1991 jyly matematikterdıŋ düniejüzılık kongresınde esımderı atalǧan älemnıŋ aituly myŋ matematigınıŋ 30-ǧa juyǧy qazaq bolǧan. Fizika-matematika ǧylymdarynyŋ doktory, professor, Qazaqstan Ūlttyq ǧylym akademiiasynyŋ akademigı Mūhtarbai Ötelbaev ta solardyŋ bel ortasynda bolǧany anyq edı. Ol düniejüzılık kongress bekıtken myŋjyldyqtyŋ 7 esebınıŋ bırı – Nave-Stoks teŋdeuın şeşıp, özınıŋ käsıbi därejesınıŋ biıktıgın älem ǧalymdary aldynda moiyndatqan. Bız taiauda arnaiy habarlasyp, ǧalymdy sūhbatqa tartqan edık.
Ne bırjolata basqa tılge köşu kerek,
ne tehnologiianyŋ bärıne qazaqşa engızu qajet
– Aǧa, köpten berı özıŋızben äŋgımelessek dep jür edık. Bıraq, telefonyŋyz sönıp tūrdy…
– Telefon demekşı, sız myna mäselenı jazyŋyzşy. Şet elderde qazır «audarmaşy» telefondar paida bolǧan. Mysaly, bır jaǧynan arab, ekınşı jaǧynan fransuz söilesıp jatsa, olar ärqaisysy öz tılınde söilese beredı, bıraq telefon «jol-jönekei» audaryp, arabqa fransuzdyŋ sözın arab tılınde, al fransuzǧa arabtyŋ sözın fransuz tılınde jetkızıp beredı. Sol telefonda orys tılı bar da, qazaq tılı joq. Qazır qazaq tılınıŋ jaǧdaiy naşar ekenın bılesız, eger bız osyndai tehnologiianyŋ bärıne qazaq tılın engızıp otyrmasaq, tılımızdıŋ jaǧdaiy odan ärı naşarlai beredı.
Ony ministrge aitsaŋ, «bız üş tılde oqytyp jatyrmyz» dep şyǧady. Şeteldıktermen aǧylşynşa tüsınısuge bolady deuı mümkın. Al ana telefon turaly aitsaŋ «Ol telefonnyŋ sapasy naşar» deidı. Söitıp, oǧan qazaqşa engızuge qūlyq tanytpaidy. Şyn mänınde ol syltau. 1972 jyly şahmat oinaityn baǧdarlamalar paida bolǧan. Sol jyly-aq adam kompiutermen şahmat oinauǧa mümkındık alǧan. Sonda köbı «kompiuter adamdy eşqaşan jeŋe almaidy» deidı. Öitkenı ol uaqytta baǧdarlamanyŋ sapasy naşarlau edı. Ol kompiuterdı tıptı men de jeŋıp alatynmyn. Arada jiyrma jyl ötkende jaŋa baǧdarlamalar şyqty. Jaŋa baǧdarlama boiynşa kompiuter düniejüzılık chempiondardy da jeŋıp tastady. Sol sekıldı, jaŋaǧy ūialy telefon da bolaşaqta kez kelgen audarmaşydan jaqsy audaratyn bolady. Keiın är adam kez kelgen şeteldıŋ kıtabyn telefon arqyly erkın oqityn jaǧdaiǧa jetedı. Sondyqtan, qazaqtarǧa ne bırjolata basqa tılge köşu kerek, ne jaŋaǧydai tehnologiianyŋ bärıne qazaq tılın engızıp, zamannan qalyspai jüruımız kerek. Öitpesek, myna tehnika däuırı bızdı jūtyp qoiuy mümkın. Bız olardy öz ūlttyq müddemızdıŋ paidasyna asyryp qoldanuymyz kerek. Bolmasa, sol tehnikanyŋ tılıne ikemdelıp, tübı özımızdı özımız qūrtamyz.
– Parlamentte zaŋ qabyldaǧanda «biudjetten qosymşa şyǧyn qajet etpeidı» degen söz zaŋnyŋ qabyldanu yqtimaldyǧyn arttyryp jatuşy edı… Sız aityp otyrǧan telefonǧa qazaq tılın engızu qanşa qarajat qajet etuı mümkın?
