KEDEILER KIMDER?

Osy aptada «Forbes Kazakhstan» jurnaly elımızdegı bailyǧy asqan elu azamattyŋ tızımın jariialady. Düniesı milliondy artqa tastap, milliardtarmen ölşengen qaltalylar qataryna qazaqtyŋ keşegı qaradomalaqtarynyŋ da qosylǧanyna quandyq.

Bailarǧa ärkım közın tıgedı. Tıptı, halyqaralyq şyǧarmaşylyq toptar da olardyŋ dünie-mülkın sanap, qyzyǧuşylyq tanytyp jatady. Bailardyŋ mūŋy az ǧoi. Al, kedeilerdı kım közge ılıp jatyr? Aqyn İran-ǧaiyp jazǧandai, «ömır sürmei, ömırge sürılıp jatqan» qazaqtardy sanap, olardyŋ müddesın qanşalyq oilap jürmız? Osy saualdy aldymyzǧa köldeneŋ tartyp kördık.

QYRYQ JANYMYZǦA QORǦAN BOLǦAN 43 TAUAR

Bügıngı künı elımızde eŋ tömengı künkörıs deŋgeiınen tömen tabys tabatyn halyqtyŋ ülesı 5,3 paiyzdy qūraidy eken. Mūny ötken ailarda Parlament­te esep bergen QR Statistika agenttıgınıŋ töraǧasy Älihan Smaiylov mälımdedı.

«2012-2014 jyldarǧa arnalǧan respublikalyq biud­jet turaly» Zaŋnyŋ 9-babyna säikes, 2012 jylǧy 1 qaŋtardan bastap elımızde jalaqynyŋ eŋ tömengi mölşeri – 17 439 teŋgenı qūraǧan. Statistika agenttıgı künkörıs minimumyn da 17 439 teŋge dep belgıledı. Būl – adam bır ai boiy 17 439 teŋgege ömır süre alady degen söz. Iаǧni, bızdegı bekıtılgen zaŋ boiyn­şa, azyq-tülık sebetıne enetın tauarlardyŋ baǧasyn esepke ala otyryp ūsynylǧan soma.

Ärine, 17 myŋ qaltaly adamnyŋ bır şäi ışkenınen artylmaidy. Al, äleumettık jaǧdaiy tömen adamdar üşın 43 tauar men qyzmet türınıŋ baǧasy dep belgılendı. «Tarta jeseŋ, tai qaladyny» alǧa tart­sa kerek, mūnyŋ 20,3%-y – et pen balyq satyp aluǧa, 14,8%-y – süt, mai jäne jūmyrtqa aluǧa, 14,6%-y – jemıster men kökönısterge, 7,7%-y – nan jäne jarma önımderıne, al, qant, şäi jäne dämdeuışter üşın 2,6%-y jūmsalady deidı agenttık deregı.

Alaida, et jep, qymyz, şūbat ışıp kelgen qazaq būl şyǧyndy bilık nūsqaǧandai jaratpaityny anyq boldy. Aitalyq, 2011 jyly tırkelgen esep-qisap boiynşa, halyqtyŋ eŋ köp tūtynatyn tauary süt pen süt önımderı de, ekınşısın – jūmyrtqa, üşınşısın – nan jäne jarma önımderı, törtınşısın – säbız, piiaz, kapusta sekıldı kökönıster qūraǧan. Qazaqtyŋ negızgı asy et tamaq önımderınıŋ ışındegı tūtynymdylyǧy jaǧynan besınşı orynǧa jyljyǧan. Al, köp jaǧdaida kedeiler qarny aşqanda quyryp jei beretın kartop altynşy oryn­dy alypty.

Būdan, ärine, köp qazaqtyŋ mentalitetıne jat bolsa da, köbıne ystyq tamaǧyna kökönıs tūtynuǧa köşkenı aŋǧarylady. Ūlttyq susyndary – qymyzy men şūbaty dükendegı süt önımderımen almastyrylǧany anyq.

Aitpaqşy, susyn demekşı, älemdegı ärbır memleket öz tūrǧyndarynyŋ eŋ tömengı künkörıs deŋgeiın belgıleu ba­rysynda azyq-tülık sebetın ärtürlı önımdermen toltyrǧan. Mäselen, Reseide eŋ tömengı deŋgeide ömır süru üşın ai sai­yn 156 türlı tauar men qyzmet türı qajet dep esepteledı. AQŞ-ta būl körsetkış – 300-dı, Fran­siiada – 250-dı, Angliiada – 350-dı, Germaniiada 475-tı qūraidy.

