-aq gazettıŋ negızgı tabys közı – jarnama ǧalamtorǧa ketıp jatyr. Al jarnamanyŋ azaiuy gazettıŋ qūlauyna aparyp soǧady. Ekınşıden, adamdar jaŋalyqty, aqparatty ǧalamtordan oqyǧandyqtan, gazetke jazyluşylar sany azai­dy. Üşınşıden, gazettı basatyn qaǧaz, boiau syrttan keletındıkten baǧaǧa äser etude. Jäne aqparatty jedel jetkızude gazet ǧalamtorǧa bäsekeles bola almaidy. Endı gazettıŋ artyqşylyqtaryn aita­iyq. Bırınşısı – onda senımdı derek közınen alynǧan, saraptalǧan, statistikamen berılgen, sauatty, tekserılgen materialdar bırneşe qoldan ötıp, tıldık tūrǧydan da qatesız jazylǧan materialdar şyǧady. Ǧalamtorda aqparat öte köp, qaisysy şynaiy, qaisysy jalǧan ekenın anyqtau qiyn. Ekınşı artyqşylyǧy – saraptamalyq materialdar bärıbır gazetke degen sūranysty joǧaltpaidy. Ǧalymdardyŋ zertteuınşe, oqyrman ǧalamtordan bır materialdy 40 sekundqa deiın ǧana qarai alady eken. Kölemdı materialdy qaltafonmen oqu közge ziian ärı ony qabyldauǧa adamnyŋ miy şarşaityn körınedı. Al gazettegı kölemdı materialdy 40 minutqa deiın ūstap oquǧa mi daiyn bolady eken. Qazır kıtaptardyŋ, jurnaldardyŋ tirajy da kürt qūldyrap kettı. Demek, gazet kıtap pen jurnaldyŋ da jügın arqalaidy. Bız de «Egemen Qazaqstannyŋ» damu strategiiasyn aiqyndaǧanda saliqaly, saraptamalyq, syni materialdardy köbırek jariia­lau qajettıgın basty ūstanym ettık. «The New York Times» gazetınıŋ damu strategiiasy da osyǧan ūqsas: «Bolaşaqta gazetterdıŋ qaǧazdaǧy nūsqasy joiylyp ketuı mümkın. Köp elderde gazetter taralymy kürt qūldyrap, ornyn sait, portaldar basuda. Būl jerdegı bır anyq närse, eŋ soŋǧy tūtynuşysy qalǧanşa gazet şyǧa beredı».
2. Menıŋ oiymşa, bolaşaqta ǧalamtor men gazet bır-bırın tolyqtyrady. Aqparatty saittan oqysa, saraptamany gazetten oqidy. Iаǧni oqyrmannyŋ talǧamy, zamannyŋ talaby qalai bolsa, solai qarai ikemdeledı. Gazet tek gazet küiınde qalatyn bolsa damymaidy. Eger zaman talabyna sai ǧalamtordaǧy portalyn jaŋartyp, oqylym üşın tiıstı jaŋalyqtardy engızıp otyrsa, jaŋa oqyrmandarǧa ie bolady. Demek, ekeuı teketıreske tüspeidı. Ǧalamtor da gazettegı aqparatty jedel jetkızudıŋ bır qūraly, amaly. Sebebı ondaǧy kontenttı jasaityn da jurnalister. Bıraq būl jerde gazet sūranysqa ie boluy üşın, bırınşıden, senımdı derek közı boluy tiıs. Ekınşıden, materialdary sauatty, sapaly bolyp, saraptamalary sūranysqa ie boluy kerek. Senımdı derek közıne ainalǧan gazetke qai uaqytta da sūranys bolady. Demek, qazır jurnalisterge köp jauapkerşılık jükteledı. Jurnalistık zertteulerdı köbırek jürgızuı tiıs dep oilaimyn. Sonda äleumettık jelılerdıŋ, ǧalamtordyŋ barlyq mümkınşılıkterı gazettı ömırşeŋ etudıŋ jaŋa jolyna ainalady dep esepteimın. Eŋ bastysy, senımge selkeu tüspeuı qajet. Äleumettık jelı qazırgı kezde aqparat taratudyŋ nemese önımdı jarnamalaudyŋ bır qūralyna ainaldy. Būl jerde de özgerıs bolady. Mysaly, beinekontentke degen qyzyǧuşylyq köp. Telegram, iutub, vatsap damyp keledı. Alaida eŋ basty mäsele – ol senım. Aqparat senımdı derek közınen alynsa, ol qaşanda qūndy. Kez kelgen BAQ osy senımdılıkten aiyrylyp qalmauy qajet.

