Jappai saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn aqtau, zaŋsyz qudalanǧan azamattardyŋ qūqyǧyn qalpyna keltıru jūmystary Qazaqstan täuelsızdık alǧannan keiın bastaldy. 1993 jyly 14 säuırde «Jappai saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn aqtau turaly» zaŋ qabyldansa, 1997 jyly Qazaqstannyŋ Tūŋǧyş Prezidentı Nūrsūltan Nazarbaevtyŋ Jarlyǧymen 31 mamyr saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn eske alu künı bolyp jariialandy.
Qazaqstan Respublikasy Prezidentı Qasym-Jomart Kemelūly Toqaevtyŋ 2020 jylǧy 24 qaraşadaǧy №456 Jarlyǧyna säikes, saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn tolyq aqtau jönındegı memlekettık komissiia qūryldy. Onyŋ negızgı mındetı – saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn zaŋdyq jäne saiasi tūrǧydan aqtau.
Osyǧan bailanysty Pavlodar oblysynda qūrylǧan aimaqtyq jūmys tobynyŋ bırı NKVD qaramaǧyndaǧy GULAG-tyŋ 26 lagerıne jıberılgen jäne bügınge deiın aqtalmaǧan qazaqstandyq azamattar men olardyŋ otbasy müşelerı boiynşa, sonymen bırge Qazaqstanǧa küştep jer audarudyŋ qūrbany bolǧan halyq ökılderın aqtau boiynşa ūsynys äzırleu baǧytynda jūmys ısteude.
Bügıngı taŋda kezınde keŋestık jazalau şaralarynyŋ jazyqsyz qūrbany bolyp, jappai jazalauǧa ūşyraǧan azamattar 1993 jylǧy joǧaryda aty atalǧan zaŋǧa säikes aqtalǧanmen, älı de aqtaudy qajet etetınder az emes. Kezınde arhiv qorlaryndaǧy qūjattardyŋ bırazy qūpiia bolǧandyqtan, tolyqqandy zerttep-zerdeleu jūmysyn jürgızu mümkındıgınıŋ bolmaǧany anyq. Osy oraida bügıngı taŋda saiasi quǧyn-sürgın qūrbany bolyp, bas bostandyǧynan aiyrylyp, ūzaq jyldarǧa eŋbekpen tüzetu lagerlerıne (ärı qarai – ETL) aidalǧan azamattardyŋ taǧdyryn zerttep-zerdeleu, kınäsız japa şekkenderdı tolyǧymen aqtap şyǧaru – maŋyzdy mındettıŋ bırı.
Ūzaq jyldar boiy lagerler taqyrybyna qatysty jaq aşuǧa tyiym salynyp keldı. Ol tüsınıktı de. Qazaqstannyŋ köp aimaǧynda paida bolǧan būl lagerler, şyndyǧynda, ülken azap orny men türmege ainaldy.
1973 jyly orys qalamgerı Aleksandr Soljenisynnyŋ «Arhipelag GULAG» atty tuyndysy jaryq köredı. Jazuşy atalǧan kıtabynda tūtqyndalǧandardyŋ taǧdyryn, jer audarylǧany, ökımettıŋ ozbyrlyq saiasatyn, Qazaqstandaǧy türmelerdıŋ jaǧdaiyn aşyp jazǧan. GULAG abbreviaturasyn da alǧaş ret qoldanǧan osy A.Soljenisyn edı. Būl eŋbekpen tüzetu lagerlerı men jer audarylǧandar qonystarynyŋ jäne qamau oryndarynyŋ bas basqarmasy degendı bıldıredı.
Qazaqstan aumaǧynda naqty qanşa lagerdıŋ bolǧany turaly naqty mälımet joq. Bır derekterde 11 lagerdıŋ bolǧandyǧy turaly aitylsa, ekınşısınde 26 dep keltıredı. Būǧan bailanysty bız tarihşy Z.Saqtaǧanovanyŋ pıkırımen kelısemız. Zertteuşı būl mäselenıŋ älı de aşyq küiınde qalyp otyrǧanyn atap ötıp, GULAG-qa qatysty reseilık anyqtamalyqta körsetılgen mälımetke säikes, 1930-1956 jyldar aralyǧynda Qazaqstanda 22 ETL-dyŋ bolǧanyn jazady.
