İnfliasiia qaitse tejeledı?

Astana qalasynda mausym aiynyŋ basynda kökönıs baǧasy östı. Atap aitqanda, qyzanaq 2,3%-ǧa, piiaz 4,3 %-ǧa, kartop 3 %-ǧa, qyryqqabat 2,1 %-ǧa, säbız 1 %-ǧa qymbattaǧan. Būl endı köz körıp, qūlaq üirengen jaǧdai. Elımızdıŋ Sauda jäne integrasiia ministrlıgınıŋ Sauda komitetı azyq-tülık baǧasyn tejeu mäselesı boiynşa keŋes ötkızdı. Bıraq odan şyǧyp jatqan nätije mardymsyz.

Qarjyny qalai saqtauǧa bolady?

Rasy kerek, elımızdegı inflia­siianyŋ deŋgeiı qarjy sarapşylaryn alaŋdatyp otyr. Baǧanyŋ kün sanap ösuı, qarapaiym halyqtyŋ tūtynu mümkındıkterın tömendete bastady. Rasy kerek, qazır köpşılık öndırıstık tauarlardy aitpaǧannyŋ özınde azyq-tülıktıŋ özın şektep alatyn därejege jetkenın jasyruǧa bolmaidy. Osynyŋ bärı qazaqstandyqtardy aldaǧy uaqytta depozittegı salymynyŋ saqtalu jai-küiı qalai bolady degen mäsele töŋıregınde de oilantyp otyr.

Qazır aqşanyŋ qūnsyzdanuy dünie jüzınde baiqalyp otyr. Sonyŋ ışınde Qazaqstanda būryn-soŋdy bolmaǧan därejege jetkenın sarapşylar jasyryp jatqan joq. Endı osy qiyndyqtan şyǧu joldary qandai?

Onyŋ eŋ bır tiımdı mümkındıgı – aqşa qarajatyn investisiialau degendı aitady qarjygerler. «Aqşany şūlyqqa tyǧyp, seifte saqtaǧanmen, ol qūnsyzdana tüsedı. Odan da depozitterge salyp, baǧaly qaǧazdar küiınde ūstasa, jyljymaityn mülık aluǧa jūmsasa, ne bolmasa altyn, ınju siiaqty baǧaly tastarǧa ainaldyrsa, anaǧūrlym tiımdı bolatynyn aitady bıletınder. Būl endı ūsynys qana. Al şyn mänınde, qolyndaǧy aqşasyn kım, qalai paidalanǧysy keledı, endı ol öz şaruasy.

Degenmen, qarjyger Aitöre Äitımūlynyŋ aituynşa, keiıngı kezde jūrtşylyqtyŋ qoldaryndaǧy qarjysyn jappai depozitke salu üderısı baiqalady eken. «Depozit aitarlyqtai paida äkelmegenımen, jyl saiyn örşıp bara jatqan infliasiiadan qorǧauǧa az da bolsa septıgı tietını sözsız. Sondyqtan būl dūrys dep sanaimyn.  Mäselen, 2021 jyldyŋ tamyzynan berı elımızde depozitterdıŋ paiyzdyq mölşerlemesı anaǧūrlym köterıldı. Osyǧan orai ekınşı deŋgeilı bankterdıŋ syiaqy mölşerı 2023 jyldyŋ säuır aiynda jeke tūlǧalar üşın 13,9 paiyz boldy. Al būl kezde eldegı aqşanyŋ qūnsyzdanuy 16,8 pa­iyz dep belgılengen edı. Tap bır paidaǧa kenelıp qalmaǧanymen, būl – salymşylardyŋ qarjy-qarajattaryn qūnsyzdandyrmai sol küiı saqtap qaluǧa bolatyn bırden-bır qadam.