– Ol telefonǧa bız tek qazaqşa chip ornatyp aluymyz kerek. Al qazaqşa chiptı jasau üşın on-on bes adamnan tūratyn arnaiy jūmys tobyn qūryp, bır jyl şamasynda jūmys jürgızse jetkılıktı. Bıraq bızdıŋ ministrlıkterdıŋ üştıldıkten basqa oilaityny joq qoi. Būl telefonǧa köŋıl bölmeitını anyq. Olarǧa tek joǧarydan tapsyrma berse ǧana jüzege asady dep oilaimyn. Bız ne joǧary qarap otyratyn, ne batysqa elıkteitın elmız ǧoi. Alǧa damudyŋ ornyna keiın tartyp baramyz osylai.
– Sız özıŋız şeteldık ärıptesterıŋızben bailanysyp tūrasyz ba?
– Älbette.
– Olarmen qai tılde söilesesız?
– Naqty ǧylymmen ainalysatyn adam üşın köp tıl bıludıŋ asa qajetı joq. Men, mysaly, qytaişa bılmesem de, qytaidyŋ matematigımen söilese beremın. Fransuzben de, aǧylşynmen de söilese alamyn. «Mynau mynadai formula», «mynau bylai şeşıledı» dep körsetu qiyn emes qoi. Terminder arqyly tüsınıse alamyz. Onyŋ üstıne köptegen material aǧylşyn tılınde jazylady da, ony oqu oŋai. Men, mysaly, bylai söileskende aǧylşyn tılın dūrys qoldana almaimyn, jaŋylyp qalamyn. Al öz salam boiynşa oqyǧandarymdy tüsıne beremın.
Keide ǧylymnyŋ paidasynan ziiany
köbeiıp bara jatyr-au dep qalamyn
– Aǧa, sız sūhbattaryŋyzdyŋ bırınde jer sılkınısıne matematikalyq ädıster arqyly aldyn ala qalai daiyn bolu kerek degen taqyrypta ızdenıp jürgenıŋızdı aitqan ekensız. Şeşımın taba aldyŋyz ba?
– «Mynadai bolsa jer sılkınedı, mynadai bolsa jer sılkınbeidı degen şeşımdı eşkım eşqaşan da taba almaidy. Al bıraq ta jer sılkınuınıŋ aldyn alatyn jaǧdailardy yqtimaldyǧy 90 paiyz bolatyndai etıp eseptep şyǧaru qiyn emes. Ol üşın älbette matematikalyq statistikany qoldanu kerek. Bızde jer sılkınısı qanşa uaqyt aralyǧynda, qandai jaǧdailarda bolyp jür – sonyŋ bärın kompiuterge salyp, eseptep şyǧaru kerek. Ol esepter op-oŋai. Sony şyǧarǧannan keiın ǧana jaŋaǧydai boljam jasauǧa bolady. Bır eskeretın närse, qazır aua raiyna boljam jasaidy, ol keide däl kelmei jatady ǧoi. Būl da solai boluy mümkın.
– Ol nege bailanysty?
– Osydan on nemese on bes jyl būryn aua raiyna jasalǧan boljam köbıne däl keletın. Al qazır boljam bırde oryndalyp, bırde oryndalmaidy. Onyŋ sebebı, klimat özgerıp bara jatyr. Aua raiynda tūraqtylyq joq. Qazır ǧalymdar jer temperaturasy qyzyp jatyr dep jatyr ǧoi. Ärine, älemnıŋ barlyq ǧalymdary bırıgıp qolǧa alsa, būl mäselenıŋ de şeşımın tabuǧa bolar edı. Bıraq älem elderı bırın- bırı jelkeleuge, bırın-bırı tüirep, janşuǧa qūmar bolyp tūr ǧoi. Qazırgıdei kete berse, ülken imperiialar älem halyqtarynyŋ tübıne jetuı mümkın. Sonda da qazırgı jaǧdai boiynşa bır eseptep körgenımde mynadai boldy: aua raiynyŋ orta temperaturasy būrynǧymen salystyrǧanda qazır jarty gradusqa köterılıptı. Eger ol 4 gradusqa köterılse, sūmdyq qiyndyqtar bolaiyn dep tūr. Qazır jarty gradustyŋ özınde ystyq jerde qatty ystyq, suyq jerde öte suyq bolyp jatyr. Al 4 gradusqa köterılse, keibır jerlerde temperatura 50-60 emes, endı 80-90 gradusqa köterılıp, 80-90 gradusqa tüsuı mümkın. Ondai ystyqqa da, suyqqa da adam balasy şydauy neǧaibyl. Sondyqtan, ol qūbylys aqyrzaman taqaldy degendı bıldıredı. Aua raiyn, tabiǧatty büldıre berudı qoimasaq, sondai jaǧdaiǧa tap boluymyz mümkın.
