Kürespen ötken ǧūmyr

Ahmet Baitūrsyn­ūly bastaǧan ziialy top qyzmetınen quyldy. Qazaq avtonomiia­sy «joldastardyŋ» menşıktı qūralyna ainaldy. Mūhtar Äuezov endıgı jerde bärın qoiyp, keŋes ökımetıne qarsy aşyq äreket jasaudy oilady. Ol bolşevikter qatarynan şyǧyp, Kiriktıŋ saiasi hatşylyǧy qyzmetın tastap, Taşkent qalasyna qonys audardy. Mūndai şeşımnıŋ sebebı Türkıstan aimaǧy keŋes ökımetın moiyndap, qūramyna engenmen, älı de özındık erekşelıgın saqtap otyrǧan. Şaruaşylyqta da, saiasatta da täuelsız baǧyt ūstandy. Türkıstan Respublikasynyŋ basşylyǧyndaǧy bılımdı azamattar el basyna qiynşylyq tuǧan kezde öz mındetın abyroimen oryndai aldy. Olar aşarşylyqqa jol bermedı. Keŋes ökımetın moiyndaǧanmen, otarşyl kommunisterdı bilık basyna sailamady. Mäskeudıŋ astyq jıberu jönındegı nūsqauyn öz jaǧdaiymen sanasyp baryp oryndady. Kommunistık ideologiianyŋ bedelı tömen boldy. Al respublika basşylyǧynda Mūhamedjan Tynyşbaev, Mūstafa Şoqai, keiın Tūrar Rysqūlov pen Sūltanbek Qojanov, Näzır Töreqūlov bolǧandyqtan, Alaş ziialylary Taşkentke şoǧyr­landy. Olar kommunister yqpalynyŋ azdyǧyn paidalanyp, ūlt müddesıne qyzmet jasaǧysy keldı.

Bılımdıler qoǧamdyq bırlestık, ädebi ūiym qūryp, zaiyrly bolmys tärbiesıne kırıstı. Bıraq ölkenıŋ ekonomikalyq meşeldıgı, dıni aǧymdar yqpalynyŋ küştılıgı, san jaǧynan basym kedeilerdıŋ sosialistık populizmge aldanuy täuelsızdık ideiasynyŋ ıske asuyna kedergı jasai berdı. Alaş ziialylary tūtastai ūlttyq müddenı alǧa tartsa, keŋes ökımetı taptyq tūrǧydan kelıp, olardy qanau­şy, bai-manaptardyŋ soiylyn soǧyp, müddesın qoldauşy dep aiyptady. Būl keŋestık ideologiianyŋ aldauyna arbalǧan qazaq oqyǧandary da boldy. Olar az bolsa da, kommunistık otarşyldardyŋ qamqorlyǧy men kömegınıŋ arqasynda köpşılıkke äser ete aldy. El jıkteldı. Taptyq saiasat qazaq ūltynyŋ arasyna alauyzdyq ındetın taratty. Keŋes imperiiasy ūltşyldyqqa proletarlyq internasionalizmdı qarsy qoidy, ūlt joiuşylarǧa memleket tarapynan jaǧdai jasady, qoldady. Mūstafa Şoqai «Ūltşyldyq ideiasy – halqymyzdyŋ jany men jüregı. Ūltymyz ömır sürse, ol da ömır süredı» dep beker aitpady.

Keŋes Odaǧyndaǧy internasionalizm barlyq halyqty orysqa jaqyndatyp, assimiliasiiany bastady. Taşkent qalasyna şoǧyrlanǧan Alaş ziia­lylary kürestı keŋes ökımetınıŋ «ūlt joiu» saiasatyna qarsy ūiymdastyruyna tura keldı. Olar Türkıstannyŋ ruhani damuyna ülken äserın tigızgen mädeniet körkeituşılerınıŋ «Talap» atty qauymdastyǧyn qūrdy. Qauymnyŋ töraǧasy – Halel Dosmūhamedūly, basqarma müşelerı – M.Jūmabaiūly, M.Äuezov, M.Tynyşbaiūly jäne de basqa Alaş ziialylary. Qauymdastyq mektep salasyn retteudı, tarihty tekseru, aşyq därıster ūiymdastyru mäselesımen ainalysty. Tüpkılıktı maqsat – ūlttyq ruhty jandandyru.

