Kämel Jünıstegı: Sol zobalaŋnan sabaq alsaq eken …

Belgılı jazuşy, şortanbaitanuşy Kämel Jünıstegı – qazaq tarihyndaǧy alapat aştyq pen 37-degı quǧyn-sürgınnıŋ şyrqyraǧan şyndyǧyn aşyq aityp, jazyp jürgen jandardyŋ bırı. Ol 31 mamyr – Saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn eske alu künı tarihtaǧy alapat qyrǧynnan, halqymyzdyŋ basyna töngen zobalaŋnan är qazaqstandyq sabaq aluy üşın belgılengenın aitady. Ökınışke qarai, būl künnen bärımız bırdei sabaq alyp jürgen joqpyz. Kämel aǧamen osy taqyrypta az-kem sūhbattasqan edık.

– Kämel aǧa, sız aştyq pen quǧyn-sürgınnıŋ barlyq şyndyǧyn aityp jürgen adamdardyŋ bırısız. Qazaq halqyn qynadai qyrǧan quǧyn-sürgın qai uaqyttan bastaldy?
– Quǧyn-sürgın keŋes zamanynan emes, sonau patşa ökımetınıŋ zamanynan bastalǧan. Kenesarynyŋ köterılısı jeŋılgennen ke­iın-aq otarşyldyq ezgı äbden şyŋyna jettı. Qazaqtyŋ jerın tartyp aluǧa köştı. Şoqyndyru saiasaty bastaldy. Qazaq oǧan qarsy şyqty. Ol kezde Nauan hazıret siiaq­ty eldıŋ bolaşaǧyn oilaǧan jüzdegen köregen azamat qūrban boldy. 1901 jyly «qazaq dalasyndaǧy auyl-­auyldarda qazaq-orys mektebı aşylsyn» degen patşanyŋ qūpiia jarlyǧy şyqty. Sol mektepterdıŋ basşysy etıp poptardy qoidy. Bes kün pravoslavienı oqytyp, ekı kün qazaqşaǧa böldı. 1904-1905 jyldary patşa ökımetı jappai orystandyruǧa kırıstı. Şoqynǧan qazaqtar aman qalyp, şoqynbaǧandary qylyştyŋ astynan öttı. Elge qaruly jasaqtar şyǧaryldy. Būdan bızdı orys-japon soǧysy saqtap qaldy. Sol soǧysta alyp imperiia alaqandai japonnan jeŋıldı. Būl otarlaudy tejedı. Sodan soŋ 1910-14 jyldary düniejüzılık soǧys bastalyp, orystandyru saiasaty taǧy jürmei qaldy. Alaida orys ūltşyldary özınıŋ ol saiasatyn ūmytqan joq. Qazaqty öz jerınde şoqyndyru jūmystaryn jürgıze berdı.
– Bilık basyna kelgen Goloşekin qazaq auyldaryna bıtpeitın soǧys jariialaǧany mälım. Bır äŋgımeŋızde qazaqtardy qoi qoraǧa qamap ūstap, şetınen atqanyn aityp edıŋız…
– Kezınde äigılı Troskii bylai dep jazdy: «Goloşekin orys derevnialaryna mäŋgılık baqyt pen beibıtşılık äkeldı, al qazaq auyldaryna bıtpeitın soǧys jariialady». Sonyŋ saldarynan qazaqtyŋ malyn jappai tartyp ala bastady. Eldı aştyq jailady. 1931 jyly oǧan narazylyq bıldırgenderdı aiamai qyryp saldy.
– Qaraǧandy oblysyndaǧy Şet audanynyŋ jerınde 43290 adamdy atqanyn aityp edıŋız. Osyndai aqiqat nege aşyq aitylmaidy? Arhivtegı mate­rialdar nege älı künge deiın jabyq jatyr?
– Şet audanynyŋ aumaǧyndaǧy Küigensai degen jerde köterılıs jasady degen jeleu­men 27 adamdy atqan. Sol jerge esımderın jazdyryp, köktas ornattym. 1931 jyly mausym aiynda Şettıŋ öz basynda 32 adam atylǧan. Solardyŋ jatqan jerın bılemın. 1937 jyly 3 jeltoqsanda Şette taǧy 20 adam atyldy. Men sızge bır qūpiiany aitaiyn. Sol adamdardyŋ süiekterı qazırgı audan ortalyǧyndaǧy polisiia ǧimaraty (būl būrynǧy GPU ǧimaraty) men ört söndıru beketınen 100 metr jerdegı qaraǧannyŋ ortasynda jatyr. Bır ǧana Şettıŋ özınde 84 adam atyldy. Būl – bız bıletın ǧana derek. Al bılmeitınımız qanşama?!. 1931 jyly Şettegı GPU bastyǧy Şişov joǧary jaqtaǧy basşylaryna: «Şettıŋ özınde 400-den astam adamdy ūstap, qoi qorada qamap otyrmyn» degen aqparat jıbergen. Olardy asyraityn tamaq ta joq. Sondyqtan şetınen atqanyn atty, bosatqanyn bosatty ǧoi. Şyndap kelgende, qanşa adamnyŋ atylǧanyn älı eşkım bılmeidı. Täuelsız Qazaqstannyŋ bilıgı būl kündı jai ǧana belgılegen joq. Qazaq halqy sol zobalaŋnan sabaq alsyn dedı. Öitkenı atylǧan adamdardyŋ köpşılıgı bırın-bırı ūstap bergen. Bır närsenı qyzǧanyp, körşı körşısın, joldasy joldasyn ūstap berdı. Sonyŋ saldarynan qanşama adam qyryldy.
