Osydan bır aidan astam uaqyt būryn, 93-ke qaraǧan şaǧynda dünieden ötken Ädıham ŞILTERHANOV, daŋqty Panfilov diviziiasynyŋ soŋǧy sarbazdarynyŋ bırı edı. Sanaly ǧūmyryn oŋtüstık ölkesın örkendetuge jūmsaǧan qazynaly qariia artynda «Üş bäiterek», «Aqjaldyŋ aqyry», «Ataly sözder», «Sattar Erubaev», «Dala men dana» kıtaptaryn qaldyrdy. Tırısınde düiım elge syily bolǧan, «El aǧasy» atanǧan aqsaqaldyŋ Jidelıbaisyn jerı jaily zertteuı aqyrǧy eŋbegı edı.
Qazaq dalasynda köŋılge şuaq ūialatatyn jännaty orynnyŋ bırı – Jidelıbaisyn. Asanqaiǧy atamyz «qūt-bereke daryǧan kielı jer» dep beker atamaǧan. Jidelıbaisyn desek, aldymen Alpamys batyrdyŋ tuǧan jerı, ösken ölkesı oiǧa oralady.
Ol turaly myŋ jyldap jadymyzdan öşpei kele jatqan köne tuyndy – ejelgı türık taipalarynyŋ bırazynda bar asa qūndy dünie. Körkemdık deŋgeiınıŋ biıktıgı men köŋıl susyndatarlyq myqtylyǧy jaǧynan ǧalymdardyŋ «Alpamys batyrdy» Gomerdıŋ «Odisseiasymen» teŋestıretınderı tegın emes. Jyrda batyrlyq ta, elge, jerge degen şeksız qūrmet pen süiıspenşılık te, süigen jarǧa degen mahabbat ta, adaldyq ta bar.
Izgılık atalatyn asyl qasietterdıŋ köl-kösır köptılıgın köresıŋ. Qazaqtar men qaraqalpaqtar «Alpamys», özbekter «Alpamyş», tatarlar «Alpamşa», başqūrttar «Alpamşa men Barsym hyluui», Altai qazaqtary «Alyp Manaş» ataǧan jyrlarda bır-bırınen mazmūndyq alşaqtyq joqtyŋ qasy. Keiıpkerlerı de, oqiǧa jelısı de bırdei. Sondyqtan da olardyŋ qai-qaisysy da «Alpamys» özımdıkı dep, öz tılderınde jyrlaidy. Ūlttar men ūlystarǧa bölınbei tūrǧanda düniege kelgen būl şyǧarma türık tektes taipalardyŋ bırazyna ortaq ekenı dausyz. Qazaqtar da būl jyrdy töl tumasyz retınde qabyldadyq. Alǧaş ret qazaq tılınde 1899 jyly Qazan baspasynan jaryq körgen «Alpamys batyr» HH ǧasyrdyŋ basynda Jüsıpbekqoja Şaihyslamūlynyŋ nūsqasynda özgerıssız jetı ret qaita basyldy. 1931 jyly S.Seifulinnıŋ, 1939 jyly S.Mūqanovtyŋ redaktorlyǧymen taǧy da jaryq kördı. V.Jurminskii, Ş.Uälihanov, Ä.Divaevtan özge T.Syzdyqov, Ä.Marǧūlan, M.Ǧabdullin, Ä.Qoŋyratbaev, t.b. ǧūlamalar da öz pıkırlerın aitty. Söitse de «Alpamys batyrdy» zertteuge özgelerge esemızdı jıberıp alǧan syŋailymyz.
