Biylǧy qaŋtar oqiǧasynyŋ soŋy elımızdıŋ basqaruşylyq jüiesıne köptegen jaŋa özgerıster, al qoǧamymyzǧa tyŋ serpılıster äkeldı. Būǧan ışı qyz-qyz qainaǧan janartaudyŋ otty qūsyǧy siiaqty halyqtyŋ memlekettık bilıkke degen narazylyǧy sebep bolǧany sözsız.
Mıne, osy jaǧdaidy dūrys baǧamdai alǧan bügıngı Prezidentımız Qasym-Jomart Toqaev nauryzdaǧy Joldauynda küştı Prezident, yqpaldy Parlament, atqarǧan ısterınıŋ nätijelerıne esep beretın Ükımet qaǧidattaryn basşylyqqa alatyn «Jaŋa Qazaqstandy» qalyptastyratyn memleket qūru qajettıgın alǧa tartqan bolatyn. Osy maqsattardy jüzege asyru üşın eŋ aldymen Konstitusiiaǧa engızıletın özgerıster halyq talqysyna salynatyn referendum ötkızu ūiǧarymyna taban tıregen edı.
Būl bırden-bır dūrys şeşım boldy desek kerek. Öitkenı referendum, qalai aitsaq ta, maǧynasy jaǧynan maŋyzdylyǧy airyqşa demokratiialyq institut. Bıraq bız onyŋ salmaǧyn da, maŋyzyn da tömendetıp jıberdık. Ony baǧyp, qadaǧalap otyrǧan bilıkten de joǧary halyq baryn qaperden şyǧardyq.
Mäselenıŋ aşyǧyna köşsek, elımızdıŋ 30 jyldyq tarihynda jaqsylyqtarmen qatar, jıberılgen olqylyqtar men kemşın ketken tūstar jetıp artylatyndyǧyna bügınde közımız jettı. Sonyŋ eŋ bastysy mynada: 1993 jyly zaŋ salasy bılımınıŋ mūqalmas tasyn kemırgen bılgır ǧalym – abyzdarymyz Sūltan Sartaev, Salyq Zimanov, osylarmen deŋgeiles Ata Zaŋ jasauda älemdık täjıribenıŋ qyry men syryn tereŋ meŋgergender aqyl-keŋesterımen, oi-tūjyrymdarymen bölıse 1993 jyly qabyldanǧan el Konstitusiiasyn ömırge äkeldı. Būl köpşılıktıŋ qoldauyna, jürek qalauyna sai keldı. Ättegen-aiy, onyŋ ǧūmyry ūzaqqa barmady. Arada ekı jyl öter-ötpeste 1995 jyly Prezident N.Nazarbaevtyŋ jeke-dara bilıgın küşeituge yqpal etetın Konstitusiia jazyldy da, bükılhalyqtyq talqylaumen qabyldanyp kettı. Bıraq onymen de toqtap qalmai, osy Ata Zaŋǧa būdan keiın de köptegen özgerıster engızıldı, halyqtyq talqylauǧa da salynbady, Parlament arqyly qabyldandy. Mūny bügınde astarly, qūityrqyly äreketterdıŋ sipaty desek te bolady.
Memleketımızdıŋ qazırgı basşysy osynyŋ bärıne tejeu salatyn jaŋa demokratiialyq jariialylyqqa qadam basyp otyr. Konstitusiiaǧa engızıletın özgerıster men tüzetulerdı saralaudan ötkızetın top qūrylyp, jūmys ısteude. Rasynda būl referendum ülken özgerısterge bastamaşy bolatyn endıgı tarihi şeşımderımızge elımızdıŋ ärbır azamatyn qatystyru bilık pen qoǧamnyŋ ortaqtasa jūmys ısteuıne aşylatyn daŋǧyl jol bolmaq.
Mysal retınde aitsaq, būrynǧy sailaularda mäslihattardan bastap, Parlamentke deiıngı deputattyqqa ümıtkerler partiialyq tızım arqyly sailanǧandyqtan, bılıgı men bılımı, qairatkerlıgı keibıreulerınen äldeqaida joǧary azamattar qalys qalyp kelgenı jasyryn emes. Mūndai alalauşylyq bilıktıŋ biık satysyndaǧylarǧa jaltaqtap qarauşy qolbala mäslihat pen Parlamenttıŋ tüzıluıne alyp kelgenı şyndyq. Endı Prezidentımız osy bılıktı azamattardyŋ öz konstitusiialyq haqylaryn paidalana otyryp, sailauǧa tüsuıne, baǧdarlamalaryn halyq aldyna ūsynuyna, tūjyrymdaryn köpke jariia etuıne mümkındık jasap berıp otyr. Parlamenttıŋ 70 paiyzy proporsionaldyq, 30 paiyzy majoritarlyq negızde jasaqtalady delınuı eldıŋ äleumettık, ekonomikalyq, saiasi jaǧdaiyn ılgerı bastyratyn ülken serpılıs bolary anyq.
Endıgı bır özektı mäsele – jer jäne onyŋ resurstaryna qatysty. Sondyqtan Qonstitusiianyŋ 33-babyna engızıletın özgerıster engızu közdelıp otyr. Sonyŋ negızınde jer, onyŋ qazba bailyqtary, su közderı, ösımdıkterı men januarlar düniesı, taǧy basqa tabiǧi resurstary tolyǧymen halyqtyŋ igılıgıne ainalady. Mūnyŋ äleumettık ädıldıktı ornyqtyrudaǧy qoǧamdyq jäne saiasi ahualdy jaŋartuǧa sebepker bolary sözsız.
Özımnıŋ soŋǧy paiymym: Konstitusiialyq reformanyŋ negızınde bilıktıŋ zaŋ şyǧaratyn tarmaǧynda tyŋ özgerıster oryn alady. Atap aitqanda, Prezidenttıŋ ökıldıgı qysqartylyp, Parlamenttıŋ jäne onyŋ palatalarynyŋ rölı edäuır küşeitıledı.
Qysqasy, jer jäne jer qoinauy halyqtyŋ menşıgıne ainalady; «ölım jazasyna» tyiym salynady; Prezident pen qazylar (sudialar), sailau komissiialary, küştık qūrylymdar eşqandai partiiaǧa, qoǧamdyq bırlestıkterge müşe bolmaidy.
Mıne, osy jaǧdailardy aita kele, biylǧy referendumǧa 11 million 700 myŋnan astam qazaqstandyq qatysuy mümkın degen statistikalyq eseptı eskeretın bolsaq, Nūr-Sūltan qalasy Ardagerler keŋesınıŋ tızımındegı barşa azamattar da osy tyŋ serpılıske öz qoldaularyn bıldırıp otyr. Jäne de osy Ardagerler keŋesı mediia tobynyŋ müşesı retınde barşa elordalyq azamattardy elımız tarihynda alǧaş ret ädılettı türde ötedı degen ümıtı basym.
Amankeldı JŪMABEK, Qazaqstan Jurnalister odaǧynyŋ müşesı,
Nūr-Sūltan qalasy Ardagerler keŋesı mediatobynyŋ müşesı
