Armiandardyŋ kündelıktı söileu tılınde qypşaq tılı «ekınşı ana tılı» bolyp sanalǧan. Künı bügınge deiın qazaqtyŋ keibır sözderı tura sol maǧynasynda qoldanylady.
«Astana-Erevan» ūşaǧyna mıngende, menıŋ janyma armian jıgıtı jaiǧasty. Ekeumız jön sūrasyp, bırer märte tıl qatystyq. Armeniia azamaty 20 jyldan berı yqtiiar hatymen Qyzyljar qalasynda tūrady eken. Qazaqstanda otbasy, bala-şaǧasy bar. Elıne, aǧaiyn-tuǧandaryna baryp-qaituǧa şyqqan betı. Köp ūzamai üş jarym saǧattyq qaşyq jolda ärkım öz ısımen bolyp kettı. Men kıtabyma üŋıldım. Äldebır uaqytta janymdaǧy jolserık jıgıt menı türttı. Sevan kölınıŋ üstınen ūşyp baramyz» dep, terezeden jerdı nūsqady. Ol özı ortada, ar jaǧynda taǧy bır jolauşy bar. «E-e» dedım de, kıtabymdy oqi berdım. Säl ötpei taǧy da türtkıledı. «Ararat, Ararat!» dep sūq sausaǧyn terezege şoşaitty. Ar jaǧynan qar basqan taudyŋ sūlbasy körındı. Onyŋ tolqyǧan köŋılın tüsınuge tyrystym.
Sevan – Kavkazdaǧy ülken kölderdıŋ bırı. Bır qairan qalatyn närse, onyŋ biologiialyq qūramy ärı ösetın balyǧyna deiın Ystyqkölge öte ūqsas. Al «Ararat» armiandar syrttai iemdengenımen, Türkiianyŋ qarauyna äldeqaşan ötıp ketken. Janymdaǧy jıgıttıŋ atajūrtqa saǧynyşyn qapysyz ūǧyp kelemın.
Artyq han qalasy men
Qypşaq auyly
Armeniia jerıne taban tıregennen keiın arǧy ata-babamyzǧa qatysty öŋırlerge at basyn būrmai ketu ülken aiyp bolar edı. Arnaiy Şirak oblysynda jatqan Artyq qalasy men Arich (Qypşaq) auylyna tarttyq.
Artyq qalasy ädemı jerge qonystanǧan. Biıkteu döŋestıŋ üstınde ekı-üş qabatty qyzǧyltym üiler körgen közge özgeşe äser beredı. Armeniianyŋ qūrylysqa qajet äigılı tuf tastary osynda öndırıledı eken.
Odan ärı jol jürseŋız, ötken ǧasyrdyŋ ortasyna deiın Qypşaq auyly atanyp kelgen Arich eldı mekenıne tırelesız. Ol da tauly qyrattyŋ aldyna ornalasqan. Onda tarihy HII-HIII ǧasyrlarǧa jeteleitın, kezınde Qypşaq-monastyr atalǧan ǧimarat bar. Bır qyzyǧy, būl monastyrdıŋ töbesı ädettegı şırkeu tektes şoşaimamen jabylmaǧan, kümbezben salynǧan. Ony 1890 jylǧy tüsırılgen suretten köruge bolady. Keiın özgertıp jıbergen.
Arich el arasynda «Hpchahavank» dep te atalady. «Hpchak» qypşaq ta, «vank» armian tılınde monastyr nemese şırkeu degendı bıldıredı. Sondyqtan onyŋ jalpyǧa mälım Qypşaq-monastyr aty da bar. 1986 jyly bolǧan jer sılkınısınde osy monastyr keşenınıŋ şaǧyn bır bölıgı (chasovnia) negızgı ǧimarattan ajyrap ketıptı.
Qaitar jolda Qazaq özenıne aialdadyq. Onyŋ bastau alar tūsynda Qazaq şatqaly tūr. Qypşaq, qazaqqa qatysty jer ataularyn 8-10 ǧasyr boiy saqtaǧan armian bauyrlarǧa ıştei süisınesıŋ. Jalpy, Qypşaqtar meken etken ölke qara topyraqty jazyq jazira bolyp keledı. Armeniia elı 95 paiyz tauly-qyratty bolsa, däl osy aimaq özımızdıŋ Qostanai öŋırın eske tüsıredı.
Tarihqa ärı tamanyraq üŋılsek, Kavkazdaǧy qypşaqtar gürjı elı men armian jūrtyn seljūqtardyŋ şapqynşylyǧynan aman alyp qalǧan.