Qazaqstan aumaǧynda naqty qanşa lagerdıŋ bolǧany turaly naqty mälımet joq. Bır derekterde 11 lagerdıŋ bolǧandyǧy turaly aitylsa, ekınşısınde 26 dep keltıredı. Būǧan bailanysty bız tarihşy Z.Saqtaǧanovanyŋ pıkırımen kelısemız. Zertteuşı būl mäselenıŋ älı de aşyq küiınde qalyp otyrǧanyn atap ötıp, GULAG-qa qatysty reseilık anyqtamalyqta körsetılgen mälımetke säikes, 1930-1956 jyldar aralyǧynda Qazaqstanda 22 ETL-dyŋ bolǧanyn jazady.
Sonymen, Qazaqstandaǧy ETL jüiesınde Karlag, ALJİR, Peschanyi, Steplag, Aqtöbe, Jezqazǧanlag, Petropavl, Keŋgır, Öskemen, Dalnyi, Qamyslag jäne basqalar boldy
Sonymen, Qazaqstandaǧy ETL jüiesınde Karlag, ALJİR, Peschanyi, Steplag, Aqtöbe, Jezqazǧanlag, Petropavl, Keŋgır, Öskemen, Dalnyi, Qamyslag jäne basqalar boldy.
Bır derekterge süiensek, Keŋes Odaǧy aumaǧynda 1921-1954 jyldar aralyǧynda saiasi baptar boiynşa jalpy jazalanǧandar sany – 3 mln 777 adam, olardyŋ ışınde 642 myŋy atu jazasyna kesıldı. Bıraq būl mäselege qatysty, ärine, toqeterın aitu – bolaşaqtyŋ enşısınde, öitkenı bügınde būryn ǧylymi ainalymǧa enbegen, jaryq körmegen materialdar, arhiv qūjattary, jaŋa aiǧaqtar tabyluda.
GULAG jüiesındegı ırı qūrylymdardyŋ bırı Qaraǧandy lagerı sanaldy. Ol tūtqyndalǧandar sany jaǧynan da Işkı ıster halyq komissariaty qaramaǧyndaǧy lagerlerınıŋ ışınde ırılerdıŋ qatarynan boldy. Qaraǧandy eŋbekpen tüzetu lagerı «Gigant» sovhozynyŋ QazETLAG (Qazaqstanda eŋbekpen tüzetu lagerı) bölımşesı negızınde 1931 jyly 19 jeltoqsanda qūryldy. Ortalyǧy Qaraǧandy qalasynan 45 şaqyrym jerdegı Dolinka selosynda ornalasty.
1947 jyly Karlagta 814 kämeletke tolmaǧan bala bolǧan. 1950 jylǧa qarai olardyŋ 209-y ǧana aman qalǧanyn zertteuşıler aşyp körsetedı. Al 1941-1944 jyldary Karlagta 924 bala japa şekse, 1950-1952 jyldary olardyŋ sany 113 boldy.
D.Iztıleudıŋ «GULAG-tyŋ kadrlyq saiasaty» maqalasyndaǧy sipattauyna säikes, GULAG Mäskeudegı NKVD-ǧa tıkelei baǧynyp, respublikalyq, oblystyq partiia jäne sovet organdarynyŋ lagerdıŋ jūmysyna ıs jüzınde eşqandai yqpaly bolmaǧan. Şyndyǧynda, Karlag memleket ışındegı memleket bolǧan. Özınıŋ naqty bilıgı bar, qaru-jaraǧy, kölıgı jäne poşta, telegraf bailanysy berık jüielengen. Karlagtyŋ qūrylymy mölşerden tys ülken jäne köptegen qūrylymdyq bölımderı jūmys ıstep tūrǧan körınedı. A.Däuletbaeva özınıŋ «Qazaqstandaǧy tüzetu lagerlerı» maqalasynda Karlagtyŋ qūrylymynda Steplag, ALJİR, Peschanlag, Spassklag jäne basqa bölımşeler bolǧanyn jäne lagerler sottaluşyǧa taǧylǧan aiypqa jäne basqa da faktorlarǧa qatysty taŋdalǧanyn jazyp ötedı.
