İnternet orfografiiasynan arylu kerek

Latyn älıpbiıne köşu – elımızdegı tarihi oqiǧalardyŋ bırı. Osy maŋyzdy mındettı jüzege asyru boiynşa joǧary därejede ūlttyq komissiia jūmys ıstep jatyr. Jaqynda osy komissiia otyrysynda latyn grafikasyna negızdelgen qazaq jazuynyŋ emle erejesı maqūldandy. Būl jauapty jūmysty emle, fonetika salalarynyŋ bılgır ǧalymdary atqardy. Sol toptyŋ bel ortasynda jürgen, Ş.Şaiahmetov atyndaǧy «Tıl – qazyna» ūlttyq ǧylymi-praktikalyq ortalyǧynyŋ orfografiia bölımı basşysy Qūralai Küderinovany äŋgımege tartqan edık.

– Qūralai Bimoldaqyzy, jaŋa älıpbidıŋ emle erejesı maqūldandy. Sonda ony qabyldandy dep tolyq aituǧa bola ma?
– Joq. Maqūldandy degen söz – mamandar da­iyndaǧan latyn älıpbiıne negızdelgen qazaq jazuynyŋ emle erejesın arnaiy qūrylǧan ūlttyq komissiia osy jobany nazarǧa alyp, jazu reformasynyŋ kelesı kezeŋıne ötuge bolady degendı bıldıredı. Endı būl kezeŋde erejenı tüsındıretın anyqtaǧyş jasau, emle sözdıgı äzırlenedı. Osylai būl üderıs jalǧasa beredı.
Emle erejesı maqūldanǧannan keiın zaŋdyq küşıne enu qajet. Jazu ortaq zaŋǧa baǧynu kerek. Mysaly, 1940 jyldan bastalǧan kirill älıpbiınıŋ erejesı zaŋmen bekıtılmei, 1957 jyly ǧana qabyldanǧan. Bıraq keŋes ökımetı tūsynda jazylǧan sözge öte mūqiiat qaraǧandyqtan, ädebi tıldıŋ normasy berık qalandy. Söitıp, 1983 jyly ǧana emle erejenı bekıtken ükımettıŋ qau­lysy şyqty. Sondyqtan būl ereje de ükımettıŋ qaulysymen bekuı kerek.
– Jalpy, osy erejenı jasauda qandai täjıribege süiendıŋızder?
– Jazuda dästürdıŋ maŋyzy zor. Öitkenı ol grafikalyq sanamen tıkelei bailanysty. Qazırgı adamdardyŋ barlyǧynyŋ sanasynda sözderdıŋ grafikalyq beinesı bar. Būl beineler professor Nūrgeldı Uälidıŋ aituynşa, kognitivtı sanada bazalyq norma bolyp qalanady. Mäselen, sözderdıŋ jazyluyndaǧy üirengen dästürdı saqtamai, tūrqy bölek jaŋa älıpbimen emlenı tüp-tamyrymen özgertıp jıberuge bolmaidy. Onda jappai sauatsyzdyq bastalady. Halyqta qorqynyş paida bolady. Arty dau-damaiǧa ūlasyp ketuı kädık. Qai älıpbidı qabyldasaq ta, özgermeitın bazalyq normalar boluy qajet. Mysaly, halqymyz kezınde arab älıpbiın qoldandy. Aldymen qadym, keiın jädit jazuyna köştı. Jädit jazuynyŋ özgeşelıgı tek ärıp üstınde harakattardyŋ salynuynda boldy. Onyŋ qadymnan aitarlyqtai aiyrmaşylyǧy bolmady. Bıraq dauysty dybystardyŋ harakattarmen belgılenuı – jazudyŋ jetıluı edı. Ahmet Baitūrsynūly töte jazudyŋ älıpbiı men emlesın jasaǧanda jädit jazuynyŋ dästürın qaldyr­dy. Aituly tūlǧanyŋ ūlttyq jazu jasaimyn degen maqsaty bolsa da taŋbalar men emle normalaryn tolyqtai özgertken joq. Mysaly, qazaq sözı ūiaŋmen aiaqtalmaitynyn bıle tūra, söz aiaǧyn «köb», «seb» degen siiaqty «b» ärpımen jazdy. Sondyqtan Ahmet atamyz jūrtşylyqty ürkıtıp almau üşın būrynnan kele jatqan jazu dästürın saqtap, ūlttyq jazudy qalyptastyrdy. 1929 jyly Baitūrsynovtyŋ 24 taŋba, 1 däiekşeden tūratyn älıpbiı negızınde 29 taŋbalyq latyn älıpbiı jasaldy. Osy dästür kirilde de sol küiınde qaitalanyp, tek termin sözderdı jazu üşın qosymşa ärıpter engızıldı. Qysqasy, tılşı-ǧalymdar Ahaŋ ūstanǧan jüieden taiqymady.
Bız jaŋa erejenı jasauda jazudy mülde jaŋartu degendı oilaǧan joqpyz. Belgılı ǧalym Nūrgeldı Uäli: «Jazu degen töŋkerıs emes» dep aitqany bar.