– Jalpy ǧylym adamnyŋ ömırın jeŋıldetuge qyzmet etu kerek qoi.
– İä, ärine.
– Bıraq Almatyda halyq kök tütın ışınde ömır sürıp otyr. Nege bızdıŋ ǧylym osy Almatynyŋ auasyn dūrystauǧa qyzmet ete almai keledı?
– Almatynyŋ auasyn tazartu mäselesımen baiaǧyda men de ainalysqan edım. Bıraq ol öte qymbatqa tüsetın boldy. Sondyqtan, bızge tiımdı joldardyŋ bırı – eŋ aldymen Almatydaǧy avtokölıkterdı azaitu. Oǧan köne qoiatyn halyq bolsa. Bız äitpese Almatynyŋ auasyn tazarta almaimyz. Al qatty kataklizmalar bolmasa, adamdar Almatynyŋ osy jaǧdaiynda da ömır süre beredı.
Endı ǧylym jaŋalyqtarynyŋ bärı adamzattyŋ paidasyna şeşıluı kerek emes pe degenge kelsek, men de sız siiaqty oilaimyn. Ǧylymnyŋ jaŋalyqtaryn dūrys paidalansa, älbette ol adamzatqa paida keltıredı. Ony bıraq ärkım öz müddesıne paidalanuy mümkın. Ony orynsyz, qalai bolsa, solai paidalanatyndar bar. Mūndai jaǧdaida ǧylym jaŋalyǧy adamzatqa ziian keltıredı. Mysaly, ūialy telefondar. Ol qarym-qatynasta özara bailanysty jyldamdatyp, aqparat aludy tezdetuge paidaly bolǧanymen, bolaşaqta baiqap qoldanbasa, halyqtyŋ densaulyǧyna eleulı terıs äser etuı mümkın. Qazırdıŋ özınde közı naşar köretın jastar köbeiıp jatyr. Ǧylymnyŋ bolaşaqta būdan da köp jaŋalyqtary bolady. Bıraq olardyŋ bärınıŋ yqpaly ekıūşty. Keide tıptı ǧylymnyŋ paidasynan ziiany köbeiıp bara jatyr-au dep qalamyn. Halyqtyŋ sany artqan saiyn jerdıŋ qūnarlylyǧyn qūrtyp jatyrmyz. Bır ǧana atom bombasyn atap aituǧa bolady. Ol da ǧylymnyŋ jemısı emes pe? Olardyŋ bärı ziian emes pe? Al qazır alpauyt elder odan basqa da qarular oilap tauyp jatyr ǧoi.
Elıne degen mahabbat daryn iesıne ünemı küş beredı
– Sız «daryndy adamnyŋ qai-qaisysy da jaqsy maǧynasynda ūltşyl bolyp keledı» deisız?
– İä, men solai oilaimyn. Mysaly, adam ūltyn, ata-babasyn, tegın bılmese, elın süimese ol daryndy adam bola almaidy ǧoi. Kez kelgen adamǧa bırdeŋege ūmtylǧanda oǧan öz halqyn jaqsy köruı, elıne degen mahabbaty üzdıksız impuls berıp otyrady. Halqyna degen mahabbat adamdy jaqsylyqqa tartyp tūrady. Al öz halqynyŋ taǧdyryna nemqūraily qaraityn adam küş-jıgerdı qaidan alady? Adasyp ketedı. Ondai adam özı de sonşalyqty baqyt tappaidy. Alla taǧala adamǧa qanşa mi berse de, ol özın ǧana oilasa, elın süiıp eŋbekke ūmtylǧan adamnyŋ baqytyndai baqytqa jetkıze almaidy.