30-jyldardyŋ basynda Qaraǧandy temır jolynyŋ kömır öndırısı men qūrylysynda 30 myŋnan astam adam jūmyspen qamtyldy. Karlagtyŋ damu tarihynda onyŋ bölımşelerınıŋ sany özgerıp otyrdy. Eŋ basynda būl öndırıstık audandar boldy, keiınırek olar öndırıstık uchaskeler dep atalsa, sodan keiın, 1932 jyly lager bölımşelerı boldy. Eger 1933 jylǧy 1 qaŋtarda Karlag aumaǧy 9 lager bölımşesıne bölınse, 1955 jyly olardyŋ sany 33 boldy. Lager bölımşelerı Qaraǧandy ETL-y, Qazırgı Michurin, Telman audandarynyŋ jäne Jaŋaarqa, Şet audandarynyŋ aumaqtaryndaǧy ärtürlı uchaskelerde ornalasqan.
Qaraǧandy ETL-ynyŋ negızgı lager bölımşelerı: Qarajar, Dolinka, Balqaş, Sarept, Samar, Spassk, Espink, Qotyr, Jartas, Tartaul, Burmin, Prostornen, Bidaiyq, Qarabas, Auylşaruaşylyq täjıribe stansasy (SHOS), Köksu, Terestin, Zavodskoe, Şahanskoe, Fedorovskoe, Şahtinsk, Topar, Kirzavodjskoe, Dubovskoe jäne t. b. Lagbölımderdıŋ ataulary bölımşe ornalasqan eldı mekennen şyqqan. Karlag ırı auyl şaruaşylyǧy bazalarynyŋ bırı, önımdılıgı joǧary derbes şaruaşylyq boldy. Lager bölımşelerı derbes şaruaşylyq eseptegı bırlık bolyp tabylatyn auyl şaruaşylyǧy käsıporyndary boldy. Şaruaşylyqtyŋ negızgı baǧyty – astyq, mal şaruaşylyǧy. Bıraq önerkäsıp salalary boiynşa da damydy. Mysaly, metall öŋdeu (Ülbı metallurgiialyq zauyty), tıgın (Aqmola tıgın fabrikasy), kiız basu, qūrylys materialdary, bylǧary, şyny, otyn, tamaq. Sonymen qatar Karlagtyŋ Jezqazǧan audany Narkomchermet, Narkomsvetmet şahtalaryna jäne temır jol qūrylysyna qyzmet körsettı. Sondai-aq lager aumaǧynda Tenkeri farfor zauyty jūmys ıstedı.
Qaraǧandy ETL-yn toltyru limitı jyldar boiynşa bylai: tızımdık qūramy 1931 jylǧy 1 qazandaǧy jaǧdai boiynşa – 12174 adam, 1941 jylǧy 1 qaŋtardaǧy jaǧdai boiynşa – 51404 adam, 1950 jylǧy 1 qaŋtardaǧy jaǧdai boiynşa – 54180 adam. 1931 jyldan 1959 jylǧa deiıngı kezeŋde barlyǧy Karlag arqyly şamamen 800000 adam öttı. 1940 jyldyŋ I toqsanynda Qaraǧandy oblysynda NKVD jäne basqa da narkomattardyŋ eŋ maŋyzdy qūrylystary men käsıporyndaryn 92974 adam jūmysqa qabılettı, onyŋ ışınde 43954 adam arnaiy qonys audaruşylar jūmyldyryldy. Olar trestugol – 8748 adam, şahstroi – 1948 adam jūmys ıstedı. Qaraǧandy GRES qūrylysynda – 390 adam jäne t. b.
Soǧystan keiın GULAG jüiesı odan da qatal körınıske ie boldy. KSRO Ministrler Keŋesınıŋ 1948 jylǧy 2 aqpandaǧy qaulysymen asa qauıptı memlekettık qylmyskerlerdı jazalau üşın lagerler men türmeler ūiymdastyru turaly şeşım qabyldandy. Erekşe lagerlerge bas bostandyǧynan aiyruǧa sottalǧan terrorist-diversanttar, keŋeske qarsy ūiymdardyŋ jäne jalpy eŋbekpen tüzetu lagerlerındegıler auystyryldy.
KSRO IIM erekşe dala lagerı Qaraǧandy oblysynyŋ aumaǧyndaǧy alǧaşqy erekşe lager boldy. Onyŋ qūramynda №1 Qaraǧandy temır jolynyŋ Novorudnaia kenışındegı kenış stansasy bölımı qūryldy. Minsvetmettıŋ tau-ken jūmystarynda tūtqyndardy paidalana otyryp, IIM Karlagynyŋ Jezqazǧan audanynyŋ ekınşı lagobölımı bazasynda Narkomsvetmet käsıporyndarynda arnaiy qonys audaruşylar – 1053 adam jūmys ıstedı.
