Kelısımge kele almaǧan kelıssöz

Qazaqstan öz elındegı jaǧdaimen älek bop jatqanda, şyǧys Europadaǧy şielenıs te küşeie tüstı. Ötken jyly 30 jeltoqsanda Resei prezidentı Vladimir Putin men AQŞ prezidentı Djo Baiden Ukraina daǧdarysy turaly telefon arqyly tıldeskenımen, tıl tabysyp, bır bailamǧa kele almady. Reseidıŋ AQŞ jäne NATO-men qauıpsızdık jönındegı kezdesuı qarsaŋynda ötken būl sūhbatta Resei prezidentı Putin «sanksiia AQŞ-tyŋ ülken qatelıgı bolatynyn jäne onyŋ saldary da auyr bolatynyn» eskertse, Baiden Putindı Ukraina töŋıregındegı uşyqqan ahualdy basuǧa şaqyryp, Ukrainaǧa qarsy agressiiaǧa şeşımdı jauap qaitaratynyn jetkızdı. Ekı el basşysynyŋ būl retkı tıldesuınıŋ nätijesız aiaqtaluy keiıngı kelelı keŋesterge de öz äserın tigızdı. 

Resei NATO-men nege kelıse almai otyr?

Ukraina daǧdarysy jönındegı Resei men NATO arasyndaǧy kelıssöz 12 qaŋtar Belgiianyŋ astanasy Briusselde öttı. Būl – ekı tarap arasyndaǧy 2019 jyldan bergı alǧaşqy kelıssöz. 4 saǧatqa juyq uaqytqa sozylǧan kezdesu jabyq jaǧdaida jürdı.

Būl kezdesuden būryn, iaǧni 10 qaŋtar künı AQŞ pen Resei ökılderı de Jenevada jabyq kelıssöz jürgızgen edı. Kezdesude Resei delegasiiasyn SIM basşysynyŋ orynbasary Sergei Riabkov pen Qorǧanys ministrınıŋ orynbasary Aleksandr Fomin basqarsa, AQŞ delegasiiasyna Blinkennıŋ orynbasary Vendi Şerman men qaru-jaraqty baqylau boiynşa keŋesşısı Bonni Jenkins jetekşılık ettı. Kezdesude Resei tarapy «Ukraina men Gruziia eşqaşan Soltüstık Atlantika Aliansynyŋ müşesı boluyna bolmaidy. AQŞ pen NATO Resei qauıpsızdıgıne kepıl­dık beruı, sonyŋ ışınde NATO-ny şyǧysqa qarai keŋeitpeudı, onyŋ qūramyna būrynǧy keŋes elı respublikalaryn qospaudy» talap etken. Vendi Şermannyŋ sözıne qaraǧanda AQŞ būl talaptan üzıldı-kesıldı bas tartqan sekıldı. Reseilık İnterfaks aqparat agenttıgınıŋ «kelıssözder öte kürdelı ärı qiyn jaǧdaida öttı» dep habarlaǧanyna qaraǧanda, kezdesude eşqandai ymyra bolmaǧan tärızdı. Degenmen ekı tarap ta mäselenı kelıssöz arqyly şeşuge kelısken.

Briusseldegı otyrys bastalmas būryn NATO daǧdarysty üilestıru tūrǧysynan müşe memleketterdıŋ Syrtqy ıster ministrlerımen, Ukrainamen jäne Amerika Qūrama Ştattarynyŋ Memlekettık hatşysynyŋ orynbasarymen jeke-jeke kezdesuler ötkızdı. Osy kezdesude AQŞ Memlekettık hatşysy Entoni Blinken Resei Ukrainaǧa qaru sıltese, Amerika Qūrama Ştattary men olardyŋ odaqtastary Reseige qataŋ sanksiialar salyp, Ukrainaǧa äskeri kömek körsetuge daiyn ekenın aşyq aitty. NATO-nyŋ Bas hatşysy İens Stoltenberg te Ukrainanyŋ vise-premer-ministrı Olga Stefanichnamen kezdesken kezde, Resei Ukrainaǧa şabuyl jasasa, ol üşın zor bodau töleidı dedı. Sondai-aq NATO Kievke özınıŋ äskeri äleue­tın damytuǧa kömektesetının jäne Ukrainanyŋ ūiymnyŋ tolyqqandy müşesı boluyna NATO-nyŋ bar küşın salatynyn atap öttı. Stefanichna Resei sūraǧan qauıpsızdık kepıldıkterı kelıssözderdıŋ negızı emes ekenın, «Reseidıŋ ondai şarttardy qoiuǧa negızgı qūqyǧy joq» ekenın da atap öttı.