Ǧasyrlar toǧysynda özbek aǧaiyndar «Alpamyştyŋ» myŋ jyldyǧyn memlekettık deŋgeide dürıldetıp ötkızdı. Bız 2000 jyly Maqtaaralda jyrdyŋ myŋjyldyǧyna arnap aqyndar aitysyn ötkızumen şekteldık. «Namysşyl halyq emespız be, sodan berı on jyldan astam uaqyt ötse de, «Alpamysty» özbekterge berıp qoidyq. Qymyzdy nemıster egelenıp aldy» dep oqtyn-oqtyn basylym betterınde renış bıldıretınder barşylyq. Bajailap qarasaq, «Alpamys» jyryn özbekterge berıp qoidyq degen bos söz, böstekı äŋgıme. Bükıl türık älemıne ortaq qazynany eşkım de, eşuaqytta iemdene almasy mälım. Äste Alpamysty zertteude köş basynda tūrmadyq degen renışten tuǧan ūǧym dep tüsıngen jön.
«Alpamys batyr» jyry:
Būrynǧy ötken zamanda,
Dın mūsylman amanda,
Jidelıbaisyn jerınde,
Qoŋyrat degen elınde,
Baibörı degen bar eken
Baibörı malǧa bai eken
Tört tülıgı sai eken
Bır perzentke zar eken, – dep bastalady ǧoi.
Jyrdaǧy Jidelıbaisyn Özbekstannyŋ Būharasyna jaqyn Sūrhandariia dep jürmız. Bıraz qoŋyrattardyŋ Syr boiyndaǧy qalyŋ qoŋyratty saǧynyşpen eske alyp, «Alpamys batyrdy» emırene, egıle jyrlap kele jatqany da şyndyq. Taşkentte myŋ jyldyǧyna orai «Alpamys jyry» turaly kelelı ǧylymi konferensiia ötkızgen solar. Söitse de bız Alpamys batyrdy ögei dei almaimyz. Ol bızdıŋ qazaqtyŋ da öz perzentı. Qaratauda tuǧan, Syr boiynda ösken ūly qaharman babalarymyzdan. Olai dep batyl aitu üşın köne tarihqa jügınıp köreiık.
Alpamysty tanuǧa aldymen Qorqytty jete bıluımız qajet. Qorqyttyŋ bızge jetken ädebi mūrasynyŋ bırı – «Dede Qorqyt» dastany. Onyŋ qoljazbasy Vatikan men Drezdende saqtalǧan. Zerttegender orasan köp. Solardyŋ arasynan Stambul universitetınıŋ professory Orkan-Şaiyq Gokiaidy erekşe aitamyz. Onyŋ aituynşa, Qorqyt kıtabyndaǧy ūly beine Baibörı ūǧly Bamsy Berık. Būl esım qazaq, qaraqalpaq, özbek jyrşylary aitatyn «Alpamys» atymen tyǧyz bailanysty. Demek, erterektegı tolyq aty Alyp Bamsy, qysqartyp aitylǧany Alpamys bolu kerek. Tarihi däuırlerde Alpamys Syr boiynda mekendegen taipalar üzdıksız aityp jürgen «Qorqyt» jyrynyŋ bır tarauy bolǧan. Keiın öz aldyna jeke bır ūly eposqa ainalǧan.
Alpamystyŋ äielı – Barşyn sūlu, iaǧni Gülbarşyn da tarihi tūlǧa. Ol da Syr boiynyŋ perzentı.
Abylǧazynyŋ körsetuınşe, Barşyn sūlu – oǧyzdarda bilık aitqan ataqty jetı arudyŋ bırı, Qarmyş baidyŋ qyzy, alyp Mamyştyŋ (Alpamystyŋ) äielı. Barşyn sūludyŋ aty osy künge deiın Syrdariia boiynda köp jerde saqtalǧan. Bırınşıden, ol erte kezde güldenıp, keiın qirap qalǧan bır qalanyŋ aty. Ädebiette, tarihta «Barchynkent» atalady. Barşyn sūluda körkem keşen sol qaladan alys emes. Syǧanaq qalasynan tömenırek, Syrdariianyŋ oŋ jaq betınde, biık beleŋnıŋ üstıne salynǧan.
