Küllı älemdı tyǧyryqqa tıregen Covid-19 ındetınıŋ qūryǧyna ılıkpegen el kemde-kem. Düniejüzı ǧalymdarynyŋ boljamy boiynşa, būl ındet älı de sozyluy mümkın. Äsırese suyq qys pen salqyn köktemde koronavirustyŋ virulenttılıgı, iaǧni auyrtqyş küşı öte myqty bolady eken. Ǧylymi tūrǧydan virus kün ysyǧanda älsırep, auyrtqyş küşı azaiady degen edı. Alaida Qazaqstanda naǧyz ystyq kezeŋde ındet üdep kettı. Al elımızdıŋ ǧalymdary būl derttı jeŋudıŋ joldaryn älı ızdestırude.
OTANDYQ ǦALYMDAR NE OILAP TAPTY?
Nauryz aiynda alǧaş epidemiia bastalǧan tūsta Ūlttyq biotehnologiia ortalyǧyndaǧy otandyq ǧalymdardyŋ zertteu jūmystary quantqan edı. Ortalyq qyzmetkerlerı DNQ jasandy sintez jolymen äzırlengen jäne jūqpaly koronavirus auruynyŋ jaŋa türın jyldam anyqtauǧa mümkındık beretın polimerazdy tızbektı reaksiia (PSR) negızındegı test jüiesın oilap şyǧardy. Densaulyq saqtau ministrlıgınıŋ tapsyrmasy boiynşa ortalyq qazırgı uaqytta 11 myŋ PTR testın äzırlep bergen. Sonyŋ arqasynda ındettıŋ bırınşı künderı osy testıleu jüiesımen bızde jalpy diagnostika ıske asqan. Odan soŋ Qazaqstannyŋ biologiialyq qauıpsızdıgın qamtamasyz etu qajettıgın jäne Covid-19 virusynyŋ ärtürlı klimattyq jaǧdailarǧa beiımdelu qabıletın eskere otyryp, osy ortalyq pen Biologiialyq qauıpsızdık problemalary jönındegı ǧylymi-zertteu institutynyŋ ǧalymdary koronavirusqa qarsy vaksina jasau boiynşa bırlesken jūmystaryn bastaǧan edı.
VAKSİNA SYNAQTAN ÖTUDE
Būǧan deiın otandyq ǧylymi ūiymdar qysqa merzım ışınde qūs tūmauy men doŋyz tūmauyna, noduliarly dermatitke jäne brusellezge qarsy vaksinalar äzırlegen bolatyn. Jalpy vaksinanyŋ 28 türı jasalyp jäne diagnostikalyq test jüiesınıŋ tehnologiialary äzırlendı. Mūnyŋ keibırı şetelge şyǧarylǧan eken. Al endı ortalyq pen institut ǧalymdarynyŋ koronavirusqa qarsy vaksina jasau boiynşa bırlesken jūmystarynyŋ nätijesı qandai? Ol vaksinanyŋ taǧdyry ne boldy degen saualǧa atalǧan ǧylymi-zertteu instituty bas direktorynyŋ ǧylym jönındegı orynbasary Erǧali Äbdraiymov: «Covid-19 ındetıne qarsy vaksina äzırleu Biologiialyq qauıpsızdık problemalary ǧylymi-zertteu institutynyŋ ǧalymdaryna tapsyrylǧan. Bügıngı taŋda ǧalymdar virusqa qarsy belsendılıgı joiylǧan vaksina äzırlep jatqandyǧyn jäne klinikaǧa deiıngı synaqtar tyşqan, atşalman, qoian siiaqty t.b zerthanalyq januarlarǧa jürgızılıp jatqandyǧyn aitty. Alynǧan nätijeler köŋılge medeu bolarlyq. Öitkenı äzırlengen vaksina qauıpsızdıgı, uyttylyǧy, pirogendıgı, tiımdılıgı jäne taǧy basqa parametrlerı boiynşa halyqaralyq Düniejüzı densaulyq saqtau ūiymy jäne Memlekettık farmakopeia talaptaryna tolyq sai keledı. Sonymen qatar vaksina maimyldarǧa da egılıp, tekserılgen. Vaksina tolyq klinikalyq synaqtardan ötken soŋ Densaulyq saqtau ministrlıgınıŋ protokoly negızınde engızıledı» deidı Erǧali Äbdraiymov. Mamandardyŋ aituynşa, būl otandyq ekınşı vaksina DDSŪ-nyŋ saityna tırkelgen eken.