Keŋes ökımetınıŋ qysymy küşeigennen keiın Alaş partiiasy jartylai aşyq baǧyt ūstap, saiasi aila-täsılın özgerttı. Endı aǧartuşylyqqa būrynǧydan da köp män berıp, būqara halyqtyŋ ūlttyq sana-sezımıne äser etıp, qalyptastyruǧa küş saldy. Alaş partiiasy körkem ädebiet arqyly ūlttyq sanany küşeitudı Maǧjan Jūmabaev, Mūhtar Äuezov jäne Jüsıpbek Aimauytovqa tapsyrdy. Ädebiet azattyq üşın kürestıŋ basty qūralyna ainaldy. Maǧjan Jūmabaev aqyndyǧymen türkılık ruhty tırıltuge, Mūhtar Äuezov pen Jüsıpbek Aimauytov jaŋa däuır prozasyn jasauǧa kırıstı. Ūlttyq ruh ädebiettıŋ altyn dıŋgegıne ainaldy. Alaş ūrandy ädebiet tuyndady. Şynaiy bolmys, körkemdık mänı tereŋ şyǧarmalar düniege kele bastady. Mūhtar Äuezov alǧaşqy äŋgıme, povest, pesalarynyŋ özınde däuır şyndyǧyn beinelei otyra, azatşylyq ideiasy men bostandyq ruhyn şyŋdady.

«Eŋlık-Kebekten» keiın eskışıl, «Qara­gözden» ke­iın ūltşyl, «Qily zamannan» keiın alaşordaşyl atalyp, synnan synǧa ūşyrady. Aqyry «halyq jauy» dep aiyp taǧyp, türmege japty. Jazuşy keŋes ökımetınıŋ qauıptı jaularynyŋ tızımıne ılıktı. Köp uaqyt ötpei qazaq ziialylaryna qarsy repressiianyŋ ekınşı tolqyny da bastaldy. Būǧan Mūhtar Äuezov te ılıktı

Ūlttyq qasiet – kez kelgen şyǧarmanyŋ şeşuşı qasietı, kıltı. Halyqtyŋ ruhani qazynasy – onyŋ tılınde. Tıl men ūlt ömırı – egız tüsınık. Äuezov būl erekşelıktı erte tüsındı. Sol kezdegı jazuşylar arasynda ūlttyq mädenietke odan köp köŋıl bölgen eşkım joq. Eŋ arty Mūhtar Äuezovtıŋ oi-parasatynyŋ, jazuşylyq şeberlıgın moiyndaǧan Säken Seifullin, Säbit Mūqanov qūrǧan Qaz APP basşylary ony baişyl, ūltşyl deuge qimady…

Ädebietke Abai közımen qaraǧan Mūhtar Äuezov pen Jüsıpbek Aimauytov 1927 jyly «Eŋbekşı qazaq» gazetınde «Ekeu» degen laqap atpen körkem ädebiet turaly bırneşe syn maqala jazdy. Ūltşyldyqty otarşylyqtyŋ ozbyr saiasaty tuǧyzǧanyn aityp, kommunist otarşylardyŋ yqpalynda kete beruge bolmaitynyn körsettı. Būl baibalam önerge, bılımge ziian keltıretının aita kelıp, ädebietke dūrys baǧyt sıltedı. Tap küresın syltaulatyp, eŋbekşı degen sözdı jeleu qylyp, şynaiy ädebietke qastandyq jasaudyŋ qajetsızdıgın aitty. Baişyldyq, ūltşyldyq ataǧynyŋ şyǧarmaşylyq erkındıktı aŋsaǧan jazuşylarǧa taŋylǧanyna qarsy şyqty. «Ädebiettıŋ küşeiuıne qalamşylarǧa ­azdy-köptı erkındık kerek. Müiızdep qysymşylyq körsete bermeu kerek» dep jazdy. «Ūlt­şyldyqty, otarşylyq tuǧyz­ǧanyna Säbitter talaspaityn bolar» dep aşyq aitty. Alaş üşın jan qiyp, japa şegıp otyr­ǧandardy taisalmai qorǧady.