– Sız otanşyldyq turaly köp aitasyz ǧoi. Sonda sızdıŋ oiyŋyzşa, daryn, talant jäne satqyndyq bır adamnyŋ boiyna üilespei me?
– Daryndy adamdar ädette jaqsy adam bolady. Olar satqyndyqqa barmaidy. Öitkenı ärqaşan da olardyŋ ūstanǧan baǧyty bolady. Al satqyndyq degen sūmdyq närse ǧoi. Mysaly, ekı adam kelısımge kelıp, bırdeŋe bastap, bıreuı ekınşısın aldap ketse, orta jolda qaldyryp ketse, ol da satqyndyqtyŋ bır türı. Al Otandy satu degen barlyq adam balasy eŋ jek köretın närse. Mysaly, men qazaqtyŋ saltyn qadırlemei, balalaryn basqa «tılde» tärbielep jürgen adamdardy öte jek körem. Qazaq pen qazaqtyŋ orysşa söilesıp otyrǧanyn körsem, aşuym keledı.
– Sız özıŋız nemerelerıŋızben qazaqşa söilesesız be?
– İä, bız bärımız qazaqşa söilesemız.
– Satqyndyq degennen şyǧady, sız ylǧi sūhbattaryŋyzda «baǧdarlamalarynyŋ ne qūdıretı baryn bılmeimın, ylǧi orys mektebın bıtırgender bılım alyp, mamandanyp bolǧan soŋ şetelge taiyp ketkısı kelıp tūrady» depsız. Sonyŋ syryn ızdep körmedıŋız be?
– Onyŋ sebebın men däl bılmeimın. Bıraq orys mektepterınıŋ köpten bergı dästürı bölek qoi deimın. Orys mektebınde köbınese orys tarihyn oqytady da, olardyŋ ūǧymyna qalai da orys şovinistık közqarasy astarlai egıledı. Sodan bolsa kerek… Men osy künge deiın 100-ge juyq aspirant şyǧardym. Sonyŋ ışınde orys mektebın bıtırgender de, qazaqşa oqyǧandar da boldy. Sonda baiqaǧanym, orysşa oqyǧandardyŋ arasynda ılude bıreu bolmasa, köpşılıgı halyqtyŋ taǧdyryna män bermeidı, ne bolsa o bolsyn dep qaraidy. Al qazaq mektebın bıtırgender ūltjandy bolyp keledı.
– Jastar arasynda patriottyq sezımdı arttyru üşın qandai joldar ūsynar edıŋız?
– Men özım bala künımnen, ertegı, batyrlar jyryn, termeler tyŋdap östım. Solarǧa köbırek köŋıl bölu kerek. Maǧan salsa, mektepterde patriottyq tärbiege köbırek köŋıl bölıp, tıptı üzılıs kezınde termeler tyŋdatu qajet dep oilaimyn. Termeler adam sanasyna qatty äser etedı ǧoi.
– Köp jaǧdaida terme tyŋdauǧa degen qūmarlyq adamnyŋ jasy ūlǧaia kele qalyptaspai ma?
– Balalarǧa erte jasynan terme, dästürlı änder tyŋdatu kerek. Ol qalai da balanyŋ sanasyna yqpal etedı. Men, mysaly, qazaqtyŋ köşpelı ömırın körmesem de, körgendei bolyp östım. Öitkenı bala künımnen termeler tyŋdadym, batyrlar jyryn oqydym.
Ömırıŋdı qaitadan basta dese, osy joldy taŋdar edım
– Asqar Jūmadıldaev «ǧylymǧa bır millionerdıŋ balasy kelgenın körgem joq» deptı. Nege? Ǧylymǧa adam tek jetıspeuşılıkten bara ma sonda?