Reseidıŋ taǧy bır talaby – NATO men AQŞ-tyŋ şyǧysqa ırge keŋeituıne tosqauyl qoiu. Alaida amerikalyqtardyŋ Polşadaǧy nemese Baltyq elderındegı äskerlerdıŋ sanyn azaitu oiy joq, kerısınşe, Resei şabuyl jasaǧan jaǧdaida olarǧa tötep beru daiyndyǧyn küşeitpek. Mıne, osy jaǧdaiǧa bailanysty NATO-Resei kelıssözı de közdegen kömbesıne jete almady. Ärkım özınıkın jön sanap, kerkıldesıp tarasty.

EQYŪ men Resei ne talqylady?

Resei – AQŞ jäne Resei – NATO arasyndaǧy ekı dialog nätijesız aiaqtalǧannan keiın, 13 qaŋtar künı Resei – Europadaǧy qauıpsızdık jäne yntymaqtastyq ūiymy (EQYŪ) ­Avs­triianyŋ astanasy Venada kelıssöz ötkızdı. Alaida Batys BAQ-tary «EQYŪ men Resei ortasyndaǧy Ukraina şyǧysyndaǧy qauıptı seiıltu boiynşa söilesuler eşqandai nätije bermedı» dep habarlady. Būl turaly kelıssözge qatysqan ekı eldıŋ ökılderı de moiyndady. AQŞ delegasiiasyn basqarǧan Vendi Şerman «Reseidıŋ keibır talaptary bız üşın jaramsyz» degen pıkır aitty. Kelıssözde Mäskeu taraby «NATO şyǧysqa keŋeitpeuı jäne eşbır postkeŋestık eldı müşelıkke almauy kerek ärı mūny zaŋdyq tūrǧydan bekıtu tiıs» degen talap qoiǧan. Būǧan NATO ökılderı «ūiymǧa müşe boludy ärkım özı şeşedı» dep jauap bergen. Osydan keiın reseilık kelıssözşıler de «Endeşe Resei de öz äskerın qaida ornalastyratynyn özı bıledı» dep qataŋ ün qatqan. Osylaişa kelıssöz barysynda eşbır tarap bır-bırıne jol bermegen, kelıssöz aldyndaǧy ūstanymdarynan tanbaǧan. Resei ökılderı de AQŞ-Resei, NATO-Resei jäne Resei-EYQŪ arasyndaǧy kelıssözderde pälendei maŋyzdy kelısımge qol jetkıze almaǧanyn aitty, ärı būdan da tereŋ talqylaulardy kütetının jetkızgen.

Şyn mänınde, būl Resei – Batys arasyndaǧy auqymdy geosaiasi daǧdarystan şyǧu boiynşa jasalǧan üşınşı diplomatiialyq talpynys edı. Bıraq bärı de nätijesız aiaqtalyp otyr.

Ukrainany ne kütıp tūr?

Resei şekara maŋyna äskeri qosynyn äkele bastaǧan kezde şūǧyl soǧys daiyndyǧyna köşken Ukraina qazır äskeri daiyndyq pen kelıssözdı qatar jürgızude. Qazır Ukraina ­Reseidıŋ 100 myŋ adamdyq qosynyna tosqauyl qoiu maqsatynda 125 myŋ äskerın Resei-Ukraina şekarasyna ornalastyrdy. Kanada teleradio korporasiiasy (CBC) 12 qaŋtar künı Ukraina Reseidıŋ şabuylynan qorǧanu üşın qyrǧi-qabaq soǧys kezındegı iadrolyq bunkerın qaita paidalanuǧa daiyndalyp jatqanyn habarlady. Habarda Kievtegı şeneunıkter bırneşe kün boiy qyrǧi-qabaq soǧys kezınde qalǧan äue şabuylynan qorǧanu oryndaryna tekseru jürgızıp, şabuyldan qorǧanu quatyn qaita qadaǧalap şyqqan.

Alaida mamandar Ukrainanyŋ Reseige tötep beruı qiyn dep otyr. Eger Batys elderı barlauşylary aitqandai, Resei Ukrainaǧa 3 baǧyttan şabuyl jasasa, Kievtıŋ tabandy qarsylyq körsete aluy ekıtalai. NATO men AQŞ äskeri tehnika jaǧynan kömek körsetkenımen, soǧysqa tıkelei aralaspaityny anyq. Al sanksiia Resei ekonomikasyna auyr soqqy bolǧanymen, Reseidıŋ Ukrainaǧa basyp kıruıne tosqauyl bola almauy da mümkın. Öitkenı NATO küşterınıŋ Ukrainaǧa jaiǧasuy nemese Ukrainanyŋ NATO-ǧa qosyluy Reseidıŋ memlekettık qauıpsızdıgıne ülken qater töndıredı. Bügın Ukrainany, erteŋ Gruziiany qosyp alǧan būl ūiym, erteŋ Ortalyq Aziiadaǧy elderdı öz qataryna tartyp, Reseidıŋ «tynysyn» barǧan saiyn tarylta tüsuı äbden mümkın. Mıne, osy tūrǧydan alǧan Resei ekonomikalyq müddenı eskerıp, eldıŋ qauıpsızdık mäselesın eskerusız qaldyruy ekıtalai.

