Astana aqşamy» gazetınıŋ bügıngı sanynda Elbasynyŋ bastamasymen qolǧa alynǧan «100 jaŋa esım» joba jeŋımpazdarynyŋ bırı – astanalyq jas ǧalym Zarina Sautbaevamen sūhbattastyq.
AKADEMİIаLYQ ERKINDIK KEREK
– Zarina, «100 jaŋa esım» jobasy esımı elge beimälım talapty azamattardy ızdestırgenı belgılı. Osy oraida, oqyrman qauymǧa özıŋızdı tanystyra ketseŋız.
– Äkem – mektep direktory, anam qazaq tılı jäne ädebietınen sabaq beredı. Mekteptı tämamdaǧan soŋ, «Bolaşaq» stependiiasy boiynşa Ūlybritaniiaǧa oquǧa tüstım. Bıraq bırden tüse qoiǧan joqpyn. Jasym 18-ge tolmaǧan edı. Sondyqtan ekı jyl Qostanai memlekettık universitetınde oqyp, 2008 jyly şetelge attandym. Manchester qalasynyŋ kolledjınde, keiın universitetınde biomedisina mamandyǧy boiynşa bılım aldym. Alǧaşqy kezde bıraz üirenıse almai, qinalǧanym bar. Aqyryndap özıme taŋsyq ortaǧa sıŋısıp kettım. Kolledj qabyrǧasynda aǧylşyn tılı, himiia, biologiia jäne matematikany oqytty. Jalpy, Ūlybritaniiada bakalavr üş jylǧa jalǧasady. Bırınşı jyly – negızgı pänderdı ötsek, kelesı oqu jylynda pändı özımız taŋdadyq. Tek teoriiamen şektelmei, zerthanada türlı ǧylymi täjıribe jürgızıp otyratynbyz. Al ekınşı kursty adam patologiiasyn zertteuge arnadym. Ol kezde endokrinologiia, immunologiia, onkologiia, molekulalyq biologiia, genetika salalaryn tereŋınen meŋgeruge den qoidym.
– Şetel mamandary bolaşaq ǧalymdardy qalai daiarlaidy?
– Laboratoriiadaǧy zertteu jūmystaryn jasau barysynda professorlar bızge erkındık beretın. Barlyǧyn közben körıp, qolmen ūstap, ıs jüzınde üirenuge mümkındık aldyq. Al emtihanǧa kelsek, bılımımızdı esse arqyly baǧalaityn. Nebärı ekı saǧattyŋ ışınde ekı esse jazuǧa mındetteitın. Qazır ötkenge köz jügırtsem, oquda qinalǧanym tük emes siiaqty. Bıraq sol jyldary älemnıŋ tükpır-tükpırınen kelgen 800 studenttıŋ ışınde jalǧyz qazaq edım. Soŋǧy kursta tobymyzben dissecting room-ǧa jiı-jiı baratynbyz. Bızşe – mäiıthana. Bıraq bölmelerge kırgende, deneŋ türşıgıp, tıtırkenbeisız. Öitkenı barlyǧyn adam anatomiiasyn zertteuge yŋǧailap qoiady: iıstı joiady, zararsyzdandyrady. Ūlybritaniiada kei adamdar aldyn ala «ǧylymnyŋ paidasyna jarar» dep biologiialyq ölımnen keiın mäiıtterın aluǧa rūqsat etedı. Bızge ünemı ota jasauǧa qatysyp jürgen täjıribelı därıgerler ūstazdyq ettı. Keide emdeluşılerımen kezdesu ūiymdastyratyn. Bır jyly «triple P» auruyna ūşyraǧan, iaǧni, adamnyŋ dene bıtımınıŋ üş müşesınde paida bolǧan qaterlı ısıkpen auyratyn qyzben tanystym. Sau adamnyŋ boiynda joq küş-jıgerı bar nauqaspen söilese kele, ömırge degen közqarasyŋdy özgertetınıŋ anyq. Manchesterdegı alǧan bılımım men täjıribem qazırgı jobalarmen ainalysuǧa kömegın tigızude. Sebebı ǧylymmen ainalysatyn adam eşuaqytta bärıne özım qol jetkızdım dei almaidy. Ǧylymmen ainalysu – toptyq jūmys.
– Elge oralǧannan keiın bırden jūmysqa kırısıp kettıŋız be?
– Oqudy tämamdaǧan soŋ alǧaşqy jyly şūǧyl medisinalyq kömek körsetetın ortalyqta (qazırgı Ūlttyq onkologiia jäne transplantologiia ǧylymi ortalyǧy) strategiialyq josparlau men zertteu bölımınde jūmys ıstedım. Sol jyldary mi ısıgın emdeitın jūmys tobynyŋ qūramyna endım. Şotlandiiadan kelgen mamanmen bırıgıp, qaterlı aurudy anyqtau üşın nauqastardy skriningten ötkızetınbız. Otanyŋ qanşalyqty sättı ötkenın bılu maqsatynda da testıleu jürgızıp, nätijelerın şyǧardyq.