Jyrdy zerttegen oqymystylardyŋ bärı de ūly Alyp-Bamys (Alpamys) beinesı «Qorqyt» jyrynan alynǧanyn şegelep aitypty. Al Qorqyttyŋ özı Qyzylorda men Oŋtüstık Qazaqstannyŋ Qaratauynda tuylyp, Syr boiyn meken etken. Ony türık ǧalymy Orkan Şaiyq ta, Abylǧazy Bahadur han da jazypty. Qorqyt ta Alpamys pen Gülbarşynnyŋ Syr boiynda jasaǧanyn aitypty.
Qorqytty köp zerttegenderdıŋ bırı, köne tarihtyŋ bılgırı Älkei Marǧūlannyŋ jazuynşa, Qorqyt VIII ǧasyrda qazırgı Qyzylorda oblysy, Qarmaqşy audany aumaǧynda ǧūmyr keşken. Ataqty aqyn, asqan küişı, aŋyz keiıpkerı. Anasy – Qypşaq taipasynan, äkesı – Qaraqoja oǧyzdardyŋ Qamy (Qaiyspas) degen atasynan. Vatikan mūraǧatynda saqtalǧan derekterde ol Baiat (Syrdariia) boiynda tūrǧany jazylypty. 95, kei derekterde 195 jyl jasaǧan. Üş hannyŋ tūsynda uäzırlık qyzmet qylǧan. Onyŋ yqpalynda İnal, Kalerken, Qaŋlyqoja degen handar bolǧan. Būlarǧa Jetısu, Ystyqköl, Talas, Sairam, Qazyǧūrt, Qaratau, Syr boiy, Ortalyq Qazaqstan, Saryarqa, Ertıs, Altai qaraǧan. Äleumettık zaŋ negızın jasap, ata-babalar jasaǧan mekenderdı «ūiyq» dep ataǧan.
Qorqyt – maqal-mätelder qaldyrǧan, küi önerınıŋ de atasy. Al, ädebi mūrasy «Kitabi dadam Qorqyt» – bükıl türık tektes halyqtardyŋ ortaq mūrasy. Mäŋgılık ǧūmyr ızdep, «ölmeitın närse joq eken» dep qorytqan. Älekeŋ Qorqyt jazǧan «Bamsy Berık jyrynyŋ» bükıl siujetı, ışındegı oqiǧasy, epikalyq geroilary tegısımen Alpamys jyrymen bırdei dep atap körsetken bolatyn.
Danagöi ūly babamyzdyŋ tuylǧan jerı – Qarataudaǧy Qaraşyq özenınıŋ boiy. Sauran qalasynyŋ ırgesınde, Türkıstannyŋ künbatysynda. Al qabır kümbezı – temırjol boiyndaǧy Qorqyt stansasynan oŋtüstıkke qarai bes şaqyrym jerde, Syrdyŋ oŋ jaǧasynda. Halyq myŋ jyldap basyna şyraq jaǧyp, otyn öşırmei keledı. El qūrmetıne şeksız bölengen atanyŋ ömır joly Qaratau, Syrdariiamen sabaqtas ekenı belgılı.
Ejelden jetken aŋyzdardan Qorqyt pen Baibörınıŋ zamandas ekenın, Alpamys batyrdyŋ atyn Qorqyt ata qoiǧanyn, onyŋ Qaratauda tuylǧanyn köremız. Būl qūndy derek – Atanyŋ közı tırısınde aitylǧan, el jadyna sıŋıstı aŋyzdarda saqtalǧan. Endeşe, Qorqyt jyrynan alynǧan «Alpamys» eposy Özbekstanda qaidan jür? Qazaq Sovet ensiklopediiasynda Jidelıbaisyn Özbekstannyŋ Sūrhandariia oblysynda dep körsetılgen. Demek, Jidelıbaisynda tuylǧan Alpamys ta sol jerdıŋ azamaty bolary tüsınıktı. Endı sonyŋ mänısıne zerttep köreiık.