– Sonda būrynǧy kirillisanyŋ emle erejesı sol küiı qaldy ma?
– Kirillisadaǧy jazu täjıribesınıŋ 75-80 paiyzy saqtaldy. Būl osyǧan deiın kirilmen jüz paiyz sauattanǧan qazırgı jas, orta, ata buynnyŋ sanasymen säikes keledı.
– Engızılgen özgerısterdı tarqatyp aitasyz ba?
– Jaqsy. Eŋ aldymen qazırgı jazuda qai sözderdıŋ emlesınde problemalar boldy, mektep oquşysy qai tūstan qate köp jıberedı degenge nazar audardyq. Sol tūstardy bırızdendıruge, normalauǧa tyrystyq. Mysaly, qazırgı jazuda «aqyret», «tauqımet», «qūdyret» degen siiaqty sözderdıŋ arasynda bırese «y», bırese «ı» jazylady. Keide osynyŋ qalai jazylatynyn bılmei, emle sözdıgın ızdeimız. Mūnda «aqyret» sözınıŋ tübırı «aqyr» bolǧandyqtan, «y»-men jazamyz degen tüsındırmesı bar, bıraq jazarman söz tübırın qarap otyrmaidy. Jazu avtomatty boluy kerek. Normasyzdyqtan qūtylu üşın endı atalǧan sözderdıŋ ortasyna «y» emes «ı» jazylatyn bolady. Onyŋ sebebı: söz soŋyndaǧy «e» ärpıne bailanysty. Odan keiın «qyrküiek», «şekara», «kökönıs» degen bırıkken sözderdıŋ syŋar jıgındegı «k» ärpı endı ūiaŋdanyp jazylmaidy. Bırıkken sözderdıŋ barlyǧynda tübır tūlǧa saqtalyp jazylady. Bıraq orfoepiiasy ündesım men üilesımge säikes bolady. Mysaly: «qyrgüiök», «kögönüs», «şegara» degen siiaqty.
Taǧy bır jaŋalyq. Endı arab sifryna qosymşa defis jalǧanady. Defis jylǧa da qoiylady. Sondai-aq sözaldy syŋarlary men halyqtyq ölşem ataulary bırge jazyluyn taǧy nyqtadyq. Mäselen, «äsırepatriot», «bırtomdyq», «köptomdyq» degen sözder jäne «aqy», «toi», «hana», «hat» sözderımen kelgen kürdelı ataular bırge jazylady. Şetten engen kırme sözderdıŋ jazyluyna özgerıster endı. Jaŋa älıpbide «ia», «iu», «» taŋbalarynyŋ joqtyǧyna bailanysty, būl ärıpterı bar sözderdı jartylai ne tolyq «syndyryp» jazamyz. Mysaly, jıŋışkelık belgı tūrǧan buyndaǧy dauysty jıŋışke bolady. Būl Ahmet Baitūrsynūlynyŋ qisynyna säikes. Ǧalymnyŋ anyqtap bergenı boiynşa, qazaq tılınde sözdı dauysty dybys bileidı, dauysty qandai bolsa, sözdıŋ bütın ündesımı sondai bolady. Mysaly, «läzzat» sözınıŋ bırınşı buynyndaǧy «ä» ärpı sözdıŋ soŋyna deiın jıŋışke aityluyn (läzät, läzätäŋǧämmen) qamtamasyz etıp tūrady.
Sosyn ekı dauyssyz dybys qosarlanyp kelse, bıreuı tüsırıledı. Mysaly, «kolledj» degende bır «l» tüsedı. Osy özgerısterdıŋ bärı – qazaqtyŋ öz dybys zaŋdylyǧyna bailanysty jasaldy.
– Osyndai auqymdy jūmys qalai jüzege asty?
– Qazaq tılı älıpbiın latyn grafikasyna köşıru jönındegı ūlttyq komissiia janynda tört jūmys toby bar. Biyl orfografiia jyly boldy. Orfografiialyq jūmys toby qūramyna 20-dan asa ǧalym endı. Aldymen Ahmet Baitūrsynūly atyndaǧy Tıl bılımı institutynda professor Nūrgeldı Uäli jaŋa qazaq emle erejesınıŋ tūjyrymdamasyn äzırledı. Būl konsepsiia 8 mausymda bekıtıldı. Sodan ereje jasau jūmystary bastaldy. Jaz boiy ǧalymdar jūmystan bas kötergen joq. Zerendı men Qapşaǧaida jinalyp, bırneşe kündık otyrys­tar ötkızdı, ereje jobasy talqyǧa salyndy. Osy toptyŋ belsendı jūmys ısteuınıŋ nätijesınde tamyzdyŋ aiaǧynda erejenıŋ bır nūsqasy daiyn boldy. Bız ony respublikadaǧy 51 joǧary oqu orny qazaq tılı kafedralarynyŋ oqytuşylaryna talqylauǧa ūsyndyq. Kafedralarda 10 qyrküiekke deiın talqylanyp, oqytuşylar özderınıŋ jazǧan syni pıkırlerımen qosyp, bızge qaitardy. Aitylǧan pıkırlerdı eskerıp, emle erejege özgerıster endı. 24 qyrküiekte Astanada ötken ülken talqylau­dan keiın ūlttyq komissiia­ǧa ūsynyldy. Bıraq būl joba komissiiadan ötpedı. Şetelden kırgen sözderdıŋ erejesıne qatysty mäseleler dau tuǧyzdy. Sondyqtan endı erejenıŋ dauly tūstaryn orfografiialyq jūmys toby müşelerı men Şaiahmetov atyndaǧy «Tıl –qazyna» ortalyǧynyŋ mamandary qazan aiynan qaraşaǧa deiın barlyq öŋırdı aralap, nasihat jūmystaryn jürgızdı. El tūrǧyndarynyŋ pıkırın tyŋdady. Erejenı köpşılık saraptamasynan ötkızdı. Qanşama sūraqtar paida boldy. Solardyŋ bärı emle erejesınıŋ kem-ketıgın tüzetıp, tolyqtyruymyzǧa yqpal ettı.
