«Kiız üidıŋ qūdıretıne joq talas…»

Memleket basşysy Qasym-Jomart ­Toqaevtyŋ «Ūlytau – 2019» halyqaralyq turistık forumyna qatysqanda «Ūlytau turistık mekenge, demalys aimaǧyna ärı ūly babalarǧa taǧzym etu ortalyǧyna ainaluy tiıs» dep atap körsettı. Ärine, Ūlytau turizmın örkendetu Qazaqstanda etnoturizmdı damytuǧa tyŋ serpın beredı desek, etnoturizmnıŋ erekşelıgın körnektılendıretın bögenaiy bölek mädeni mūramyzdyŋ bırı – kiız üi. Bıle bılsek, kiız üidı nasihattaǧanymyz ruhani jaŋǧyruymyzdyŋ bır körınısı bolmaq. Ol qazır qazaqqa tym taŋsyq bolmaǧanymen, kiız üige bır tünegen basqa ūlttardyŋ özgeşe äser alatynyna Donald Tramptyŋ ūly Moŋǧoliiada qazaq kiız üiınde qonyp, tamsanyp qaitqany da aiǧaq.

Taŋǧajaiyp säulet önerı

Säulet önerınıŋ jinamaly jäne jyljymaly ülgısı sanalatyn kiız üi san myŋ jyldyq tarihty bastan keşırdı. Arheo­logiialyq qazba derekterden kiız üidıŋ qola däuırınde qoldanysqa tüskenı anyqtaldy. Grek tarihşysy Gerodottyŋ zamanymyzdan būrynǧy V ǧasyrda saqtardyŋ kiız üilerde otyratyndyǧyn qaǧazǧa tüsırse, üisın elıne kelın bolyp tüsken Qytaidyŋ han dinastiiasynyŋ hanşasy Şi Jünnıŋ:
Döŋgelek üi, tuyrlyq tam ornyna,
Et jep, airan ışedı as-suyna, – dep «jyrlaǧany» bar. Osyǧan qaraǧanda, zertteu­şılerdıŋ kiız üidıŋ jasy «bes myŋ jyldan asyp jyǧylady» degen mejesı de negızsız emes sekıldı.
«Qai halyqtyŋ bolsa da ruhani älemı, eŋ aldymen, onyŋ dästürlı önerınen körınetını mälım» (Özbekälı Jänıbekov). Dästürlı qölöner tuyndymyzdyŋ bıregeiı – kiız üidıŋ boiy­nan da halqymyzdyŋ bükıl ruhani älemı, ūlttyq bolmysy, dünietanymy, estetikalyq közqarasy menmūndalap tūr.
Alyp aspandy «kök kümbezı» dep ataǧan halqymyz aspandy şaŋyraqqa, odan tömengı keŋıstıktı uyqqa, kökjiektı keregege ūqsatyp, kiız üiın ǧalamnyŋ kındıgı dep tanyǧandyǧyna talas joq. Būl jönınde belgılı zertteuşı Atilla Sansyzbaiūlynyŋ «Kiız üidegı keŋıstık – qazaq dünietanymynyŋ toǧysqan jerı. Kiız üi – ǧalamnyŋ modelı. Şaŋyraq – künnıŋ simvoly. Küldıreuış – tört tarap. Uyqtar – künnıŋ säulesı. Oşaq – adamnyŋ oty. Tör – aq pen qaranyŋ arajıgın ajyratatyn adamnyŋ orny. Sol jaq bosaǧa – äieldıŋ, oŋ bosaǧa – erkektıŋ simvoly» dep tüiındegenıne qaraǧanda, qazaqtyŋ «Esıgıŋ – esıŋ, bosaǧaŋ – sesıŋ, tabaldyryq – täubeŋ, maŋdaişa – märtebeŋ, şaŋyraq – pırıŋ, tuys – keregeŋ, tör – därejeŋ, oşaǧyŋ – yrys, tütınıŋ – tynys, beldeuıŋ – qorǧan, tündıgıŋ – tegıŋ, tuyrlyq – elıŋ, uyǧyŋ – erıŋ, osynyŋ bärın köterer – qasiettı qara jerıŋ» dep tūjyrymdauynda da ülken män jatyr.
– Köşpelılerdıŋ san ǧasyrlyq täjıribesı, ömırlık qajettılıgı, oi-örısı, talǧam -tanymy bır ǧana kiız üidıŋ boiyna şoǧyrlanǧandai. Olardyŋ sūlulyq turaly talǧam-tüsınıgı, dünienı sūlulyq zaŋdylyqtarymen igeru mümkındıgı negızınen, osy kiız üi arqyly körınıs tapty, – dep jazady ataqty ǧalym Aqseleu Seidımbek.
Aityp-aitpai, kiız üidıŋ boiyndaǧy sūlulyqty tılmen tügendeu mümkın emes. Ony közımen körıp, oǧan tünep şyqqan jolauşynyŋ taŋdai qaǧyp, tamsanbaǧany joq. Oǧan mysal retınde Qytai ordasynyŋ ataqty aqyny Bäi Jüiiınıŋ (772-846 jyl) «Kiız üi» degen öleŋın:
Kiızıne jünı ketken myŋ qoidyŋ,
Şaŋyraǧy qaiyŋynan küngeidıŋ.
Ärı berık, ärı yŋǧaily, ärı äsem,
Dei almaimyn aǧaşyna mın qoidym, – dep bastap, soŋyn:
Saltanatty saraiyna patşa mas,
Sarai barlyq ümıtıŋdı aqtamas.
Kiız üidıŋ qūdyretıne joq talas,
Saraiyŋa bermeimın men baspa-bas! – dep tüiındegenın (audarǧan Nesıpbek Ait) aitsaq ta jetkılıktı.
Kielı kiız üidıŋ keremetı turaly būdan artyq mysaldyŋ qajetı joq. Ökınerlıgı, san ǧasyrdyŋ synaǧynan sürınbei ötken kiız üidıŋ soŋǧy kezderı zamannyŋ damuyna, öndırıs-tūrmystaǧy özgerısterge ılese, qoldanys aiasy taraluymen qatar, sän-saltanaty jaǧynan da keteuı ketıŋkırep barady. Kiız üidıŋ tolyq zerttelmeuı, dūrys nasihattalmauy da ony eleusız qaldyrdy.