Bır jerden ekınşı jerge qonys audarǧanda köp el özderınıŋ keŋ jailau, qūtty qonysynyŋ atyn da özderımen bırge ala ketetın, ejelden kele jatqan dästür bar. Geografiialyq kartada jer, su attarynyŋ qaitalana beruı – sonyŋ dälelı. Bırer mysal keltıre keteiın. 1992 jyly köktemde Elbasymyz Nūrsūltan Nazarbaev pen Türkiia premer-ministrı Süleimen Demirel Otyrardaǧy Arystanbab äuliege ziiaratqa keldı. Audan basşysy Qanjıgıt Syzdyqov az ǧana ziialy qartty da şaqyrǧan. Babalar saltymen Qūdaiyǧa aq-qarabas qoi soiyp, men ekı el basşysyna bata berdım. Sonda Süleimen Demireldıŋ «būl menıŋ babalarymnyŋ da bır kezdegı qasiettı qūt-mekenı. Osy jerden ösıp-öngenbız» dep tolqi tebırene söilegenı esımde. Būl däleldeudı qajet etpeitın bükpesız şyndyq edı. Otyrar degen audan aty keiın qoiyldy. Ol kezde audan Şäuıldır dep atalatyn. Al Şäuıldır – türkmenderdıŋ ülken taipasynyŋ aty. Sondai jer aty da bar. Sol siiaqty Türkıstan qalasynyŋ Syr jaq betınde Teke, Kentauda Baiyldyr degen ejelden kele jatqan eldı mekender bar. Otyrardyŋ şyǧysynda Bozoq, Syrdyŋ sol jaq betınde Ögız saiy jatyr.
Būlardyŋ bärı de – bır kezdegı oǧyz handyqtarynyŋ mekenı. Ondai ürdıs älı üzılgen joq, jalǧasyp keledı. Köne Otyrar alqabyn sulandyru üşın 1930 jyly Arys özenın bögep, jaŋa arna aşty. 1931 jyly jer-jerden auyldardy köşırıp kele bastady. Sonda Dariianyŋ sol jaǧynda köne Oqsyz qalasynyŋ maŋyndaǧy Qarǧaly toǧaidan köşıp kelgender «Qarǧalyǧa», şyǧysyndaǧy suly kesıkten kelgender «Sulykesık», Kentaudaǧy Baiyldyr özenınıŋ boiyna köşıp kelgender «Baiyldyr» ūjymşaryna qonys teptı. Älı künge sol jerlerdıŋ aty «Qarǧaly», «Baiyldyr», «Sulykesık» atalyp kele jatyr.
1970 jyly Şymkent pen Türkıstannyŋ arasyndaǧy Törtkül auylyna sol kezdegı Bögen audanynyŋ basşysy Raşid Şerniiazūly Nūǧmanov Taşkent oblysynan jüz üidei qandasymyzdy bır aptada köşırıp äkelıp, öz aldaryna keŋşar ūiymdastyrdy. Kelgender ony būryn Özbekstanda özderı otyrǧan jerlerınıŋ atymen «Kökaral» atady. Älı künge solai. Mūndai mysaldardyŋ köptıgın Alaştyŋ ardaqty azamaty Mūhametjan Tynyşbaev ta, ǧalym Älkei Marǧūlan da öz eŋbekterınde köptep keltırgen. Men de Sūrhandariiadaǧy jerdıŋ Jidelıbaisyn atauy köşkende ejelgı qonysynyŋ atyn ala keletın ürdıstıŋ bırı dep esepteimın.
Sonda Sūrhandariiadaǧy Jidelıbaisynǧa qoŋyrattar Syr boiynyŋ qai jerınen qaşan keldı? Oqyrmandarmen oi bölısıp köreiın.
Syr boiynan Ämudariia jaǧasyna eldıŋ opyryla köşkenı Mahmud Gaznevidıŋ tūsynda, HI ǧasyrdyŋ 20-jyldary. Onda Syr boiyndaǧy oǧyzdar qalyŋ oǧyzdyŋ ortasyna bardy.