Tūtqyndar şahta, qūrylys, kömır önerkäsıbınde jäne basqa da käsıporyndarda jūmys ıstedı. Negızgı öndırıstık sala Qaraǧandy qalasy men Qaraǧandy oblysynyŋ aumaǧynda şahtalar, tūrǧyn üiler jäne basqa da mädeni-tūrmystyq obektıler salu boldy.
1952 jyly Peschanyi lagerınıŋ bazasynda ortalyǧy Pavlodar oblysynyŋ Ekıbastūz qalalyq ülgıdegı kentınde KSRO IIM Dalnii lagerı qūryldy, ol 1954 jyldyŋ mamyryna deiın jūmys ıstedı. 1949 jyldyŋ soŋynda KSRO IIM №9 Lugovoi lagerı qūryldy. Lager basqarmasy Qaraǧandy oblysynyŋ Dolinskoe auylynda ornalasty. Ony ūiymdastyru Qaraǧandy basseinınıŋ Şuyrbai-Nūra kömır ken ornynda kömır şahtalarynyŋ qūrylysymen bailanysty boldy. Soǧys jyldarynda Ükımettıŋ qaulylarymen arnaiy qonys audaruşylar jergılıktı halyqpen bırge önerkäsıpte jūmys ısteuge jäne maŋyzdy qūrylysqa jūmyldyryldy. KSRO HKK 1942 jylǧy 26 qyrküiektegı «…mūnai qūbyrynyŋ qūrylysynda jäne Qazaqstan mūnai kombinaty qūrylysynda jūmys ısteu üşın jūmys küşın bölu turaly» qaulysy boiynşa eŋbek mındettılıgı tärtıbımen 2350 adam tartyldy. Sondai-aq jūmys küşınıŋ jetıspeuınen Qaraǧandy oblysynda kömır tieuge qatysty erekşe şielenıstı jaǧdaidy eskere otyryp, 1000 adam jūmyldyryldy. Äskeri mındettıler, sondai-aq qyzyl armiia qyzmetıne jaramsyz, bıraq fizikalyq eŋbekke jaramdy (olardyŋ kemınde 30 paiyzy kenışterdegı jerasty jūmystaryna jaramdy Narkomsvetmet jäne Narkomstroi käsıporyndarynda jūmys ısteu üşın, 2250 adam elektr stansasy narkomatynyŋ käsıporyndary men qūrylysynda jūmys ısteu üşın, 1000 adam «Pribalhaşstroi» tresınde jūmys ısteu üşın jūmyldyryldy. Balqaş mys qorytu zauytynyŋ qūrylysyndaǧy jūmystar, käsıporyndar men qūrylystardaǧy jūmystar üşın 1800 adam.
Alǧaşqy jyldary jūmysqa jūmyldyrylǧandar arasynda negızgı ülken top deportasiialanǧan nemıster boldy, olardyŋ erlerı tolyǧymen eŋbek armiiasyna şaqyryldy. Olar jūmys küşınıŋ jetıspeuşılıgıne bailanysty äielderdı de jūmysqa ala bastady. 15 jastan 55 jasqa deiıngı er adamdar, 16 jastan 45 jasqa deiıngı äielder jūmysqa jūmyldyryldy. 1943-1944 jyldary Qazaqstanǧa Soltüstık Kavkazdan arnaiy qonys audarylǧandardyŋ keluımen eŋbek rezervı ūlǧaidy. Memlekettıŋ saiasaty öte qataŋ boldy jäne «lagerdegı jazany öteuşılerdıŋ küşın barlyq öndırıste barynşa paidalanuǧa mümkındık beruge» baǧyttaldy. Būǧan KSRO Joǧarǧy Keŋesı Prezidiumynyŋ 1939 jylǧy 5 mausymdaǧy «KSRO IIHK lagerlerı turaly» Jarlyǧy dälel, lagerde otyrǧandardy şartty türde merzımınen būryn bosatu jüiesınen bas tartu, lagerde merzımınen būryn bosatudy esepke alu praktikasyn toqtatu qajet boldy. Eŋbek önımdılıgın arttyru, yntalandyrudy köteru üşın eŋbek önımdılıgınıŋ joǧary körsetkışterın beretın jekelegen öndıruşılerge aqşalai syilyqaqy beru, olardyŋ tūrmystyq jaǧdaiyn jalpy jaqsartumen jeŋıldetılgen lager rejimın belgıleu, al sebepsız jūmysty bosatuşylarǧa, jūmystan bas tartuşylarǧa jäne öndırıste tärtıp būzuşylarǧa qatysty qataŋ mäjbürleu şaralaryn, küşeitılgen lager rejimı, karser, naşar materialdyq jäne tūrmystyq jaǧdailar jäne basqa da tärtıptık şara qoldanu közdeldı. Lager ömırı men öndırısındegı tärtıptı būzuşylarǧa qataŋ, jekelegen jaǧdaida sottyq jazalau şaralary, eŋ joǧary jazalau şarasyna deiın qoldanylady.
