Halyqtyŋ ünın kım jetkızedı?

Juyrda Astanada «Ädıl söz» söz bostandyǧyn qorǧau halyqaralyq qory «Qazaqstannyŋ media keŋıstıgın qūqyqtyq retteudı reformalau: aşyqtyq, tiımdılık jäne aqparattyq qauıpsızdık» atty döŋgelek üstel ötkızdı. Jiynǧa qatysqan mediasarapşylar, jurnalister Mäjılıste talqylanyp jatqan «Mass media turaly» zaŋ jobasyndaǧy kemşılıkterdı aşyq, batyl synady. Mediazaŋnama boiynşa täjıribesı mol halyqaralyq ūiymdardyŋ mamandary zaŋ jobasynda joq media naryqtyŋ aşyqtyǧy, memlekettık BAQ-tardy biudjetten qarjylandyru, jurnalisterdıŋ qauıpsızdıgın qamtamasyz etu siiaqty eŋ özektı mäselelerdı köterıp, jinalǧan qauymnyŋ ädıl talqysyna şyǧardy

Biudjet qarjysyn bölude mäsele köp

Mediazaŋnama jönındegı aimaqtyq sarapşy, Internews-tıŋ zaŋgerı Olga Didenko media naryqtyŋ aşyqtyǧy men BAQ-tardy biudjetten qarjylandyruǧa qatysty tereŋ taldau jasady. Ol Zaŋ jobasynda elımızdegı memlekettık BAQ-tarǧa anyqtama beretın bap ne ereje joqtyǧyn aitady.

«Mysaly, telearnanyŋ ne gazettıŋ memlekettık aqparat qūraly ekenın kım, qalai anyqtaityny, onyŋ qandai formada bolatyny, kım jäne qalai qarjylandyratyny turaly zaŋ jobasynda bırde-bır söilem jazylmaǧan. Memlekettık BAQ-tardyŋ biudjetten qarjylandyryluy qandai formada jüzege asyrylady? Eger şyǧyndardyŋ 100 paiy­zy memlekettık tapsyrma esebınen jabylatyn bolsa, memlekettık BAQ-tar ne sebepten taǧy memlekettık tapsyrys aiasynda aqşa alady? Olardyŋ memleketten aqşa ala otyryp jarnamalyq naryqqa qatysuy ädılettılıkke jata ma?» dedı O.Didenko.

Sarapşynyŋ paiymdauynşa, zaŋ jobasyndaǧy aqparat qūraldarynyŋ  jarǧylyq kapi­talynyŋ 50 paiyzdan astamy memleketke tiesılı bolsa, ol memlekettık BAQ bolyp sanalady delıngen normanyŋ özı qate jazylǧan. Öitkenı jarǧylyq kapitalynyŋ 51 paiyzy memleketke, al qalǧan 49 paiyzy käsıpkerge tiesılı bolsa, memlekettıŋ qarajaty negızınde qäsıpkerdıŋ baiuyna qolaily jaǧdai tuǧyzamyz. Iаǧni, zaŋ jobasynda «memlekettık BAQ» jäne «memlekettık emes BAQ» degen naqty anyqtama boluy tiıs.

Zaŋ jobasyna engızıluı tiıs erejenıŋ bırı – BAQ-tarǧa biudjetten qarajat aluy üşın qoiylatyn talaptar.

«Mūndai ereje zaŋdyq aktı emes, zaŋnamalyq deŋgeide qabyldanǧany jön. Zaŋnamalyq deŋgeide retteu bolmaǧan jaǧdaida, aqşa jelge ūşyp, zaŋ būzuşylyq ıs-äreketter köbeiedı, sybailas jemqorlyqqa jol aşylady. Mäselen, mediany qoldauǧa bölınetın qarjy qandai maqsatqa jūmsalady: äkımderdıŋ jarnamasyn jasauǧa ma, älde, mädeniet, bılım beru salasyndaǧy jobalardy jüzege asyruǧa ma? Sondai-aq biudjet aqşasyn alu jäne jūmsau üderısın kım baqylaidy? Medianaryqqa bölıngen biudjet qarajatyn jūmsauǧa parlamenttık baqylau ornatylu kerek pe? Biudjetten qarjylandyruda qandai basymdyqtar boluy kerek: mediany jäne memlekettık tıldegı kontenttı qoldau ma, retransliasiia jasau üşın şeteldık kontenttı satyp alu ma? Mıne, osyndai erejeler zaŋda taiǧa taŋba basqandai etıp jazyluy tiıs» dedı mediazaŋnama jönındegı aimaqtyq sarapşy.