Artyq han (batyr) Gürjıstannan elıne oralǧan şaqta qalyŋdyq tüsırıp, bala süiuge mümkındık alady. Solai düniege Qūnşaq keledı. Artyq tatulyqty tuystyqqa ainaldyru üşın bır qyzyn armian elınıŋ kösemıne, bır qyzyn gürjı elınıŋ bekzadasyna ūzatady.
Qonşaq, Qūnşaq, Konşak (1130-1204) – qypşaq hany. 12 ǧasyrdyŋ ekınşı jartysynda Şyǧys qypşaq taipalaryn bırıktırıp, äleuettı äskeri memleket qūrdy. Būl kezde qypşaqtyŋ Şarukan (Saryhan) äuletınıŋ handary Soltüstık Donesk jäne Don, Kuban özenderınıŋ boiyndaǧy, Azov teŋızınıŋ jaǧalauyndaǧy taipalardyŋ basyn qosty. Osy äuletten şyqqan Artyq hannyŋ balasy Qonşaq 1174, 1178, 1183 jyldary Pereiaslavl jerıne şabuyl jasady. 1183-84 jyldardaǧy joryqta Horol özenı boiyndaǧy şaiqasta Qonşaq äskerı sätsızdıkke ūşyrady. Qonşaq 1185 jyly orys jasaqtaryn Kaialy özenı boiynda jeŋıp, Novgorod-Seversk jäne Chernigov kniazı İgor Sviatoslavichpen bırge basqa da kniazderdı tūtqynǧa alady. Būl oqiǧa «İgor jasaǧy turaly jyr» eposyna arqau bolǧan.
Qypşaqtardyŋ küşeiuı «orman adamdaryna» ūnamady. Olar aŋǧal da namysşyl dala handaryn bır-bırıne aidap salyp, özderınıŋ müddelerıne baǧyndyrudy közdedı. Keiın uaqyt öte kele, orys kniazdıgı küşeiıp, Qūnşaq handyǧy älsırei berdı. 1187 jyly üş ret, al 1190-1193 jyldary arasynda üzdıksız şapqynşylyqqa ūşyraǧan qypşaqtar ejelgı quat-küşınen aiyrylyp qaldy. Bırte-bırte būrynǧy ataǧy öşıp, orys yqpalyna köştı. Sonymen qatar, Qūnşaqtyŋ ūly Iýrii şoqynyp, hristian dının qabyldady. Osylaişa, Qūnşaqtyŋ ūrpaqtary şoqynyp, orystanyp kettı (ol kezde islam dını būl öŋırlerge älı kele qoimaǧan edı). 1124 jyly qūba qypşaqtyŋ hany Bastaimen bırge orys kniazdaryna qosylyp, Qalqynyŋ tübınde moŋǧoldarmen soǧysta qypşaq äskerın basqaryp jürıp, maidanda erlıkpen qaza tapty.
Köne jazba mūrajaiy –
Matenadaran
Erevanǧa kelgendegı köŋılım qūlap, ızdegen dünie köne jazba mūrajaiy Matenadaran edı. Būl tastan salynǧan ǧimaratta ejelgı qoljazbalardyŋ tüpnūsqalary men armiandardyŋ tarihy jinaqtalǧan. Kürdelı köpǧasyrlyq tarih jylnamalarynda qoljazbalardyŋ köbı joiylyp, ūrlanyp nemese qasaqana örtengen. Bügınde ǧylymi-zertteu institutynyŋ qabyrǧasynda öte bıregei 18000 ejelgı qoljazba men 30000 qūjat saqtalǧan. Sonyŋ ışınde armian qarpımen qypşaq (qazaq) tılınde jazylǧan 32 kıtap türınde qūjattar jiyny bar. Odan özge de qūndy jazba jädıgerlerı jetedı.
Barlyq qoljazbalardyŋ tılı sol kezdegı «kädımgı qypşaq tılınıŋ» aiasynda jazylǧan, äsırese, «Kodeks Kumanikus» tılıne qatty ūqsaidy. Poliak ǧalymdary osy tıl (qypşaq tılı) jäne osy jazu (armian jazuy) boiynşa arnaiy mamandar daiyndap alyp, bırneşe basylymdar jariialady.
Mūrajaiǧa kıreberıste armian halqynyŋ älıpbiın jasaǧan qasiettı Mesrop Maştostyŋ eskertkışı tūr. Matenadaran muzeiı Mesrop Maştostyŋ esımımen ataluy äbden oryndy.