– 1. Jiyrmasynşy ǧasyrdyŋ alpysynşy jyldarynda «qaǧazsyz gazetter» äŋgıme bolyp, 1975 jyldary 90-jyldary qaǧaz gazettıŋ joiylatyny jaiynda säuegeilık aitylǧan. Äleumettık jelıdegı ärbır adam kontent jasauşyǧa ainalady. Onlain zamandaǧy interaktivtılık, jaŋa «jetkızu tılı – multimedia», jaŋa grammatika – gipertekst, ideogrammanyŋ köptep qoldanyluy, söilegen sözdıŋ audio, video jazbasyn jıberu, būrynnan qalyptasqan tıldık normalardyŋ būzyluy, äleumettık jelınıŋ jeŋıl salaq tılı, slengter, basqa tıldermen şūbarlanu jäne būlardyŋ adamdardyŋ bır-bırıne jıberudıŋ oŋailanuy tılge qauıp tudyrary sözsız jäne «jalqau, saqau» sauatsyz tıl paida boluyna bırden-bır sebepker. Ärine, dami kele aǧylşyn, orys tılderındegı siiaqty dybysty, söz, söilemdı bırden mätınge ainaldyru tehnologiiasy qazaq tılıne näsıp bolǧanda sauatsyz jazudan da qūtylamyz dep ümıttenuge bolady. Degenmen mektep baǧdarlamasyndaǧy tärbie, sauatty jazu talaby küşeitılu kerek jäne beldı, bedeldı degen gazetterdıŋ, jurnaldardyŋ tılıne monitoring jasalyp, saraptalyp otyru kerek.
2. Gazettıŋ ekı nūsqasy bırın-bırı tolyqtyruşy boluy kerek, bırın-bırı qaitalamauy kerek, iaǧni qaǧaz nūsqa men onlain nūsqa ekı türlı boluy kerek, bıraq bır gazet. Onlain jaŋalyqtar tegın emes, oǧan da oqyrman jazylatyn boluy kerek. Jaqsy kontent, jaqsy saraptama, bılıktı professional jurnalister sūranys jasai alatyndai kontent jasauy kerek. Jäne ondai jurnalister sūranysqa ie bolyp, olardyŋ jalaqysy da soǧan säikes ösuı şart. Gazettıŋ özınıŋ oqyrmany, iaǧni özınıŋ bazary bar, oǧan da marketingtık zertteuler jürgızıp, oqyrmandy köp qamtu mäselelerın qarastyru kerek. Ärine, Qazaqstan siiaqty halyq sany az elde, aqparattyq keŋıstıkte basqa orys, aǧylşyn tılderınıŋ bar boluy onsyz da tar keŋıstıkte qiyndyq tudyrady. Bolaşaqta Google translate siiaqty tehnologiiaǧa negızdelgen «audarmaşylar» kez kelgen tılden kez kelgen tılge audaratyn bolady. Sonda aqparat jasauşy älemdık alpauyttar ǧana qaluy mümkın. Jalpyǧa ortaq adamzattyq qūndylyqtar bar. Mysaly, bügın bızge de aqparattyq keŋıstıkte sany bar, sapasy kümändı telearnalarǧa bosqa şyǧyndalmai, Discovery, National Geographic, History siiaqty telearnalardy qazaqşaǧa audarsaq, ūlttyŋ damuyna köp paidasy tier edı.