EKPEDEN DAUA BOLA MA?
Osylai dep zamanaui ǧylym men medisinanyŋ mümkındıkterıne köp adam iek artyp otyr. Būl ekpe Covid-19 dertıne daua bola ma, joq pa? Ony uaqyt körsetpek. Al bügınde aurudan emdelıp şyqqandardyŋ deregı quantqanymen, jūqtyrǧandardyŋ da sany az emes. Mūnyŋ bärı halyqtyŋ köŋılıne alaŋ kırgızıp üreiın üstedı. Epidemiia kezınde dertke şaldyqqan adamdar sany bır mezgılde kürt artty da, jappai taraǧan aurumen el medisinasy küresuge qauqarsyz boldy.
Memleket basşysy Qasym-Jomart Toqaev «Koronavirus ındetı medisina ǧylymyn damytudyŋ da özektı ekenın körsetıp berdı» degen bolatyn «Egemen Qazaqstan» gazetıne bergen sūhbatynda. «Qazır bükıl älem osy salaǧa erekşe nazar audaryp, jūqpaly aurularmen kürestı küşeitude. Būl – zaŋdy qūbylys. Aldaǧy uaqytta elımızde medisinalyq-biologiialyq zertteulerge erekşe köŋıl bölınedı. Öitkenı aibyndy äskermen bırge myqty medisina da – memlekettıŋ negızgı qalqany. Būdan bylai onyŋ özektılıgı arta tüsetını sözsız»
ÖZGE ELDER KÖMEKKE KELDI
Soŋǧy ekı aidaǧy jaǧdaidyŋ kürdelengenı sonşa, el medisinasy toqyrauǧa ūşyrady. Tıptı kündız-tünı ındetpen küresken otandyq därıgerler şarasyz bop qaldy. Qanşama aq halatty osy viursty jūqtyrsa, aituly därıgerler ömırımen qoştasty. Amal joq körşı elderdıŋ kömegıne jügındık. Aldymen nauryz aiynda aspan asty elınıŋ aq halattylary keldı.
Qytaidyŋ nauqastardy emdeudegı, epidemiologiialyq tergeu jürgızudegı täjıribesı ämbege aian. Sondyqtan pulmonolog, reanimatolog jäne qoǧamdyq densaulyqty saqtau jönındegı sarapşylar kelıp, derttı anyqtau, koronavirus jūqtyrǧandardy emdeu syndy mäselelerdı otandyq medisina qyzmetkerlerımen talqylady. Odan soŋ ındet örşıgen aimaqtarǧa körşıles Reseiden de därıgerler şaqyrtyldy. Öitkenı syrqattanuşylardyŋ köbeiuıne bailanysty elımızde mamandar jetıspeitın edı. Äsırese reanimatologtar, infeksionister, terapevter jäne jalpy praktika därıgerlerı tapşylyǧyn moiyndady.
Koronavirusqa şaldyqqan nauqastardy emdeude täjıribesı mol, joǧary bılıktı resei därıgerlerı Covid-19-ǧa qarsy küreste konsultasiialyq ädıstemelık kömek körsetu, qoldanystaǧy klinikalyq emdeu hattamalaryna ūsynystar berude täjıribelerımen bölıstı.
Öz därıgerıne imandai senıp jürgen nauqastar, özge elden emdeuşı keldı degende abdyrap qalǧany ras. Tıptı otandyq därıgerlerdıŋ bılıktılıgı jetpedı me, terıs emdep jürgen joq pa degen senımsız pıkırde qalǧanymyz da ras. Özge elder bırtındep ındetten qūtylyp jatqanda, el ǧylymy virusty joiudyŋ tetıkterıne nege därmensızdık tanytyp otyr degen saual ärkımnıŋ kökeiınde bar.