Resei tekten-tekke Ukraina şekarasyna äsker toptap jatqan joq. Atap aitqanda, Mäskeudıŋ jantalasa äskeri daiyndyq jasauyna ­NATO-nyŋ Şyǧys Europadaǧy elderdı şyrǧalai bastaǧany basty sebep boldy. Ukrainanyŋ el ışı ala taidai bülınıp, onyŋ soŋy Qyrymnan aiyryluǧa, Donbass pen Lugansktıŋ «derbestık» jariialauyna aparyp soǧuy da – Batys pen Resei teketıresınıŋ nätijesı. Osydan keiın Reseiden äbden köŋılı qalǧan Ukraina NATO ūiymyna müşe boluǧa qadamyn tıptı tezdete tüstı. NATO-ǧa müşe bolmai, Reseiden bırjola qūtyla almaimyz dep esepteitın Ukraina basşylary qandai bodau berse de, NATO-dan bas tartatyn türı joq. Ukraina prezidentı Vladimir Zelenskii NATO-nyŋ bas hatşysy İens Stoltenbergke jazǧan bır hatynda «NATO-ǧa kıru – Donbasstaǧy (şyǧys Ukraina) soǧysty toqtatudyŋ jalǧyz joly, būl aumaqty soŋǧy jyldary separatister basqaryp keledı, sondyqtan NATO Ukrainany äskeri odaqqa qabyldau qadamyn tezdetu kerek» dep jazǧany – sonyŋ aiǧaǧy. Alaida NATO Ukrainany qoldaǧanymen, ony müşelıkke qabyldauǧa asyǧar emes. Tek keŋeitılgen ökıletı bar ärıptes märtebesın ǧana berdı. Keŋeitılgen ökıletı bar märtebe – odaqqa müşe elder men Soltüstık Atlant kelısımı boiynşa operasiialarǧa eleulı üles qosqan ärıptester arasynda qaruly küşter üilesımdılıgın damytudy közdeitın NATO bastamasy. Osy oraidy paidalanǧan Ukraina NATO-men bırlesken äskeri oqu jattyǧudy köbeittı. NATO-dan syrt, Reseidıŋ Qyrymdy jaulap alǧanyna narazylyq tanytqan Europa odaǧy Reseidı sanksiianyŋ astynan alyp, Gruziia, Moldova men Ukrainanyŋ qorǧanys salasyna kömek beru tebının küşeittı. Būl jaǧdai Reseidı alaŋdatuda. Resei Syrtqy ıster ministrı Sergei Lavrovtyŋ «NATO Reseidıŋ ūlttyq müddesın eskerusız qaiyryp qoiyp, Ukrainaǧa äskeri kömek körsetudı jalǧastyryp otyr. Ukraina mäselesı tolassyz şielenıske ketıp jatyr, alianstyŋ äskeri keşenderı Reseige jaqyndai tüstı. Rumyniia men Polşada zymyranǧa qarsy jüieler ornatyla bastady. ­Amerikalyq orta qaşyqtyqqa atylatyn zymyrandar Europada paida boluy yqtimal. Resei būǧan qarap otyra almaidy» dep mälımdeme jasaǧany – sonyŋ aiǧaǧy.

Eger Resei Ukrainaǧa şabuyl jasasa, onda Batys elderı «soltüstık aǧyn-2» qūbyrynyŋ jobasyn dereu toqtatyp, Reseidıŋ eŋ ırı bankıne sanksiia salady. Sonymen qatar Vaşington men onyŋ europalyq odaqtastary Reseidıŋ tıkelei investisiialyq qorlaryna sanksiialar engızu jäne Reseidıŋ rubldı AQŞ dollaryna jäne basqa da şetel valiutalaryna aiyrbastau mümkındıgın şekteu turaly mäselenı qarastyruy da mümkın. Eger būl jospar qoldanysqa ense, Resei ekonomikasyna ülken soqqy. Osy tūrǧydan alǧanda, Resei «Bylai tartsa, ögız öledı. Bylai tartsa, arba synady» degendei, ekı ülken synaq ortasynda tūr.