Atap aitarlyǧy sol, Re­seide künkörıs minimumy belgılengende är adam üşın 18 şarşy metrlık ölşemdegı bas-pana şyǧyny qosa eseptelgen. Onyŋ syrtynda arnaiy mädeni oryndarǧa baru aqysy taǧy bar. Iаǧni, būl el eŋ tūrmysy tömen halyqtyŋ özı mädeni oryndarǧa baryp, köŋıl köteruge, dem aluǧa haqyly dep bıledı.

Sportpen ainalysyp, mädeni oryndarǧa baruǧa, taǧatyn moiyn şälı men oramalyna, tūtynatyn körpe-jastyǧyna deiın esepteu, ärine, örkeniettı elderdıŋ bärıne tän. Eŋ qyzyǧy, jergılıktı halyqtyŋ mentalitetıne qarai Europa elderı, tıptı, alkogoldı su­syndardy da künkörıs sebetıne engızgen. Mäselen, Fransiia tūrǧyndarynyŋ tūtynu sebetın eseptegende, ışıletın şarap­ty, al, Germaniia syrany qosa esepteidı.

Taǧy da aita ketu kerek, bızdıŋ elımızdegı künkörıstıŋ eŋ tömengı satysyndaǧy azamattar üşın belgılengen azyq-tülık tūtynu sebetınde bar bolǧany 43 türlı taǧam men qyzmet türı bar. Olardyŋ 40%-y – azyq-tülık önımderı.

EUROPANYŊ KEDEILERI ORTA AZİIаNYI ORTA TABYMEN TEŊ

Halqynyŋ kedeilıgı jaǧynan Europa elderı arasyndaǧy qara tızımnıŋ basyn Latviia (tūrǧyndarynyŋ 26%-y), Rumy­niia – (23%), Bolgariia – (21%), Litva (20%) qūraidy eken. Mūndaǧy eŋ kedeiı az el – Chehiia. Onda kedeilerdıŋ üles salmaǧy 9% deidı derek közderı.

Qyzyǧy sol, azyq-tülık sebetıne 475 önım engızılgen Germaniia osy tızımnıŋ ba­synan oryn alǧan. Būl elde kedeilerdıŋ ülesı – 15%. Al Avstriia, Daniia, Şvesiia kedeiı azdau memleketterge jatady.

Aita ketetın bır jait, Euroodaq memleketter ortaşa künkörıs deŋgeiınıŋ 60%-ynan tömen tabys alatyndardy ǧana kedei dep sanaidy. Al, ortaşa künkörıs somasyn belgıleu – odaq qūramyndaǧy elderdıŋ būljymas dästürı. Būl, ärine, halyqtyŋ şyn mänındegı äleumettık jaǧdaiyn saralap otyruǧa mümkındık beredı. Iаǧni, būl elderde eldıŋ tūrmysy azamattarynyŋ tabysynyŋ joǧarylyǧy, ortaşa jäne tömengı künkörıs deŋgeiı boiynşa esepteledı. Al, ortaşa tabysty qanşa adam tabatyny taǧy saralanady.

Osy oraida, taǧy bır qyzyqty derek: künkörıs minimumy eŋ joǧary memleket Liuksemburg eken. Onda bır aida 1545,83 evro tabys tappaǧan adamdar «tūrmysy tömender» bolyp sanalady. KNA aqparat agenttıgı taratqan mälımetke qaraǧanda, būl qatardy ärı qarai Daniia (mūnda eŋ tömengı künkörıs tabysy aiyna – 1208,08 evro), odan keiın – İrlandiia (1146,66 evro), Ūlybritaniia (1113,25 evro)… bolyp kete beredı. Al, azamattarynyŋ bır ailyq tabysy 108,53 evrodan kem bolmauǧa tiıs Bolgariia men 97,75 evro tappaǧandy kedeiler tabyna jatqyzatyn Rumyniia kedeişılık etek alǧan elder qatarynda sanalady.