Bır ökınıştısı, armian-qypşaq jazularyn öz därejesınde meŋgergen Qazaqstanda adam joq. Joq emes-au, bar. Şymkent qalasynda tūratyn Seisenbai Qūdasov. Bıraq ol kısınıŋ ǧylymi därejesı joq, tıptı ǧylym kandidaty da emes. Armian tarapy ǧylym doktorlarynyŋ kelgenın qalaidy. Euraziia universitetı bır kezderı magistranttary men aspiranttaryn jıberıptı, olardy mıse tūtyp otyrǧan joq. «Bızdıŋ doktorlar aspiranttarmen jūmys jasauǧa qūlyqty emes» deidı «aqperjan» (bauyr degen söz). Onysy da jön, «teŋ teŋımen» degen ǧoi… Ärı ne närsenı bolsa da bırlesıp jasaǧylary keledı. Öitkenı pantürk sipattyŋ beleŋ aluynan qatty taiynady.
Armeniia anasy
Erevan şahary – köne qalalardyŋ bırı. Jäne ǧimarattardyŋ barlyǧy tastan salynǧan. Armeniia anasy eskertkışı – Erevan qalasyndaǧy bırden-bır eŋ biık nysan. Qylyşyn qolyna köldeneŋ ūstaǧan yzbarly keiıptegı ana alysqa aibat şegetındei. Qalqany aiaǧynyŋ aldynda tūr. Onyŋ biıktıgı – 54 metr, sonyŋ ışınde eskertkıştıŋ özı 22 metrdı qūraidy. Ol qalanyŋ ortalyǧyna töbesınen qaraityn jeŋıs parkıne ornalastyrylǧan.
Osy eskertkıştı körgende «Astanaǧa da «Qazaq anasy» degen eskertkış kerek-au» degen oi kökeige erıksız oralady. Būrynǧy eskı alaŋǧa ornalasqan «Otan Ana» eskertkışı tym kışkentai. Bar bolǧany 4-5 metrdıŋ ar jaq-ber jaǧynda şyǧar. Bıraq onyŋ qolyna altyn kese ūstaǧan, analyq meiırımı tögılıp tūrǧan şuaǧy qajet. Jalpy, anaǧa arnalǧan eskertkışte qylyş pen qalqannyŋ boluy onşa üilesımdı emes tärızdı. Ol eskertkıştıŋ boiynan meiırım men jylylyq esıp tūruy kerek. Ruhani jaŋǧyru aiasynda «Qazaq anasy» degen eskertkıştıŋ boi köteruı ūlttyq ruhty tügendeuge qosylǧan ülken olja bolyp sanalar edı.
Balbūlaq pen turizm
Erevan köşelerınde adamdardyŋ jaiau seiıldeuıne mümkındık köptep qarastyrylǧan. Sonyŋ bırı – är köşenıŋ qiylysynan kezdesetın su ışetın oryn. Su – tegın. Ärı tau suy öte taza, kışkentai şümekten bülkıldep qana aǧyp tūrady. Şöldegen kısı eŋkeiıp ışıp, ärmen qarai jüre beredı. Ony «pulpulak» dep ataidy eken. Bızdıŋ tılge salsaq, «balbūlaq» degenge äbden keledı. Osyndai balbūlaqtar Astana men Almatyda oryn alsa, äbden jarasymdy bolatyndai.
Sondai-aq, bır aŋǧarylǧan jait, turizm mädenietı jaqsy damyǧan. Al turizm industriiasy men kommunikasiiasy Qazaqstannan asyp bara jatqan joq. Bızdıŋ otandyq turistık kompaniialar şeteldegı kompaniialardyŋ Qazaqstandaǧy ökıldıgı siiaqty. Arab Ämırlıgı, Türkiia, özge de ozyq elderdegı demalys oryndaryn nasihattap, el ışındegı qasiettı ärı mädeni oryndarǧa saiahat jasau jönınde eşkımge ūsynys aitpaidy. Tıptı turistık baǧyttardy jasau jönınde de bas qatyrǧan emes şyǧar. Al Erevannyŋ Respublika alaŋynda tūrǧan armian turistık mekemelerı tek özderınıŋ erekşe tabiǧaty men qasiettı oryndaryn bırınşı aitady. 5-6 adamnyŋ basy qosylsa, maşinaǧa otyrǧyzyp alady da jöneledı. Däl solai Astanaǧa kelgen meimandardy Burabaiǧa aparyp keluge äbden mümkındık bar. Bızde turizm mädenietı damymai jatqandai.
Ädılbek YBYRAIYMŪLY,
jurnalist,
Astana-Erevan-Artyq-Erevan-Astana, arnaiy «Astana aqşamy» üşın