Bızde import 46,7 mlrd dollar, al eksport 27,1 mlrd dollardy qūraitynyn baiqaimyz

Al baǧaly qaǧazdar naryǧyndaǧy investisiiaǧa keletın bolsaq, būl jerde är adam özı jeke-dara taŋdau jasady. Būǧan kompaniianyŋ investisiialyq portfelı arqyly da qatysyp jürgender bar. Baǧaly qaǧazdar naryǧyna öz betterınşe äuestık tanytatyn azamattardyŋ qarjylyq sauattylyǧy myqty boluy şart. Qarjy naryǧyndaǧy jaǧdaidy büge-şıgesıne deiın tüsınıp, tereŋ zerttemei,  būl saladan paida tabam deu öte asyǧystyq bolady.

Qazır köptegen tūrǧyn basqaruşy kompaniialardyŋ qyzmetın paidalanyp jür. Klientterı üşın barlyq operasiialardy özderı jürgızgenımen, qyzmetı de kez kelgen adamnyŋ qoly jete bermestei köterıŋkı bolyp keledı. Ras, olar salymşylardyŋ qarajatyn mümkındıgınşe tez ärı sauatty investisiialauǧa kömektesedı, tek klient özınıŋ qarjy naryǧyndaǧy qarajatynyŋ üderısın ünemı baqylap otyruǧa mümkındıgı bola bermeitını bolmasa! Būǧan qosa keiıngı kezde baǧaly qaǧazdar naryǧynyŋ qūbylmalyǧy da köpşılıktı oilandyryp jür.

Endı bır aqşany saqtaudyŋ jalpyǧa keŋınen tüsınıktı tä­sılı – ol altyn satyp alu. Teŋgenı altyn küiınde saqtaityn otandastarymyzdyŋ qatary da auqymdy. Olar ekınşı deŋgeilı bankterdegı temır seifterde esep şottar aşyp, qūima altyn men zergerlık būiymdardy osy jerde saqtap keledı. Ärine, onyŋ da özıne tän qiyndyqtary men täuekelge baratyndai sätterı az emes. Bıraq soǧan qaramastan būl täsıldı taŋdaityndardyŋ qatary da qomaqty.

Elımızde tūrǧyn üi baǧasy jyl saiyn ösıp keledı. Tıptı ol 2022 jyly aitarlyqtai köterıldı. Al 2023 jyldyŋ mamyr aiyndaǧy mälımet boiynşa, qaitalama naryqtaǧy päter baǧasy – 9, jaŋa üilerdıŋ baǧasy 15,9 paiyzǧa şaryqtap ketken. Eseptep qarasaq, bes jylda jaŋa päterler qūny 84,2 paiyzǧa deiın ösıp ketken eken.

Qarjylyq sauaty joǧary adamǧa būl jinaq aqşasyn saqtap, köbeitudıŋ ärı infliasiiadan qorǧanudyŋ eŋ bır taptyrmas joly bolar edı» dedı qarjyger.

Qataŋ esep kerek

Astana qalasynda Ūlttyq banktıŋ aqşa-kredit saiasatynyŋ strategiialyq mäselelerıne qatysty ötkızılgen ǧylymi-täjıribelık konferensiiada baǧanyŋ şaryqtauyna, aqşanyŋ qūnsyz­danuyna bailanysty mamandar öz pıkırlerın ortaǧa saldy.  «Bızde käsıpkerler de, äleuettı biznes ökılderı de naryq zaŋyn jete zerttemeidı. «Şyǧarǧan önımımızdıŋ köp boluy, sapaly boluy kerek» dep ūrandatyp alady da tauar men baǧanyŋ arasyndaǧy özara bailanysty jan-jaqty tüsınıp, saraptamaidy. Sodan kelıp, bäsekege qabılettılık tömendeidı» deidı ekonomist-qarjyger Oljas Qūdaibergen.