Ūly Otan soǧysy jyldarynda önerkäsıp pen kölık üşın bılıktı jūmysşylardy daiarlau erekşe maŋyzǧa ie boldy. Soǧystyŋ alǧaşqy künderınen bastap memlekettık eŋbek rezervterı jūmysşy tabyn tolyqtyrudyŋ bır türı boldy, būl jüiede jetekşı salalar – kölık jäne qūrylys üşın bılıktı kadrlar keŋınen daiyndaldy. Fabrika-zauyt mektepterıne jastardy jūmyldyru qolöner jäne temır jol mektepterı ükımettık qūjattar negızınde eŋbek armiiasyna jūmyldyru siiaqty jürgızıldı. Bilıktıŋ senımsızdıgın, azamattyq qūqyqtardyŋ şekteulerın sezıne otyryp, jer audarylǧan halyqtar būrynǧy keŋes halqynyŋ qaiǧy-qasıretı men qiyndyǧyn tolyǧymen basynan ötkerdı.
Soǧys jyldarynda eŋbek armiiasynyŋ taǧdyry erekşe boldy. Eŋbek armiiasy eŋbek maidanynda tabandylyq pen erlık körsettı, jalpyhalyqtyq jeŋıske ülken üles qosty, olardyŋ eŋbekterı Ūly Otan soǧysy jyldaryndaǧy äskeri maidandaǧy erlıkten kem tüspedı. 1960 jyldyŋ 25 qaŋtarynda GULAG eŋbekpen tüzetu lagerlerınıŋ, eŋbek qonystary men qamau oryndarynyŋ bas basqarmasy jabyldy. 1934-1960 jyldary eŋbekpen tüzetu lagerler jüiesın basqarudy jüzege asyrǧan KSRO NKVD-synyŋ būl bölımşe – KSRO-daǧy saiasi quǧyn-sürgın jüiesınıŋ maŋyzdy organy. Būl jyldar ışınde lagerlerde qazaq mädenietı men ǧylymyna, aǧartu salasyna eŋbegı sıŋgen intelligensiia ökılderı azap şektı.
HH ǧasyrdyŋ 20-50-jyldaryndaǧy saiasi quǧyn-sürgın zobalaŋy – halqymyzdyŋ tarihyndaǧy qasırettı kezeŋ. HH ǧasyrdaǧy saiasi quǧyn-sürgın – myŋdaǧan jazyqsyz adamnyŋ qany men köz jasyna suarylǧan tarihymyzdyŋ şerlı betterınıŋ bırı. Jappai saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn aqtau, zaŋsyz qudalanǧan azamattardyŋ qūqyǧyn qalpyna keltıru jūmystary elımızde ıske asuda. Bügınde saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn tolyq aqtau jönındegı memlekettık komissiia jūmysy aiasynda būryn kol jetpegen mūraǧat qūjattary qaralyp, taldanuda. Sondyqtan Qazaqstan aumaǧyndaǧy GULAG tarihyna qatysty şyndyqtyŋ betı älı de aşylyp, tolyǧa tüsetını anyq.
Aigül TŪRLYBEKOVA, t. ǧ. k., qauymdastyrylǧan professor (dosent), Aigül SADYKOVA, PhD, dosent,
Aigül MŪSAǦAJİNOVA, gumanitarlyq ǧylymdar magistrı