Älgı kedeilerınıŋ köptıgı boiynşa aldyŋǧy qatarlardan oryn aldy delıngen Germaniianyŋ özınde kedeişılık şegı – 912,75 evro. Al, AQŞ-ta ai saiyn 1837,5 dollar taba almaǧandardy memleket qamqorlyǧyna alady.

Būl elderdıŋ köpşılıgınde kedeilık ortaşa ailyq körsetkıştıŋ jartysyn taba almaǧandyqpen ölşenedı. Tūtynuşy sebetınıŋ türlı tauarmen qamtylyp, tompiyp tūrǧany da sondyqtan.

Bıraq, būl elderdıŋ naryqtaǧy baǧasy bızdegımen şamalas.

Būdan aŋǧarylatyny, «kedei» degen statustyŋ özı är elde ärtürlı deŋgeimen ölşenedı. Batys elderındegı eŋ kedei adamdardyŋ özınıŋ tūrmysy bızdegı köŋılı ornyqty deitın orta taptyŋ tūrmystyq jaǧdaiyna teŋ.

88 MYŊ ADAM KEDEIŞILIKTE KÜNELTUDE 

Biylǧy aqpannyŋ 28-ınde elımızdıŋ Eŋbek jäne halyqty äleumettık qorǧau ministrı «Qazaqstan Respublikasy az qamtylǧan azamattary­na äleumettık kömek körseu kriteriilerın bekıtu maqsatynda atauly äleumettık kömek kölemın anyqtau üşın Qazaqstan Respub-likasy statistika agenttıgınıŋ ötken toqsanǧa eseptegen 2012 jylǧy ekınşı toqsanyndaǧy kedeilık şegın tömengı künkörıstıŋ 40%-y deŋgeiınde anyqtaudy būiyramyn», – degen qūjatqa qol qoidy.

Būl – künkörıs minimumy 17 439 teŋge desek, biylǧy jyly kedeilıktıŋ şegı 6 975,6 teŋgege teŋestırıldı degen söz. Iаǧni, bızde osy somadan bır tiyn artyq tabys tappaityndar ǧana kedeilık tabyna kıredı. Aitalyq, bır otbasynda üş adam bolyp, üige 21 myŋ teŋge kölemınde kırıs kıretın bolsa, olar kedeige jatqyzylmaidy. Kommunaldyq şyǧyndary, tamaǧy, bılım aluǧa nemese jūmysqa bara­tyn jolkıresı, qysqasy barlyq şyǧyny sol 21 myŋmen qamtylady dep esepteledı.

Desek te, osy kırıske de qol jetkıze almai otyrǧandar da az emes eken. Statistika agenttıgınıŋ mälımdeuınşe, 2011 jyly elımızdegı 16734 myŋ adamnyŋ 0,5%-y, iaǧni 83670-sı azyq-tülık qorjynynyŋ qūnynan tömen tabyspen küneltetını anyqtalǧan. Al, tabysy künkörıstıŋ eŋ tömengı şamasynan tömen halyqtyŋ ülesı – 5,3%, iaǧni, 886902 adam. Būl ötken jylǧa qaraǧanda kedeişılık 28 paiyzǧa qysqarǧanyn bıldıredı deidı agenttık.

Aita keter bır jait, alǧa ülken mındetter qoiylyp, türlı äleumettık baǧdarlamalar jüzege asyrylyp jatqan elımızde eldıŋ äl-auqatyn jaqsartu baǧytynda memleket tarapy­nan ärtürlı järdemaqylar qarastyrylǧan. Jalpy aitsaq, qazır bes millionǧa juyq otandasymyz, iaǧni, halyqtyŋ üşten bırı ärtürlı äleumettık järdemaqy alady. Mūndaǧy memlekettık tölemderdıŋ 61%-y balalarǧa tiesılı. Būl, ärine, elde demografiialyq ösu ürdısı oryn alǧanyn körsetedı. Äleumettık zertteu mälımetterıne qaraǧanda, bızdegı negızınen kedeişılıkke beiımder osyn­dai eŋbekke qabıletsız balala­ry, zeinetkerlerı, mügedekterı bar otbasylar. Al, jaŋa şaŋyraqtyŋ boi köteruımen qatar, eŋ bastysy, baspana mäselesı bırge tuatynyn esker­sek, otbasyna tyrbaŋdap jūmys ıstegende kıretın kırısı päter jaldauǧa ketetının taǧy da tüsıne beruge bolady. Alaida, 17 439 teŋgege bır adam bır ai ömır süre alady dep künkörıs minimumyn belgılegen bilık är adamnyŋ baspana üşın jūmsaityn şyǧynyn qarastyrmaǧan.