Ekınşı köş Äbılqaiyrdyŋ nemeresı Mūhammed Şaibanidıŋ joiqyn şabuylynyŋ kezı. Şaibani jasaqtaryna ılesken Syr boiynyŋ bıraz tūrǧyny Ämudariia jaǧasyna barǧany belgılı. Sonda han jailaǧan Qarataudan – Syr boiynan kelgen bıraz qoŋyrat Sūrhandariiadaǧy qazır Jidelıbaisyn atalatyn jerge qonystandy. Sol qandastarymyz özderınıŋ Qaratau, Syr boiyndaǧy Jidelı atyn ala kelıp, ömır boiy eskı qonysyna, atajūrtqa degen saǧynyşyn basa almai jürgen. Şaibani äuletınen şyqqan Abdulla II hannyŋ tūsynda Būhara ırı mädeni ortalyqqa ainaldy. Astanasyn Būharaǧa köşırdı. Eldıŋ şaruaşylyǧyn tüzedı. Maurennahr men Horasandaǧy türkı tıldes ūlystardy bırıktırıp, özbek ūltyn qalyptastyrdy. Ol jerdegı qoŋyrat bauyrlarymyz da özbek etnonimın qabyldap qala berdı. Bıraq armandary alystaǧy ataqonysta emes dep aita almaimyn. Arman joq jerde saǧynyş ta bolmaidy. Ol saǧynyş öleŋ-jyr bolyp, aŋyz äŋgıme türınde jürekterınıŋ tükpırınde ūialap, jadylarynan öşpedı. Asanqaiǧy äŋgımelerınen de sol saǧynyş-arman körınıs tapqan. Jidelıbaisyndy älı künge deiın bereke daryǧan qūtty meken dep aitady. Alpamys jyryn ol jerdegı qoŋyrattar erekşe qūrmettep, emırene tyŋdaityny da sol saǧynyştyŋ äserınen. Keide qazırgı qazaq topyraǧyndaǧy Jidelıbaisyn qaida eken degen oiǧa qalamyn. Geografiialyq kartalardaǧy Jidelı Almaty, Qaraǧandy jäne Qyzylorda oblystarynda, Qaraǧandy oblysynyŋ Jaŋaarqasynda. Almaty oblysyndaǧy Jidelı – Ilenıŋ oŋ tarmaǧy. Bırneşe jerde Jidelı Oŋtüstık Qazaqstanda da bar. Syr boiynda, Baiyrqūm maŋynda. Taǧy bır Jidelı Şu özenınıŋ aiaǧynda – Juantöbede. Būl jerdegı Jidelınıŋ tabiǧaty asa bai. Oŋtüstıktegı – Qaratau, soltüstıktegı – Betpaqtyŋ dalasy, şyǧysy – Moiynqūm, tūrǧan jerı nuly, toǧaily, qazaqtyŋ belgılı üş Kökşesınıŋ bırı. Mal ösırgen qazaqqa būdan artyq bailar bar ma?! Tauy da, qūmy da, dalasy da, özen-kölı de ırgesınde. Erekşe nazar audaratyn Qarataudan bastau alyp, Syrdariiaǧa bır şaqyrym jetpei, Narbaitam deitın qystaq maŋynda toqtaityn Jidelı özenı. Ūzyndyǧy – 72 şaqyrym. Qyzylorda oblysy, Şielı audanynda. Ekı dürkın Sosialistık Eŋbek Erı, qazaqtyŋ qadırmendı qariiasy Ybyrai Jaqaevtyŋ auylynda. Egın ekken diqanǧa da, mal ösırgen şaruaǧa da jaily. Topyraǧy qūnarly, Qydyr daryǧan qūt-berekesı köl-kösır ölke. Asanqaiǧy atam asyra maqtap Jerūiyq deitın öŋır. «Dede Qorqyt» dastanyn zerttep-zerdelegenderdıŋ pıkırınşe, Alpamys tek qana epos keiıpkerı emes, ömırde bolǧan adam. Abylǧazynyŋ aituynşa, Mamyn – (Bamyş, Bamys, Bamsy, alyp Mamyş, Alpamys) oǧyzdardyŋ bır begı. Onyŋ äielı Barşyn sūlu (Alpamyş jyrynda Gülbarşyn) – oǧyzdarǧa aty şyqqan daŋqty jetı qyzdyŋ bırı.