Jurnalisterge qoqan-loqqy körsetu, şabuyl jasau faktılerın tergeu kezınde jedeldık, aşyqtyq, äkımşılık jäne qylmystyq tergeu nätijelerınıŋ qoǧamǧa qoljetımdılıgı bırınşı orynǧa qoiyluy tiıs

Ol Qazaqstanda resmi türde tırkelgen BAQ-tyŋ 20 paiyzy – memlekettık, qalǧan 80 paiyzy jekemenşık ekenıne qaramastan, biudjet qarajaty ädıl bölınbeitınıne naqty mysaldar keltırdı. Mäselen, 2019-2021 jyldary memlekettık aqparattyq saiasatty jüzege asyruǧa el biudjetınen 140 mlrd 478,4 mln teŋge bölıngen. Osy somanyŋ 80 paiyzyn ekı memlekettık telearna («Qazaqstan» telearnasy, «Habar» telearnasy) men bır ūlttyq teleoperator («Qazteleradio» AQ) alǧan. 2019-2021 jyldary memlekettık tapsyrysqa biudjetten 13 mlrd 200,7 mln teŋge bölıngen. Būl qarjynyŋ da 80 paiyzǧa juyǧyn memlekettık telearnalar men sifrlyq habar taratatyn operator «Qazteleradio» AQ alǧan.

Internews-tıŋ zaŋgerı Olga Didenko nazar audarǧan taǧy bır mäsele – zaŋ jobasynyŋ 50-babynda sputniktık bailanys operatorlaryna biudjetten qaitarymsyz aqşa bölu turaly aitylǧan.

«Būl jerde qandai mäsele bar? Bırınşıden, «sūr» tarelkalarǧa qarsy jürgızılıp jatqan küres eşqandai nätije bergen joq. Olardyŋ jūmysyn şekteu mümkın bolmai otyr. Qazaqstan sifrlyq habar taratuǧa köşkenımen äsırese öŋırlerdegı teleradiokompaniialar tiıstı deŋgeide damymady. Zaŋ jobasynda «Qazteleradio» AQ siiaqty biudjetten onsyz da aqşa alatyn ūiymdarǧa qaitarymsyz qarjy bölu ūsynylǧan. Al sputniktıŋ operatorlar – baǧdarlama paketterın satyp, qyruar tabysqa kenelıp otyr­ǧan kommersiialyq ūiymdar. Olardyŋ şyǧyndaryna biudjet esebınen järdemaqşa böludıŋ qandai qisyny bar?» degen saual qoidy jinalǧandarǧa sarapşy.

Sonymen qatar, mediasarapşy «Mass media turaly» zaŋ jobasynda jarnamany jäne aqyly kontenttı taŋbalau turaly eşqandai bap ne ereje joqtyǧyn synǧa aldy. «Biyl jazda qabyldanǧan «Onlain-platformalar jäne onlain-jarnama jönındegı» zaŋ tek onlain-jarnamany taŋbalaudy qarastyrady. Būl jerde qandai özektı mäsele bar? Barlyq BAQ-tar öz kontentın taratu üşın ärtürlı arnalardy – telearna, radio, syrtqy jarnama jäne t.b. paidalanady. Dūrys qadamnyŋ bırı – BAQ-tardaǧy barlyq jarnamaǧa jäne aqyly kontentke taŋba qoiu. Iаǧni oqyrman ne körermen aqyly material men redaksiianyŋ öz önımın aiyra bıluı tiıs. Öitkenı qazır jarnamalyq materialdar redaksiialyq kontent ne jaŋalyq türınde şyǧatyn jaǧdailar öte köp. Būl oqyrmandy adastyrady jäne BAQ-tarǧa degen senım deŋgeiın tömendetedı» dep tüsındırdı O.Didenko.

Qūqyqtyq media-ortalyqtyŋ direktory Diana Okremova «Biudjettık qarjylandyru jäne media naryqtyŋ aşyqtyǧy» degen taqyrypta söz qozǧap, media salasyna bölıngen biudjettıŋ aqşasynyŋ tiımsız jūmsalyp jatqanyna naqty mysaldar keltırdı. Ol internet resurstardyŋ 2023 jyldyŋ üşınşı kezeŋıne arnalǧan memlekettık aqparattyq saiasattyŋ taqyryptary turaly söz qozǧady. Taŋǧalarlyǧy, tızımdegı basymdyq berılgen 13 taqyryptyŋ bırı retınde Tūŋǧyş Prezident Nūrsūltan Nazarbaevtyŋ qyzmetın körsetu dep belgılengen.