Otarşylyq jolyn jalǧas­tyrǧan kommunist-kolonizatorlar Mäskeu nūsqaulary negızınde qazaq ūltynyŋ arasyna jık-ırıtkı salyp qana qoiǧan joq, köş bastar ziialy qauymdy josparly türde tüp tamyrymen qūrtuǧa kırıstı. Sūltanbek Qojanovtyŋ sözımen aitqanda, «keŋes bilık jüiesınde kommunistık nomenklatura künıne bır märte Alaşorda jönınde ǧaibat söz aitpasa tamaǧyna as barmaityn küige jettı». Mūhtar Äuezov Taşkentte köp tūraqtamai, joǧary bılım alu üşın gimnaziiadaǧy dosy Älkei Marǧūlan ekeuı Leningrad qalasyna bet būrdy. Mäskeude Näzır Töreqūlov bastaǧan Ortalyq Aziia ziialylary jinaldy. Alaşşylar endı azattyq üşın kürestı Qazaqstannan tys jerde jalǧastyrdy. Saiasi ahual, mümkınşılıkterdıŋ özgeruıne bailanysty qazaq ziialylary, ışınde Mūhtar Äuezov bar, eldegı jaǧdaidy halyqaralyq deŋgeige köterıp, şeteldıŋ nazaryn audaruǧa kırıstı. Äsırese, Reseige kelgen Europa ǧalymdaryn, zertteuşılerın Qazaqstanǧa äkeluge tyrysty. Halyqaralyq ūiymdarmen bailanys jasai bastady. Europa Qazaqstan turaly Fransiiaǧa qonys audarǧan Mūstafa Şoqai arqyly jan-jaqty habardar edı. Şeteldıktermen bailanys ornatuda Näzır Töreqūlov basşylyq jasaǧan Şyǧys halyqtarynyŋ baspasy eleulı qyzmet atqardy. Alǧaşqylardyŋ bırı bolyp Qazaqstanǧa kelgen Berlin universitetınıŋ professory Maks Kuchinskii boldy. Mūhtar Äuezov ekspedisiia müşelerıne eldegı äleumettık-ekonomikalyq, saiasi jaǧdaidy şynaiy körsetu üşın Leningradtan arnaiy keldı. Därıgerlık ekspedisiianyŋ jolserıgı bolǧan Qoşke Kemeŋgerūlymen bırge ekspedisiia müşelerıne jaǧdai jasady. Semei, Abraly audandarynda bırge jürdı. Maks Kuchinskiidı Şäkärım Qūdaiberdıūlymen tanystyrdy. Şäkärım Qūdaiberdıūly aqyn, etnograf qana emes, saiasatqa jetık, Alaşorda ökımetınıŋ jauapty qyzmetkerı bolǧanyn eskersek, äŋgımenıŋ jan-jaqty bolǧanyna közımız jetedı. 1924 jylǧy ekspedisiianyŋ qūjattary negızınde Maks Kuchinskii 1925 jyly Berlinde «Dala» jäne «Halyq» degen kıtap şyǧardy. Kıtaptyŋ qūndylyǧy Batys Europa halyqtaryn, qoǧam belsendılerın Qazaqstandaǧy äleumettık-saiasi jaǧdaimen tolyq tanysuǧa mümkınşılık jasaǧandyǧynda jatyr. Qazaqty şeteldıkterge tanystyru, jerı men tabiǧatyn, halqynyŋ jai-küiın körsetu de kürestıŋ bır türıne ainaldy.

Qaiǧy-qasıretten köz aşpaǧan halqynyŋ mūŋ-zary Mūhtar Äuezovtıŋ oi-qiialynan bır sät te şyqqan emes. Es bılgelı qaida jürse de, qinap kele jatqan «öz elı, öz jerınde tūrǧan qazaq nege özıne-özı qoja emes?!» degen sūraǧyna jauap ızdeumen boldy.