MEDİSİNADA MAMAN TAPŞY
Qazaqstanda koronavirus infeksiiasy taraǧan tūsta Densaulyq saqtau ministrlıgı elde 4 myŋ därıger, 800 epidemiolog jetpei jatqanyn moiyndady. Ministrlık qysqa uaqytta medisinalyq oqu oryndaryndaǧy 300 studenttı epidemiolog mamandyǧyna qaita oqytyp, 9 myŋ därıgerdıŋ bılıktılıgın arttyratynyn mälımdedı. Sondai-aq pandemiia Qazaqstanǧa virusolog mamannyŋ kerektıgın jäne öz deŋgeiınde jetpeitındıgın aiqyndap berdı. Ministrlıktıŋ esebınşe, Qazaqstanda medisina salasynda 250 myŋ adam qyzmet atqaryp jür. Olardyŋ 72 myŋy – därıger. Al qazır koronaviruspen küreske 16 myŋ medisina qyzmetkerı jūmyldyrylǧan. Keiıngı resmi mälımet boiynşa, Qazaqstanda Covid-19 koronavirusyn jūqtyrǧandar 5090 adamǧa jetken. 1941 nauqas emdelıp şyqqan, 31 adam qaitys boldy.
EPİDEMİOLOG NEGE AZ?
Al Nūr-Sūltan qalalyq Densaulyq saqtau basqarmasynyŋ mälımetınşe, qalada jyl sanap medisina mamandarynyŋ sany artyp keledı, degenmen keibır salalar boiynşa därıgerler jetıspeitının jasyrmaidy. Bügınde qalalyq Densaulyq saqtau basqarmasyna qarasty 34 mekeme bar. Osy medisinalyq mekemelerde 500-dei maman jetıspeidı. Äsırese jalpy täjıribedegı därıger, pediatr, terapevt, akuşer-ginekolog, anesteziolog-reanimatolog, kardiolog, onkolog, neonatologmamandar sūranysqa ie. Qazaqstanda nege epidemiolog maman tapşy degen saualǧa elımızdegı epidemiolog maman diplomyn alatyndar az, sondyqtan biyl bakalavriat bıtıretınder epidemiologiia boiynşa qosymşa sabaq oqidy dedı ministrlık. Al ministrlıktıŋ asyǧys qadamy mäselenı şeşe me? Medisina ǧylymynyŋ doktory, professor Säken Ämıreev basqa mamandyqta oqyǧan medisina qyzmetkerınen tez arada epidemiolog şyǧaru mümkın emes dep sanaidy.
«Kezınde elımızde sanitarlyq gigiena mamandaryn daiyndaityn medisinalyq-profilaktikalyq fakultet bolǧan. Keiın jabyldy. Sonyŋ saldarynan bız osyndai jaǧdaiǧa jettık. Qazır memleket «jetpei jatqan epidemiologty qysqa uaqytta daiyndau kerek» deidı. Ony kım daiyndaidy? Tez arada daiyndaimyz degenı – qūr söz. Jai sözben maman daiyndalmaidy. Maman daiyndap şyǧaru üşın ūstazdar, professorlar boluy kerek. Dūrysy, eldegı alty medisina universitetınde epidemiologiia fakultetın qaita aşu kerek. Būl mamandyqty oqytu üşın jan-jaqqa tarap ketken mamandardyŋ basyn qosyp, jinau kerek. Mamandardy şaqyrsa, būl mäsele şeşıledı» deidı ǧalym.
Al epidemiolog mamandardyŋ azdyǧyna sebep joq emes. Bır kezderı epidemiologiia mamandyǧyn tämamdaǧandar jūmys tappai qaldy. Al SES organdary jūmysqa epidemiologtar men virusologtardy emes, menedjerler men zaŋgerlerdı aldy. Osy oraida Qaraǧandy men Batys Qazaqstan oblysyndaǧy medisinalyq oqu oryndarynda epidemiologiia fakultetın aşyp, basqa JOO-da epidemiolog mamandyǧyn qalpyna keltıruge bolmas pa degen oi tuady.