«Būl kımnıŋ şalaǧai şeşımı? Tūŋǧyş Prezident özın kädımgı zeinetkermın dep bırneşe ret mälımdedı. Nege bız biudjettıŋ aqşasyn zeinetkerdıŋ qyz­metın nasihatttauǧa bölıp otyrmyz? Mūndai taqyryptyq baǧyttardy kım belgıleidı? Osyndai şikı-şala şeşımder jemqorlyqtyŋ beleŋ aluyna jol aşyp beredı. Qazaqstanda onsyz da biudjet qarajat bölu men jūmsau jüiesınıŋ jūmysy jabyq, būlyŋǧyr. Oǧan dälel bolatyny, Esep komitetınıŋ mynadai şeşımı: «Būl saladaǧy zertteuler körsetkendei, jyl saiyn qaitalana beretın jüielık problemalar jaǧdaidy jaqsartuǧa baǧyttalǧan naqty ıs-şaralardyŋ joqtyǧyn äşkerelep tūr» dedı D.Okremova.

Ol sondai-aq zaŋ jobasyndaǧy äleumettık dotasiia taqyrybyna qatysty da öz oi-pıkırın aşyq aitty.

«Bız biudjettıŋ qyruar aqşasyn memlekettık tapsyrysqa jūmsaimyz. Onda nege öŋırlerdegı qarapaiym jurnalisterdıŋ jalaqysyn ösırmeimız? Qazır ol jaqqa bölıngen aqşanyŋ 80 paiyzy jergılıktı jerlerdegı memlekettık holdingterdıŋ direktorynyŋ, orynbasarlarynyŋ eŋbekaqysyna ketedı. Mūny öŋırlerdegı jurnalistermen tıldeskende ünemı estıp-bılıp jürmız. Al jaǧdaida özgertemız desek, osy erejenı myna zaŋ jobasyna engızeiık» dep tüsındırdı Qūqyqtyq media-ortalyqtyŋ direktory.

Sarapşy media salasynda aldyŋǧy reitingterden tüspeitın Skandinaviia elderınde biudjettıŋ aqşasy pıkır aluandyǧyn yntalandyruǧa, sapaly kontenttı ūlǧaituǧa, jaŋalyq­tarǧa degen qoljetımdılıktı arttyruǧa jūmsasa, Qazaqstan älı künge deiın ministrler men äkımderdıŋ, şeneunıkterdıŋ jeke basyn, jūmysyn nasihattauǧa jūmsalyp jatqanyna qynjyldy.

«Finliandiia, Şvesiia, Niderlandy, Kanada siiaqty elder aqşany jaŋa BAQ-tyŋ qūryluyna, älsız BAQ-tardy jan-jaqty qoldauǧa böledı, al bızde bärı kerısınşe, qarapaiym salyq töleuşıderdıŋ aqşasy üş közden qarjy alatyn alpauyt memlekettık BAQ-tardy qoldauǧa ketedı. Zaŋ jobasynda joq baptar osy. Bükıl älemde media naryq bäsekege qabılettı boluyn bırınşı orynǧa qoiady» dep tüiındedı sözın sarapşy.

Jurnalisterdıŋ ömırı zaŋmen qorǧaluy tiıs

Döŋgelek üstelde zaŋ jobasyndaǧy özge de tüitkılder aşyq talqyǧa tüstı. Solardyŋ bırı – jurnalisterdıŋ qauıpsızdıgı. Jurnalistıŋ zaŋdy jūmysyn atqaruǧa eşkım kedergı keltıruge, sonyŋ ışınde küş qoldanuǧa qūqyǧy joq. Mūndai äreketke Qylmystyq kodekstıŋ 158-babynyŋ 2-tarmaǧynda ekı jyl bas bostandyǧynan aiyru, belgılı bır qyzmettı atqarudan 3 jylǧa şekteu jazasy qarastyrylǧan. Alaida būl bap Qazaqstanda oryndalmaidy. Sarapşylar «jurnalistıŋ käsıbi qyzmetıne kedergı keltırgender äkımşılık jäne qylmystyq jauapkerşılıkke tartyluy kerek» degen ūsynys aitty.