Mūnyŋ bärın aityp otyrǧanymyz, Qorqyt eŋbekterınıŋ, odan alynǧan «Alpamys» jyrynyŋ Syr boiymen Qarataumen kındıktes ekenın aŋǧartu. Bar ömırı Syr boiymen Qaratauda ötken Qorqyt Sūrhandariia boiyndaǧy oqiǧalardy qaidan jaza qoisyn.
Alpamys batyr jyrynda bır perzentke zar bolǧan Baibörı men Analyq Babatüktı şaşty Äzızge baryp tünemei me? Jyrdaǧy Jidelıbaisyn Sūrhandariiada bolsa, Qarataudyŋ terıskei betındegı Jylybūlaq basyndaǧy äuliege qalai keledı? Arada myŋdaǧan şaqyrym şöl, qūm jatyr emes pe? Ol öŋırde äulieler ızdese Samarqan, Būhara ırgesınde äulielerge barmai ma? Eger Alpamys Qaratau men Syr boiynda tumasa Qorqyt oǧan bata bergende:
«Qara tauyŋ qūlamasyn,
Bäiteregıŋ jyǧylmasyn», – demes edı.
Jyrdyŋ keiıpkerlerı nege Syr boiy men Qaratauda? Būl siiaqty qat-qabat sūraqtardyŋ jauabyn dūrys tabu üşın Jidelıbaisyndy da osy öŋırden ızdeu kerek.
Qoŋyrat taipasynyŋ Bojban deitın atasy bar. Sol Bojbandar tektık şejıresın taratqanda özderın «Bız Kötenşıge sıŋısıp ketken «Alpamys» batyrdyŋ ūrpaǧymyz» deidı. Būl bos söz emes.
Men būryn Jidelı jäne Baisyn degen jerler ırgeles-au, sonyŋ Jidelısı mynau, al Baisyny qai jerde boldy eken dep oilaitynmyn, ızdeitınmın. Söitsem menıŋ ol oiym qate eken. Osydan 600 jyldai būryn aitqan Asan qaiǧy atanyŋ mynandai aitylǧan sözderı el esınde saqtalypty.
Baqyty oianǧan erlerdıŋ,
Ärbır ısı oŋ bolar
Däuletı künge artylyp,
Ne qylsa da mol bolar.
Tazylary tülkı alyp
Qarşyǧasy qaz ılıp
Söz söilese jön bolar
Ne dese de jarasar.
«Bai», «baisyŋ» dep at qoiyp,
El auzyna qarasar.
Osy sözdıŋ rastyǧyna köz jetkızu üşın «Alpamys batyr» jyryn eske alsaq ta jetedı. Jyrda mūraty asyl bolyp, baǧy janǧan Börı degen jıgıtke «bai» degen sözdı qosyp Baibörı atansa, onyŋ şūbar atyna «bai» degen sözdı qosyp Baişūbar ataidy, onyŋ qūt-mekenı Jidelını Jidelıbaisyn dep «baisyn» sözın qosyp aitady.
Asan atanyŋ sözınen Jidelıbaisyn bır jerdıŋ, bır öŋırdıŋ atauy ekenın aŋǧaru qiyn emes. Jidelınıŋ tabylyp, Baisynnyŋ tabylmau jūmbaǧynyŋ şeşıluı de osy Asanqaiǧy atanyŋ sözderınde jatqan siiaqty.
Qazır elımız egemendık alyp, şaruamyz örge basqan kezde qazaqtyŋ dalasyn da, balasyn da Alpamys batyrdyŋ ruhy jelep-jebep jürgendei. Jidelıbaisynnan adasyp, köz jazyp qalmaiyq, aǧaiyn!