Keŋes ökımetı nyǧaiyp, Odaq qūrdy. Qyryp-joiudyŋ arqasynda temırdei tärtıp ornatyp, sosialistık qoǧam qūruǧa kırıstı. Kommunistık ideologiianyŋ köp ūltşylyqty joiyp, bır ūlt jasau saiasaty reseilık otarşylardyŋ müddesıne sai keldı. Ūlttardyŋ memleket şeŋberınde respublika, avtonomiiasy bolǧanmen, basty maqsat olardy bır ūltqa ainaldyryp, tarihyn, salt-dästürın ūmyttyru edı. Ūlttyq sezımnıŋ ana qūrsaǧynda jatqanda-aq qalyptasatyny eske de alynbady. Alaş ziialylary osy bır soiqyn saiasatqa qarsy äreket jasau üşın ädebi-tarihi «Alqa» ūiymyn qūrdy. Ūiymdy Mäskeu qalasynda bılım alyp jürgen Maǧjan Jūmabaev ūiym­dastyrdy. Maqsat – ädebietke jaqyn qazaq ziialylarynyŋ basyn qosyp, ötpelı kezeŋnıŋ alasapyranynda joiylyp ketpeudıŋ amaly. «Alqa» ūiymynyŋ baǧdarlamasyn talqylauda Leningradta oqityn Mūhtar Äuezov belsendılık körsettı. Öz pıkırın bıldırıp qana qoiǧan joq, naqty ūsynystarmen tolyqtyrdy. Ūiym az uaqytta keŋ etek jaiyp, bılımpazdardyŋ basyn bırıktırıp, 1924 jyldan 1927 jylǧa deiın jartylai qūpiia türde jūmys ıstedı. Maqsat – qazaq ūltynyŋ ömır tynysyna, oi-qiialyna, ruhani damuyna jaǧdai jasau. «Alqa» ūiymy baǧdarlamasynda ädebiettıŋ älemdegı alatyn orny jönınde aita kelıp, ūlttyq erekşelık jönınde: «… jaŋa düniege bet alǧan jolymyzda özımızdıŋ şoqtyǧymyz, qazaq iısımız şyqpauǧa mümkın emes. Oiymyzda, qiialymyzda, ädebietımızde Aziia iısı aŋqymauy mümkın emes» dep aiqyn körsettı.

Uaqyt zymyrap öte berdı. Kommunistık ideologiianyŋ uytyna ulanyp bara jatqan köpşılık jan-jaǧyna qarar emes. Taptyq tärbie qazaqtyŋ sanasynan ūlttyq ruhty joia bastady. Ūlttyŋ jūmylyp bara jatqan közın aşyp, täubesıne keltıru auadai qajet boldy. Osy maqsatta aǧartu komissary Smaǧūl Säduaqasov Leningradtan Mūhtar Äuezovtı Qyzylordaǧa şaqyrtyp aldy. Maqsat – tez arada 1916 jylǧy Qarqaradaǧy ūlt-azattyq köterılısın ädebi tılmen halyqqa jetkızıp, şyndyqty aitu.

«Qily zaman» romany – tek köterılıs jönınde ǧana emes, qazaq halqynyŋ basyndaǧy tragediiasynyŋ tarihy, ­qaiǧy-qasıretınıŋ tūŋǧiyq nüktesı. Şyŋǧys Aitmatov­tyŋ sözımen aitqanda, «soryna qarai köterılıske şyǧyp, sonysy üşın qan-josa qyrǧynǧa ūşyrap, tuyp-ösken jerınen quylǧan qarapaiym halyqtyŋ qasıret-qaiǧysyn et jüregı ezıle otyryp aityp bergen mūndai şyǧarmany Şyǧys ädebietınen ǧana emes, Batys ädebietınen de kezdestıre almaisyz». Būl oidy ǧalym Tūrsyn Jūrtbai bylai dep jalǧastyrady: «Qily zamanda» surettelgen Alaş ideiasy jäne onyŋ basty bes ideiasy – jer; jer bailyǧyn igeru, su, tıl men iman, ruhani bostandyq qazır de ömırlık küşın saqtap, şeşuın kütıp otyr. Qazaqtyŋ jerın joqtap, elın tügendep, qūtyn qūttaǧan, tılın tūşytyp, imanyn üiırgen, salauat pen ǧadauatqa şaqyrǧan «Qily zaman» siiaqty şyǧarma qazaqtyŋ körkem oi älemınde joq. Tarihi şyndyq retınde, onyŋ qaitalanbauyn Alladan tıleimız, bıraq ony ötken ömırdıŋ aqiqatymen salys­tyra qabyldauǧa mındettımız». Jazuşynyŋ özı būl romandy «Aldynda belgısızdıkke tolǧan tūmandy künderı qūşaǧyn jaidy» dep aiaqtaidy. Būl alban elınıŋ ǧana emes, bar qazaqtyŋ aldynda qazırgıden de zūlmat zaman tūrǧanyn, qaiǧy men qasırettıŋ soraqysynyŋ aldy ekenın körsetuı edı. Qazaqty tapqa bölıp, aralaryna bai-kedei dep jık salyp otyrǧan keŋes ökımetı ūlt taǧdyrynyŋ tamyryna älı de balta şabatynyn aitty. Bas­ty keiıpkerdıŋ auzyna öz oiyn salyp, bırlıkke, tabandylyqqa şaqyrdy. Alaş ziialylarynyŋ azamattyq ideiasynyŋ tüp tamyryna būqara jūrttyŋ közın jetkızgısı keldı. Mūhtar Äuezov 30 jasynda «Qily zaman» tärızdı sonşalyqty auyr da tereŋ, kürdelı de qiyn taqyrypqa, sūrqiia zamanǧa qaramastan, baruynda onyŋ ūltşyldyǧy jatyr. Onyŋ ädebiettı azattyq üşın küres qaruyna ainaldyruy ädebi-körkemdık talantyn aşty. Köşpelı mädeniettıŋ keruenın toqtatpauǧa atsalysty.