Latyn älıpbiı degen ūǧym aitylǧannan berı köpşılıktıŋ tıldık sanasynda jaŋǧyrular men jaŋartular bastaldy deuge bolady. Halqymyzdyŋ emle erejege degen közqarasy özgerdı. Bız osy arqyly jazu sauatyna degen qūrmetımızdı qalpyna keltıremız. Şyndyǧynda, qazır jazu sauatynyŋ deŋgeiı köp tömendep kettı. Oǧan äleumettık jelıler men tehnikalyq qūraldardyŋ kerı äserı köp. Jazba tıl men auyzşa tıl sintezdelıp, internettıŋ orfografiiasy paida boldy. Endı osydan arylamyz dep oilaimyn.
– Endı qandai şaralar qolǧa alynady?
– Ötken 14 jeltoqsanda ūlttyq komissiiasynyŋ tört jūmys toby bırıkken seminar keŋes öttı. Būl jiynda emle erejenı ükımet qaulysymen bekıtkenge deiın taǧy bır pysyqtau mäselelerı talqylandy. Endı osy erejenı qalyŋ qauymǧa nasihattaityn kurstar ūiymdas­tyrylady. Būl jūmysty Şaiahmetov atyndaǧy «Tıl – qazyna» ortalyǧy atqarady. Qazır bız öŋırlerge, mekemelerge 72 saǧat nemese ekı apta oqytatyn mamandar daiyndaityn baǧdarlama äzırledık. Osy baǧdarlama keŋeste bekıtıldı. Aldaǧy nauryzdan kurs jūmystary bastalady.
– Sızder osy emle erejenı äzırleude latyn älıpbiıne köşken bauyrlas türkı elderınıŋ täjıribelerımen salystyryp kördıŋızder me?
– Ärine. Qaraşada bır top ǧalym Äzerbaijan res­publikasyna baryp, olardyŋ tılşı-ǧalymdarymen kezdestık. Olar latynǧa köşkende köp sözderdı, äsırese, şetelden kırgen terminderdı özgertpei alǧan. Mysaly, «polius» degen sözdı sol qalpynda jazdy. Keiın erejege özgerıs engızıp «polius» dep jazady. Biyl olar ony «polüs» dep özgertken. Būl täjıribeden bız, şynymen de, latyn grafikasy qoldanysqa kırgennen keiın erejege taǧy da tüzetuler men tolyqtyrular enetının tüsındık. Sondyqtan būl emle erejenı «soŋǧy tüiın» dep aita almaimyz.
Sodan keiın Türkiia elıne jolymyz tüstı. Būl elge barǧan uaqytta «Qazırgı türık älıpbilerı» atty II halyqaralyq simpozium ötıp jatty. Bız däl soǧan tap bolǧanymyzǧa quandyq. Būl simpoziumnyŋ alǧaşqy jiyny 1991 jyly ötıp, oǧan Qazaqstannan akademik Äbduäli Qaidar aǧamyz qatysyp, alǧaş qazaq jazuyn latyn älıpbiıne köşıru turaly mäselenı kötergen edı.
Sol bırınşı jiynda ortaq türkı-latyn älıpbiı qabyldanǧan. Bıraq būl ideia türlı saiasi jaǧdailarǧa bailanys­ty ıske aspady. Türkiia osy ideiany qaita jaŋǧyrtyp, ekınşı ret türkı ǧalymdaryn jinady. Jiynda bız «Qazaq jazuy şetelden engen terminderdı syndyryp jazudy bastap jatyr. Tıptı, keibır kırme sözderdı aǧylşynnyŋ orfoepiiasymen aldyq. Sızder būǧan ne aitasyzdar?» degende olar: «Kırme sözderdı özderınıŋ orfoepiiasymen syndyryp jazǧandaryŋyz dūrys. Bız adam esımderın aǧylşynşa jazyp, qatelık jasadyq. Qazır osy mäselege qinalyp otyrmyz» dep aşyq oilaryn bıldırdı. Qysqasy, būl saparlar bızge öz emle erejemızdı taǧy bır qorytyp aluǧa mümkındık berdı.
– Äŋgımeŋızge raqmet!

Sūhbattasqan
Azamat ESENJOL