Eskermesek, eskıre beredı

Kiız üimen bailanysty ūmytylyp bara jatqan ataular da az emes. Qoldanyluyna, ülken-kışılıgıne, tıgılu ädısıne bailanysty ataulardy ait­paǧan künnıŋ özınde kiız üiı­men qatysty balaǧan, şaila, aqtaqyr, jolamai(jolym üi)… siiaqty baspanalardyŋ atynyŋ özı ūmytylyp barady. Kiız üi qazaqtyŋ mädeni mūrasy degenımızben, babalarymyzdyŋ ısmer qolynan şyqqan talai öner tuyndylary būl zamanǧa jetken joq. Mereke-meiramdarda sän üşın tıgılgenı bolmasa, keŋ-baitaq saharadan da sirep barady. Äsem astanamyzǧa san türlı qūrylystyŋ ülgısın äkelgenımızben, kiız üi formasynda jobalanǧan bır qūrylys joq. Būl jaǧynan Qytai bızden köş ılgerı. Atap aitqanda, Qytaidyŋ Mori qazaq avtonomiialy audanynda salynǧan 800 şarşy metrlık alyp kiız üidei bır kiız üi joq Qazaqstanda. 1000-nan artyq adam siiatyn üidıŋ ışınde qazaqtyŋ qaiqy bas tösegı, asadal siiaqty būiym­dardyŋ bärı bar. Düniedegı alys-jaqynnan köruge kelgen turisterdıŋ taŋdai qaǧyp tamsanbaityny joq. Al Qazaqstan «Qazaq-qyrǧyz halyqtarynyŋ kiız üi daiyndau jäne tıgu önerın» IýNESKO-nyŋ adamzattyŋ beizattyq mädeni mūrasy tızımıne engızdık» dep maqtanǧanymen, kiız üidı ūrpaqtarǧa därıpteu jaǧynan pärmendı jūmystar ıstep jatqan joq. Tızımge engenımen, kiız üi jasaityn şeberlerge ūlt önerınıŋ mūragerı retınde qoldau körsetılmese, erteŋ kiız üi mūrajailarda ǧana qalyp, tūrmysymyzdan tysqary qalmai ma?! Sondyqtan endıgı jerde dünie jüzı saiahatşylarynyŋ taŋdaiyn qaqtyrǧan qasiettı kiız üidıŋ qazaq halqy üşın qanşalyqty maŋyzy bar ekenın ūrpaq sanasyna sıŋıru airyqşa maŋyzdy. Ol üşın kiız üi jönındegı zertteudı, ügıt, nasihatty küşeitu kerek. Qazırgı sūranys qajetın eskere otyryp, turizmdı damytu tūrǧysynan kiız üidı jaŋaşa paidalanudyŋ jolyn ızdep, kiız üi jasaityn şeberlerge ekonomikalyq jaqtan kömek körsetu qajet.
Qazaq halqynyŋ adamzat mädenietıne qosqan, tūtas älem moiyndaityn ülesterınıŋ bırı jylqyny qolǧa üiretu bolsa, endı bırı doŋǧalaqty arbalar jasap, onyŋ üstıne kiız üi tıkkenı boluǧa tiıs. Tılımızde «Küren» dep atalatyn būl üiler bır qanşa tarihi filmderde körınıs bergenı bolmasa, qazır köp eldıŋ sanasynan öşıp tynǧany ötırık emes. Tıptı, «Kürendı» moŋǧūlǧa täuel­deitınder de bar. Naǧynda älemdı bilegen Şyŋǧys han äuletınıŋ maqtanǧan şaǧynda «Didar sūlu qyzdardy, qazaq küime mıngızıp» degen teŋeudı paidalanǧanyn eskersek, küren de qazaq önerınıŋ tuyndysy ekenıne şübälanbaisyz. Onyŋ üstıne, küren jaily tarihi jazbalar da az emes. «Olar tūratyn üiler aǧaş kes­pekterınen qūrastyrylyp, būtaqtarmen şabaqtalǧan, töbesınde joǧary qarai moinyn sozyp, yqşamdana tüsetın ottyqtıkı siiaqty döŋgelek tütıgı bar arba üstıne ornalastyrylady da, ünemı appaq bolyp jarqyrap tūruy üşın jünge aq, aq topyraq, süiek ūntaǧyn qosyp basqan aq kiızben qaptalady eken. Üiler meilınşe keŋ, enı – 30 fut, döŋgelekterınıŋ arasy 20 fut bolǧan. Osyndai üilı arbaǧa 22 ögız jegılgen (Gilom de Rubruk)» (Özbekälı Jänıbekov, «Jolaiy­ryqta»).