Al 2013 jyly Nazarbaev universitetıne oqytuşynyŋ kömekşısı retınde qabyldandym. Sol uaqytta Garvard medisina mektebınıŋ professory Natalia Bartenevamen tanystym. Professor jetekşılık etetın «Toq ışek qaterlı ısıgımen auyratyn nauqastardaǧy ainalmaly mikrobölşekterdı zertteu» jobasy būrynnan jürgızılıp jatyr. Men tek sol zertteu tobyna enıp, joba aiasynda Şveisariianyŋ Bazel qalasynda jäne AQŞ-tyŋ Boston qalasyndaǧy Garvard medisina mektebınde taǧylymdamadan öttım. Euraziia ūlttyq universitetınde biomedisina salasynyŋ magistr därejesın aldym. Qazır universitettegı uaqytymnyŋ bır bölıgın studenttermen ötkızsem, qalǧan bölıgın ǧylymǧa arnaimyn.
ǦYLYMMEN AINALYSUǦA EŞKIM MÄJBÜRLEI ALMAIDY
– Elımızdegı jas ǧalymdardy yntalandyru üşın qandai amal qoldanu kerek dep oilaisyz?
– Şyndyǧyna kelsek, ǧylymmen bıte-qainasyp, soǧan qyzmet etkısı kelmegen adam qaitken künnıŋ özınde ömırın ǧylymmen bailanystyrmaidy. Bıraq zertteu jūmystaryna den qoiyp, odan nätije şyǧaruy üşın jastarǧa qarjylai kömek körsetıluı tiıs. Bır jaqsysy, bızdıŋ universitette jobalar jönındegı menedjerler bar. Olar keide tuyndaityn qaǧazbastylyqqa toly jūmystardy öz moiyndaryna alady. Sözdıŋ toq eterı, jas ǧalymdar jan-jaqty qoldaudan bas tartpaidy.
– Jūmys barysynda qandai qiyndyqtarmen kezdesesızder?
– Ärine, ǧylymmen ainalysu oŋai emes. Barlyq mamandyq ielerı siiaqty bızde de kütpegen jaǧdai tuyndauy mümkın. Ärine, barlyǧyn bız aldyn ala eskerıp, şiraq qimyldauǧa üirendık.
– Sızdıŋ pıkırıŋızşe, ǧylymmen şyndap ainalysqysy kelgen adam qanşa uaqytyn sarp etuge daiyn boluy tiıs?
– Zertteu osynşa uaqyt alady dep döp basyp aita almaimyn. Bır täjıribenı jasaǧan kezde ynta-şyntamen kırısıp ketemız. Derekterdı alyp, ony öŋdep, taldau jasaimyz. Bıraz uaqyttan keiın ekınşı kezeŋge kırısemız. Al oqytuşy retınde studentterge aptasyna 15 saǧat sabaq beremın. Kündelıktı saǧat 6-7 tūryp, universitetke asyǧamyn. Jūmystan şyǧyp, iogaǧa baratyn ädetım bar. Emosiianyŋ adamy ekenımdı jasyrmaimyn, iogamen şūǧyldanyp, jan tynyştyǧyn sezınemın. Bolmasa dostarymmen kezdesıp, bos uaqytymda kıtap oqudy da jaqsy köremın. Teatr jäne kinodaǧy premerlardan qalmauǧa tyrysamyn.
ELBASY BAǦASY – MÄRTEBE
– Bızde ǧalymdar öz ortasyn qalyptastyryp ülgerdı me?
– Öz basym, Manchesterde bırge oqyǧan kurstastarymmen älı künge deiın aralasamyn. Keibıreulerı basqa salany taŋdap kettı. Köbınese şetelge täjıribe jinaqtauǧa barǧanda, mamandarmen tanysamyn. Bır-bırımızdıŋ jetken jetıstıkterımızge kuägermız.
– Oqudy jalǧastyryp, PhD därejesın alu josparyŋyzda bar ma?
– Ärine, bıraq qaşan oquǧa tapsyratynymdy älı şeşken joqpyn.
– Joba jeŋımpazdarymen kezdesu barysynda Prezident sızge onkologiialyq ortalyqty basqaruyŋyz mümkın dedı. Jas ǧalym bola tūra, basşylyqqa keluıŋız qanşalyqty dūrys, özıŋızdı būl lauazymǧa laiyqty sanaisyz ba?
– Astanada mamandandyrylǧan onkologiialyq ortalyqtyŋ salynyp jatqanynyŋ özı quantady. Būl mekeme elımızdegı medisina men ǧylymdy bır arnaǧa toǧystyra alatynyna ümıttımın. Eger biomedisinanyŋ damuyn qalasaq, ekı salanyŋ arasyn jalǧau kerek. Al lauazymǧa bailanysty aitarym, būl sözderdı Memleket basşysynan estudıŋ özı – men üşın märtebe.
Sūhbattasqan
Güldana TALǦATQYZY