Jurnalisterge qoqan-loqqy körsetu, şabuyl jasau faktılerın tergeu kezınde jedeldık, aşyqtyq, äkımşılık jäne qylmystyq tergeu nätijelerınıŋ qoǧamǧa qoljetımdılıgı bırınşı orynǧa qoiyluy tiıs. Älemde 60-qa juyq memleket jurnalisterdıŋ qauıpsızdıgı turaly mındettemelerge qol qoiǧan (būl jiynda söilegen Niderlandy Koroldıgınıŋ Qazaqstandaǧy elşısı Niko Shermerstıŋ aitqany). Qazaqstan da osyndai halyqaralyq mındettemelerge qosyluy qajet.

Zaŋ jobasyn äzırleu kezınde Mädeniet jäne aqparat ministrlıgı Europa elderınıŋ ozyq täjıribesın, EQŪY jäne BŪŪ strategiialyq qūjattaryn egjei-tegjeilı qarap, jaŋa ūsynystar engızgen. Al döŋgelek üstelge qatysqan EQYŪ baǧdarlamalar keŋsesınıŋ basşysy doktor Folker Frobart Qazaqstandaǧy «Mass media turaly» zaŋ jobasy boiynşa EQYŪ elderınıŋ ūstanymy, közqarasy, syn-pıkırlerı aşyq keltırılgen qūjat qazan aiynda Syrtqy ıster ministrlıgıne, Parlamentke jıberıletının mälımdedı.

Jurnalister qoǧamǧa jedel, şynaiy, aşyq aqparat taratuda eŋ qasterlı missiiany atqarady. Al zaŋ jobasyndaǧy «Tötenşe jaǧdai kezınde jurnalister aqparat taratu üşın qūzyrly organnan rūqsat sūrap, özınıŋ alǧan aqparatyn sol organ rastaǧannan keiın ǧana tarata alady» degen ūsynysqa jurnalister de, qūqyq qorǧauşylar da, media sarapşylar da qarsylyq bıldırude. «Naǧyz senzura degen osy» deidı olar.

Baspasöz kartasyn engızu qajet pe?

Zaŋ jobasyndaǧy baspasöz kartasyn engızu degen ūsynysqa qazaqstandyq jurnalisterdıŋ özı qarsylyq bıldırıp, uäjderın aitty. Jobada baspasöz kartasy bar jurnalist jeŋıldetılgen tärtıppen qūzyrly organdarǧa tırkeuden ötedı, kartany alu üşın kem degende 3 jyl eŋbek ötılı boluy tiıstıgı jazylǧan.

«Baspasöz kartasy degende Türkiiany jiı mysalǧa alady. Būl el söz bostandyǧy, internette aqparatqa qol jetkızu reitingterınde artqa kettı. Mysaly, erkın baspasöz reitingınde Qazaqstannan 10-15 saty keiın tūrǧan elden ülgı alatyndai basymyzǧa ne kün tudy» (Duman Smaqov, «Faktcheking» saitynyŋ redaktory) dedı sarapşylar.

«Baspasöz kartasymen jurnalister muzeilerge, konsertterge tegın kıredı deidı. Būl – bızdıŋ namysymyzǧa tietın, qorlaityn närse. Muzeige kıru qūny – 200 teŋge. Odan da zaŋ jobasynda jurnalisterdıŋ eŋbekaqysyn tiıstı deŋgeige köteru turaly jazaiyq» (Jūldyz Äbdılda, jurnalist) dedı ärıptesterımız.

Baspasöz kartasy tırkeu tärtıbın jeŋıldetedı degen ministrlıktıŋ ūsynysyna: «Bız ärbır oqiǧany tüsıruge ärtürlı tehnikamen baramyz. Ol jerde bärı özgerıp otyrady. Baspasöz kartasy tırkeudı jeŋıldetedı degen närse aqylǧa syimaidy» (Evgeniia Bodrova, jurnalist) dep ün qatty taǧy bır ärıptesımız.

Qazaqstan «Şekarasyz reporterlar» halyqaralyq ūiy­mynyŋ jyl saiynǧy erkın baspasöz reitingınde 180 eldıŋ ışınen 134-orynda tūr. Ötken jylmen salystyrǧanda 12 satyǧa tömendedık, 2022 jyly elımız 122-orynda tūrǧanbyz.