Talşyqqa da taŋdau tüstı

Soŋǧy kezderı taldan üi aǧaş basu mümkındıgımız de azaiyp barady. Orman qorǧau oryndary üi aǧaş tügıl şyrpy syndyrsaŋ, şyryldatqaly tūr. Qaŋqasyn temırden jasasaŋ, auyr. Jyǧyp, tıguge qolaisyz. Az uaqyttan keiın tat basyp, qara qojalaq bolyp ketetının bylai qoiǧanda, naizaǧai tüsıp, ömırge qauıp töndıretını taǧy bar. Osy tūrǧydan alǧanda, kiız üidıŋ qaŋqasyn äinek talşyqtan jasau jaǧyn da qarastyrǧan dūrys siiaqty. Būǧan mysal bolatyn daiyn täjıribe de bar.
Osydan bırer jyl būryn Qytai qazaqtarynan şyqqan qūrylys injenerı, qazaq kiız üiın zertteuşılerdıŋ bırı Bolat Kärıbai äinek talşyqtan kiız üidıŋ qaŋqasyn jasady. Būl kiız üidıŋ syrttai qaraǧanda, baiyrǧy üiden eş parqy joq. Köşı-qonǧa qolaily, jeŋıl, tat baspaidy, neşe jyl ötse de tüsı taimaidy, aumaidy. Onyŋ üstıne, būl üi uyǧynyŋ qalamy joqtyǧy bolmasa, qazaq kiız üiınıŋ barlyq erekşelıkterın negızge alyp jasalǧan. Keregesı jelköz, közdıŋ ölşemı, saǧanaǧy, uyǧynyŋ ūzyndyǧy, alaqany, şaŋyraǧynyŋ toǧyny (şeŋberı), küldıreuışı, tiegı, uyqtyŋ bauyna deiın qazaq kiız üiınıŋ ölşemı boiynşa jobalanǧan.
– Būl üidı jobalap, jasatudaǧy sebebım, – deidı Bolat Kärıbai. – El ışınde üişıler sirep kettı, aǧaşty da kestırmeidı. Temırden jasasaŋ, qolaisyz. Sol sebepten kiız üidıŋ süiegın äinek talşyqtan jasadym. Öitkenı būl myqty, şymyr, densaulyqqa zalaly joq, qalaǧanyŋşa iiuge, boiau­ǧa bolady. Üidı jasatu barysynda da qazaq kiız üiınıŋ sandyq mänı men şaŋyraq ölşemderıne baǧyna otyryp, arhitekturalyq formasy boiynşa jasattym. Mūndaǧy maqsatym da – «üiaǧaşty» stanokta jasuǧa jol aşu.
Ärine, bügıngıdei damy­ǧan zamanda, kiız üidıŋ süiegı, sözsız, aǧaştan jasalsyn degen şart ta joq. Qazırgı ǧylym-tehnikanyŋ ozyq jetıstıgınen paidalanyp, dästürlı önerdı däuır köşı­men jalǧasaq, nesı bar? Qazaqstandyq şeberler de mūny eskeruı kerek. Turizmdı tülejıtumen qatar, köne mūralardyŋ da tört tūrmanyn tügendei jürgen dūrys.