– Millionerlerdıŋ balalary köp närsege qoly jetedı, är närseden läzzat aluǧa mümkındıgı bar, sondyqtan, olar ǧylymǧa, ūzaq ızdenıstı qajet etetın eŋbekke äuestenbeitın şyǧar. Bıraq professordyŋ balalary keŋes kezınde ǧylymǧa keletın. Ülken şeneunıkterdıŋ balalary da mümkındıgı bolsa ǧylymǧa bet būratyn. Partiia qyzmetkerlerı balalaryn «ǧylymǧa bar, partiialyq qyzmetten görı ǧylym joly qyzyqty ärı paidaly» dep üiretetın. Al qazır talai adammen söileskende baiqaimyn, köbı «asa daryndy bolmaǧannan keiın ǧylymǧa baryp qaitesıŋ» dep, balasyna senbei, betın qaǧyp otyrady. «Zamanyŋ tülkı bolsa, tazy bop şal» dep, balalaryn zamanǧa laiyq pysyqai, bilıgı bar, yqpaldy adamdardyŋ tılın tabuǧa beiım adam bolyp qalyptasuǧa ündeitınder bar. Olar «ana adamdar siiaqty köptıŋ tılın tap, bermegendı jūlyp je» dep üiretedı.
– Köp jaǧdaida jastar qandai mamandardyŋ tūrmysy jaqsy, soǧan ūmtylady. Mysaly, sız esepke jüirık, aqyldy adamsyz. Bailyqqa jete aldyŋyz ba?
– Menıŋ üi-jaiym bar. Ailyǧym dūrys. Basqa asqan bailyqtyŋ maǧan keregı ne? Öte köp bailyǧym bolsa, ony men tastandy balalar üiıne nemese ǧylymǧa qosar edım. Bailyqty damytyp, halyqtyŋ paidasyna asyrmaǧannan keiın ol bailyq emes, menıŋ ūǧymymda, jäi bırdeŋe. Bıraq sızdıŋ aityp otyrǧanyŋyz da dūrys, ǧalymdardy tūrmysy naşar bolsa, aqşasy az adamdardy mensınbeitınder balalaryna «ǧylymǧa baryp qaitesıŋ» dep otyrady ǧoi.
– Esepşıl, esepke jüirık bolu adamǧa qanşalyq kerek? Matematik boludyŋ jeke ömırde adamǧa qandai paidasy tiedı?
– Esepke öte jüirık bolmasa da, adamnyŋ logikasy myqty boluy kerek. Logikasy myqty adam ömırde qor bolmaidy, bostan bosqa aldanbaidy. Al qanşa esepke jüirık bolsa da, keibır professor, ǧalymdar bıreulerge aldanyp qalyp jatady. Jalpy adamnyŋ esepke jüirıktıgı – onyŋ aqyldylyǧy ǧoi. Adam eşqaşan esepke jüirıktıkten ziian şekpeidı. Mysaly, mektepte matematikany jaqsy oqyǧan balalar basqa pänderden de sürınbeitını anyq. Ondailar kez kelgen sabaqty jaqsy alyp ketedı.
– Sız ǧalymdarmen köp aralasasyz ǧoi. Jeke tūrmysta jaqsy ömır süru üşın qandai ǧalym bolu kerek? Fizik bolǧannyŋ paidasy köp pe? Filosof, älde psiholog mamandyǧy jön be? Joq bolmasa, matematik bolǧan jaqsy ma?
– Jaqsy ömır süru degennıŋ özın ärkım ärqalai tüsınedı ǧoi. Men, mysaly, aqşam öte köp bolmasa da, özımşe jaqsy ömır sürıp jürmın dep oilaimyn. Ömırımdı qaitadan basta dese de, däl osy jolǧa tüser edım. Bala kezımde menıŋ injenerlık qabıletım küştı edı. Bır jaŋa närseler oilap tauyp jüretınmın. Bıraq mamandyq taŋdaǧanda Qazaqstan jaǧdaiynda injener bolsam, oiymdaǧy närsenıŋ bärın ıske asyra almaitynymdy tüsındım.
– Nege?
– Öitkenı men mäşine oilap tapsam, ony jasap, qūrastyryp şyǧu üşın köp jügıru kerek, şyǧyndanu kerek. Al matematik bolsam, özım otyryp esep şyǧara beremın jäne tez jariialai alamyn dep oiladym.
– Matematikter neşe jasqa deiın esep şyǧara alady?