Adam jalǧan düniege pende retınde ösu, önu üşın kelıp, syzyǧy jetkende peşenesıne jazylǧandy körıp, Jaratqanyna qaitady. Bıraq tuǧanyndai taza bolyp ömır süru, armanyna sai artyna öşpes ız qaldyru jūrttyŋ bärınıŋ qolynan kele bermeidı. Mūhtar Äuezovtıŋ bar sanaly ömırı ūlt bostandyǧy men täuelsızdıgı üşın küreste öttı. Qiyndyqtan qorqyp, pende­şılıkke salynyp, armanyna opasyzdyq jasamady.

Al jasy otyzǧa jeter-jet­peste söz önerınıŋ ınju-marjanyndai şyndyqqa toly, klassikalyq tarihi körkem şyǧarmalardy düniege äkeldı. Bıraq sol eŋbegı üşın qyzǧanyştyŋ otyn şaşqan ärıptesterınıŋ talqysyna tüstı. «Eŋlık-Kebekten» keiın eskışıl, «Qaragözden» keiın ūltşyl, «Qily zamannan» keiın alaşordaşyl atalyp, synnan synǧa ūşyrady. Aqyry «halyq jauy» dep aiyp taǧyp, türmege japty. Jazuşy keŋes ökımetınıŋ qauıptı jaularynyŋ tızımıne ılıktı. Köp uaqyt ötpei qazaq ziialylaryna qarsy repressiianyŋ ekınşı tolqyny da bastaldy. Būǧan Mūhtar Äuezov te ılıktı. Mūhtar Äuezov 1930 jyldyŋ 17 qyrküiek künı Taşkent qalasynda «keŋes ökımetın qūlatpaqşy maqsatta «Alqa» atty ūltşyl burjuaziialyq astyrtyn ūiym qūrdy» degen aiyppen tūtqynǧa alynyp, Almatyǧa jetkızıldı. Tergeu barysynda «Alqa» ädebi ūiymynyŋ platformasyn qoldaitynyn jäne jazuşylardy jinap, tırkeu kerek dep aitqanyn moiyndady. Ädebi üiırmede jūmysşy tabyna qarsy eşteŋe aitylmaǧan dep däleldeuge tyrysty. «Eŋ bastysy, «ūltşyldyq» közqaras mende boldy jäne ol menıŋ şyǧarmalarymda da oryn aldy, men ony jasyrmaimyn» dep aşyq aitty. Türmede otyrǧan ekı jyl ışınde ömır synaǧyna jauap ızdedı. Jauapqa tartylyp, sottyŋ boluyn tosyp, türmede jatqan Ahmet Baitūrsynov, Maǧjan Jūmabaev, Älımhan Ermekov jäne basqa da Alaş ziialylarynyŋ oi-sanasymen öz közqarasyn pysyqtap, tiianaqtady. Olardyŋ aqyl-keŋesıne susynyn qandyryp, bolaşaqtyŋ qamy üşın ıs-äreketıne tübegeilı özgerıs jasauyna tura keldı. Däl osy kezde jastaiynan bırge oqyp ösken jan dosy Jüsıpbek Aimauytov Mäskeudegı Butyrka türmesınde atylu jazasyna kesıldı. Al Smaǧūl Säduaqasov Qazaqstannan quyldy.