Būl oraida, qalaǧa jūmys ızdep kelgen köp qazaq qaltaly azamattardyŋ tabysynyŋ qūrbanyna ainalady. Olai deitınımız, naryqta tarif or­taşa jalaqy mölşerıne qarai belgılenedı. Al, ortaşa jalaqy ekınıŋ bırıne tie bermeidı. Aitalyq, Astanada bügın 30-40 myŋ teŋge jalaqyǧa jūmys ısteitınder de köp.

Qala kedeişılıgıne qatysty taǧy bır mäsele, jūmyssyzdyq edäuır azaiyp keledı degenmen de, qalada eŋ tömen tabys tabatyn­dar – öz betınşe tırşılık jasai­tyndar. Äleumettanuşylardyŋ aituynşa, ölmestıŋ künın körem dep, jeke käsıppen ainalysa bastaǧandar memleket tarapynan baqylanbaidy.

Desek te, respublika boiyn-şa, kedeişılık negızınen auyl-dy jerde oryn alǧan. Stati­stika agenttıgınıŋ töraǧasy Älihan Smaiylovtyŋ soŋǧy mälımdemelerıne süiensek, auyl tūrǧyndary arasyndaǧy kedeişılık qalalyqtarǧa qaraǧanda ekı ese ülken. Sol sebeptı de, äleumettık kömek alatyndardyŋ 60%-y auyl tūrǧyndary bolyp keledı. Bızdıŋ elımızde ortaşa jalaqy 128 myŋ teŋge bolsa, jalaqynyŋ eŋ tömengı mölşerın alatyndar da – sol auyldaǧylar, iaǧni auyl şaruaşylyǧy salasynyŋ mamandary. Olar orta eseppen bar bolǧany 36 477 teŋge ala­dy. (Aita ketu kerek, elımızdegı jūmysşylardyŋ eŋ joǧarǧy ortaşa jalaqy – 241 myŋ teŋgeden asady.)

SÖZ SOŊY

Bailar men kedeilerdıŋ äleumettık jaǧdaiy arasyndaǧy alşaqtyq – ömırdıŋ qalypty qūbylysy. Kommunizm orna­tamyz dep ūrandatqan Keŋes ükımetı de äleumet teŋdıgın qalyptastyra almady.

Tarihqa zer salsaq, bai men kedei teŋestırılgen zaman ejelgı İllada elınde ǧana bolǧan. Ädılettılık, ortaqtyq prinsipın tu etken Likurg zaŋy boiynşa, būl elde «menıkı» emes, «bızdıkı» degen söz jasady. Barşa qauym ortaq dastarhannan däm tatyp, bırdei ömır süretındei jaǧdaiǧa jettı. Köppen bırge tamaqtanbai, tartynşaqtai bergenderge «jasyryn tamaqtanyp, özgelerden bölektenıp jür» degen aiyp taǧylǧan…

Bügın, ärine, eşkım eşkımnıŋ auzyn aŋdi almaidy. «Men qara bazardan kiım kiıp, bazardan azyq-tülık alyp jürmın, sen nege supermarketten alasyŋ?» dep, eşkım eşkımdı söge almaidy. Tıptı, «men senen görı köp jūmys ısteimın, bıraq nege toia tamaq jemeimın» dep de eşkım eşkımdı jazǧyrmaidy.

Äitse de, qazaq jurnalistikasyna öşpes ız qaldyrǧan Kamal Smaiylov: «qazaq jerı 20, 30 milliard adamdy asyrai alady» degen. Afrikanyŋ da jerınıŋ asty bai, al qamsyz bolǧandyqtan halqy kedei ekenın eske salǧan.

Endeşe, oilanyp köreiık: kedeişılık degen ne? Qalyŋ köpşılık jüretın oryndarda alaqan jaiyp, qaiyrşylyq jasap otyru ma? Älde dorbany iyqqa asyp alyp, köşe kezıp, diuanalyq etu me?..

Bälkım, ärkımnıŋ bailyqqa ūmtyla bıluı qajet te şyǧar?..

Näzira BAIYRBEK