– Nikolskii degen ǧalym 107 jas ömır sürdı. 107-ge deiın esep şyǧara berdı. Adam bır käsıptı büge-şıgesıne deiın igerıp alsa, jadyn ömır boiy sonymen toltyrady. Käsıbi jady qalyptasqan adamnyŋ qabıletı özımen bırge öledı. Matematikter de maşina qaǧyp nemese basqa da oqys jaǧdai bolyp qalmasa, ömır boiy esep şyǧaryp ötedı. Bıraq jaŋa baǧyt ızdeu qiyn boluy mümkın. Būrynǧy daǧdylanyp qalǧan baǧytyn damytuǧa qabıletı ömırınıŋ soŋyna deiın jetedı. Sondyqtan, şahterlerdıŋ zeinet jasyn 63 dep belgılese de, ǧalymdardyŋ 70-80-ge deiın jūmys ısteuıne mümkındık bere beru kerek. Sebebı, olar qabıletın joǧaltpaidy. Keibır ǧalymdardy üŋgırge aparyp qamap qoisaŋ da, esebın şyǧaryp otyra beredı. Aqşa töle, töleme – bärıbır. Ondai ǧalymdar köp. Solarǧa jaǧdai jasap qoisa, elge köp närse berer edı.
– «Ondai ǧalymdar köp» dep qaldyŋyz. Sondai ǧalymdardy bız memleket igılıgıne tolyq paidalana alyp otyrmyz ba?
– Bıraz paidalanyp jatyrmyz ǧoi. Mysaly, menı de paidalanyp jatyr. Bıraq däl oidaǧydai emes. Ärkımge qabıletıne qarai mındet beru kerek.
Qazırgı basty mındetımız – halyq sanyn ösıru
– Qazaqstan qazırgı kezde 80 million adamdy asyrai alady dep jazypsyz. Şynymen bızdıŋ elge azyq-tülık tapşylyǧy tuady degen qauıp joq pa?
– Qazaqstanda klimat özgerıp ketpese, qazır kemı 80 million halyqty asyrauǧa şamamyz keledı. Al däl qazırgı 18 million halyqty jalǧyz Almaty oblysy ne Türkıstan oblysy asyrai alady. Sondyqtan, bızdıŋ qazırgı eŋ basty problemalarymyzdyŋ bırı – demografiiany ösıru. Nege deseŋız, jerımızdıŋ köbı bosap qalyp jatyr. Qaladaǧy qazaq sany össe de, auyl aŋyrap bos jatyr. Oǧan erteŋ basqa bıreudıŋ közı tüspesıne kım kepıl? «Priroda ne liubit pustyni» degen bar. Ol ras. Bızge auyl şaruaşylyǧyna köbırek köŋıl bölıp, auyldy toltyru kerek. Mysaly, damyǧan ortalyqtarda salynyp jatqan ǧimarattardyŋ bıreuınıŋ aqşasyn alyp, qaŋyrap qalyp jatqan aimaqtardan bır jaqsy audan qūryp, el qondyruǧa bolady.
– Qazaq balalary naqty ǧylymdarǧa beiım degendı jiı aitasyz. Olardy yntalandyru üşın qandai joldar ūsynar edıŋız?
– Men būryn mektepte mūǧalım bolǧanmyn, sondyqtan qazır de mektepke jiı baryp tūram. Sonda baiqaitynym, qazaq synyptarynda 20 bala otyrsa, sonyŋ kem degende tört-beseuı matematikaǧa beiım, bolaşaqta menen aspasa kem tüspeitın matematik boluǧa qabıletı bar. Daryndy balalar öte köp. Bıraq 9-10 synypqa kelgende jaŋaǧy balalar matematikaǧa suyp qalatynyn baiqaimyn. Sebebı, mūǧalımder sabaqqa qyzyqtyra almaidy. Olarǧa «sen mynadai myqty maman bolasyŋ, sen halqyŋa kereksıŋ», «sen osyndai boluyŋ kerek» dep arqasynan qaǧyp, maqtap, yntalandyryp, jıgerlendırıp otyru kerek. Olarǧa basqaşa tamaq berıp, basqaşa baǧudyŋ qajetı joq. Tek olardy tanyp, qanattandyryp, elge kerek azamat qylyp ösırudı oilasaq, jetıp jatyr.
Äŋgımelesken
Näzira BAIYRBEK