1930 jyldyŋ qaŋtarynda ekınşı tolqyn ūstalyp, türmege jabylǧan «halyq jaularynyŋ» 42 ısı qaita qarala bastady. Türmedegı qazaq ziialylaryna qylmysty ıstı däleldep, moiyndata almaǧan tergeuşıler özderı tyǧyryqqa tıreldı. Mıne, osy oŋtaily sättı Alaş ziialylary paidalanyp qalǧysy keldı. Būl jerde Älihan Bökeihanov­pen astyrtyn bailanysy bar Älımhan Ermekov pen Ahmet Baitūrsynov erekşe köregendık jasady. Ahmet Baitūrsynov qaitken künde qylşyldaǧan jas Äuezovtı qūtqaryp qalǧysy keldı. Būl jönınde Mūhtar Äuezovtıŋ syrlas dosy Qaiym Mūhamedhanovqa estelık etıp aitqany dälel: «Men aitaiyn, sen tyŋda. Abaqtynyŋ aibary küştı, azaby auyr, az künnıŋ ışınde tozaqtyŋ qyl köpırınen ötkendei boldyq. Kezektı tergeuden kelgenımde jasy ülken janaşyr kısı Ahmet Baitūrsynovtyŋ oŋaşalap söileskenı älı künı köz aldymda». «Mūhtar, keiıngı ömırge tarihty, şyndyqty bıletın adam kerek. Myna tajal qarmaǧynan qūtyluymyz ekıtalai. Qatelık jıberdım, ötken ızımdı aiyptaimyn dep ükımet basşylaryna aşyq hat jaz» dedı. Bıraq Mūhtar Äuezov aşyq hat jazuǧa bırden köne qoimapty. Oǧan Jaiyq Bektūrovtyŋ estelıgındegı Älımhan Ermekovtıŋ «Men Mūhtarǧa mūndai oŋtaily sät endı kelmeidı, aşyq hat jazyp, qanşa bas sauǧala desem de köndıre almadym» degen sözı dälel. Ne kerek, qalai bolǧanda da ūltynyŋ bolaşaǧy jolynda, sezımdı aqyl jeŋıp, Mūhtar ­Äuezov pen Älımhan Ermekov 1932 jyldyŋ qaŋtarynda türmede otyryp, aşyq hat jazdy… Ömır men ölım köpırınıŋ ortasyna tüsken jas talant alǧa qoiǧan arman-maqsatyna jetu üşın aqyry maşaiyq qaşqandyqtyŋ kerın körsetıp, bolşeviktık ökımet oryndaryna aşyq hat jazdy. Aşyq ūltşyldyq baǧyttaǧy şyǧarmalarynan bas tartuy aman qaludyŋ qamy emes, azattyq küresın nätijelı jalǧastyrudyŋ jaŋa aila-täsılı edı. Hatta özınıŋ «Eŋlık-Kebek», «Han Kene», «Bäibışe-toqal», «Qaraş-qaraş oqiǧasy», «Kökserek», «Qily zaman» tärızdı şyǧarmalarynan bas tartty. Ärine, mūndai şeşım oǧan oŋaiǧa tüspegenı belgılı. Ökımet te tastalǧan qarmaqqa jabysa tüsıp, hatty «Sosialdy Qazaq­stan» gazetınıŋ 1932 jylǧy 10 mausym küngı sanynda jariialap, jeŋıske jetkendıgın paş etıp, masattandy. Ol üş jylǧa şartty türde bas bostandyǧynan aiyru jönınde ükım şyqqannan keiın ǧana bosatyldy.

Ämırjan Älpeiısov,  L.Gumilev atyndaǧy ­Euraziia ūlttyq

universitetınıŋ professory

(Jalǧasy bar)