– Qazaqstan Respublikasy Bäsekelestıktı qorǧau jäne damytu agenttıgınıŋ zertteulerı boiynşa, käsıporyndar sany men şyǧarylǧan tauarlardy baǧalau mölşerı arasynda mülde esep jürgızılmeidı eken. Naryq deŋgeiı qandai, baǧa qandai? Qataŋ esep joq. Mäselen, kökönıs pen siyr etı bızde tömen şoǧyrlanǧan naryqqa jatady. Sondyqtan mūnda qosylatyn üsteme  özındık qūnynyŋ 7%-nan aspauy kerek. Al jūmyrtqa, süt, nan, qyryqqabat pen ūnnyŋ – naryqta köterıŋkı baǧamen satyluy – keiıngı kezde «tabiǧi faktorlar» dep sanalyp jür. Öitkenı «tüpkı öndıruşıden satyp alu baǧasy joǧary bolyp keledı» degen uäj aityluda. Sondyqtan künbaǧys maiy men tauyq etı, qant, qaraqūmyq keiıngı kezde 25 %-ǧa deiın  qymbattap kettı. Mamandardyŋ pıkırınşe, joǧary şoǧyrlanǧan naryqta būl önımder saudagerler arasynda özara kelısımmen saudalanatyn körınedı. Aitalyq, elımızde qant tek tört käsıporynda ǧana öndırıledı de, ony saudaǧa 14 mekeme taratady eken. Sondyqtan onyŋ üsteme baǧasy 53%-ǧa deiın ösıp ketetın körınedı.

Qazaqstandaǧy küştı infliasiianyŋ taǧy bır sebebı – ışkı öndırıstıŋ damymauy. El ükımetı qazaqstandyq şikızatty halyq keŋınen tūtynatyndai etıp öŋdeuge jaǧdai jasai almai otyr. Onyŋ esesıne naryqty azyq-tülıkten bastap, qūrylys materialy men qūral-jabdyq­tarǧa deiın jappai import tauar­lar jaulap aldy. Ärı olarǧa köterıŋkı baǧa qoiylatyny da jasyryn emes.

Eger sauda ainalymyna köz jügırtsek, bızde import – 46,7 mlrd dollar, al eksport 27,1 mlrd dollardy qūraitynyn baiqaimyz. Ärı bız būl importty dollar, euro, iuan, rubl siiaqty şetel valiutasyna satyp alamyz ǧoi. Būl da – teŋgenıŋ qūnsyzdanuyna alyp baratyn bırden-bır sebep, – dedı ekonomist.

Tızgın – Ūlttyq bankte

Aqşanyŋ qūnsyzdanuyna sebep köp. Sonyŋ bırı – Resei ekonomikasynyŋ qūldyrauy. Qalai desek te, qūdai qosqan körşımız orys elındegı jaǧdai bızge äser etpei qoimaidy. Jyldar boiy tamyrlanyp bailanysqan alys-berıs, sauda-sattyq barlyq saladaǧy ışkı qarym-qatynastar älı jalǧasyp keledı. Sondyqtan būl memlekettı tūnşyqtyryp jatqan sanksiialar paketınen bölek, alyp-qaşpa äŋgımeler men investorlar senımınıŋ joǧaluy ülken qiyndyq keltırıp otyr. Bır jyldyŋ ışınde rubl 67 paiyzǧa qūnsyzdanypty. Būl bızdıŋ ekonomikamyzǧa da aitarlyqtai ziianyn tigızude.

Endı osy tyǧyryqtan şyǧar jol bar ma? Sarapşy mamandar ol üşın Ūlttyq bank öz qolyndaǧy qūzyrettı tolyq paidalanu kerek degendı aitady. Ekınşı sözben aitqanda, «öndırıstı ūlǧaitamyz, naryqty tauarmen, qyzmetpen tolyqtyramyz» degen jeleumen ekınşı deŋgeilı bankterge mölşerlemesı joǧary aqşa berudı üzıldı-kesıldı toqtatu kerek. Sosyn kredittık belsendılıktı azaitu, kommersiia­lyq bankterdıŋ bas banktegı qarjy-qarajatyn şekteu nemese ony baǧaly qaǧazdaryn satu arqyly jüzege asyru mäselesın qolǧa alu qajet.

Mıne, osyndai köşelı-köşelı ūsynystardy jüzege asyratyn bolsa, el ükımetı men Ūlttyq bank eŋ bolmasa infliasiianyŋ qarqynyn toqtatar edı. Eŋ bastysy, barlyq sebep-saldardy anyqtap, onyŋ küş beruşı tetıkterın auyzdyqtasa, el ekonomikasyna köp keşıkpei qan jügıruı äbden mümkın degendı aitady sarapşy-mamandar.