– Kämel aǧa, Sız ol zamanda tıptı 1 jastaǧy balany da atqanyn aityp edıŋız. Ol oqiǧa da Şette bolǧan ba?
– İä. Täsıbek degen adamnyŋ özın atqan. Ülken ūly Bazarbektı, 14 jastaǧy balasy Nūrlandy atqan. Kelını Saqaidy, odan tuǧan 1 jastaǧy balany atqan. Ūrpaq qalmasyn dep… Mūndai asqan jauyzdyq Şyŋǧyshannyŋ zamanynda da bolmaǧan. Eŋ soraqysy sol, tırıdei kelınşektıŋ tösın tılgen. Mūny közımen körgen adamdar aitady. Qolyna balasyn ūstaǧan kelınşektı atuǧa äkelgen. Sol sätte äue­lı pyşaqpen äieldıŋ tösın tılgen. Ataiyn dep jatqan 1 jasar balasy körıp, jylap tūr deidı. Ne degen aiuandyq deseŋızşı?!. Kezınde men muzeide qyzmet etkenımde Mūhamedjanov degen suretşıge osy körınıstı saldyryp, muzeige ıldırdım. Men jūmys­tan ketken soŋ, ony edenge tastapty. Qazaqtyŋ körgen azabyn, zūlmatyn basqa eşbır ūlt körgen joq.
– Aǧa, qazır sol alapat aştyqtan 6 mln qazaq qyryldy degen derek aitylyp jür. Osy derekke senesız be?
– Menıŋ oiymşa, odan da köbırek qyryldy. Öitkenı bır ǧana Şettıŋ özınen 43290 adam qyrylǧan, aştyqtan bosyp ketken. 1931 jylǧy sanaqta 48311 adam bolǧan, al 1933 jyly sanaǧanda bar-joǧy 5021 adam qalypty. Aştyqtyŋ şyryldaǧan şyndyǧy älı aitylǧan joq. Sebebı arhivterdıŋ bärı jabyq jatyr.
– Kämeke, seksennıŋ seŋgırıne şyqtyŋyz. Ne närsege qapalanasyz?
– Jetkenım joq demeimın. Boq dünienı qaitemın. Kei qazaqtyŋ oisyzdyǧyna, kenjelıgıne, sanasyzdyǧyna qapalanamyn. Jiylyp alyp tükke keregı joq bos sözdı köpırtıp, bırdeŋe aityp, yrjaŋdap otyrady. Bylai bolǧan eken, sodan bır qorytyndy jasaiyq degen niet joq. Mıne, bıreudıŋ syrtynan aryz jazǧanda qol qoiatyndar – solar. Osynyŋ bärınen qūtylsaq qana el bolamyz. Äitpese bügıngı qalpymyz sozyla beredı. Soǧan müddelıler bar. Olarǧa kımge bodan bolsa da bärıbır, basyn izei beredı. Qaraqan basy aman bolsa bolǧany. Osyǧan qapalanamyn.
– 18 jasyŋyzdan berı ūlttyq ruhtyŋ şyraqşysy bolyp kelesız. Şortanbai jyraudyŋ joǧyn joqtap jürsız. Amerika ǧalymdary büge-şıgesıne deiın zerttegen zar zaman jyrauynyŋ esımın audandaǧy muzeiden de alyp tas­tapty. Būl nenıŋ belgısı?
– Būl – jıgersızdıktıŋ belgısı. Amerika ǧalymdary zerttegen jyrauymyzdy bızdıkıler joq deidı. Äuel basta 19 jyl muzei Şortanbaidyŋ atynda bolǧan. Sony aldyryp tastady. 200 jyldyǧynda osy mäselenı taǧy köterdım. Biyl «Şortanbai – halyq jauy, Kämel de halyq jauy» dep syrtymnan qol qoiǧyzyp, ekı ret aryz jazdy. Ūiymdastyryp jürgen baiaǧydai şolaq belsendıler. Partkom degender – kezındegı ŪQK agentterı. Kezınde Peterborda oqyǧan qazaq jastary Şortekeŋnıŋ «Zar zamanyna» säikestendırıp «Zar zaman» atty ūiym qūrǧan. Alaş kösemı Älihan Bökeihan 20 jasynda sol ūiym­ǧa müşe bolypty. Demek, bükıl Alaşorda ideiasynyŋ basynda Şortanbai jyrau tūr degen söz. Būdan artyq ne kerek? Ot şyqqan jerdı qatty ūstaimyz dep ŪQK agentterı özderı aitqan.
– Sızdıŋ oiyŋyzşa, qazaqqa şynaiy ruhani tä­uelsızdık qaşan keledı?
– Keledı. Bır jamanşylyqtyŋ artynan jaqsylyq keledı. Qazaqty qanşama azaptady. Atty, asty. Sonda da bärıbır ruhy ölgen joq. Keşegı Jeltoqsanda sony kördık.