Klassiktıŋ qoŋyr küzı

Ädebiet älemındegı ūlylar men alyptardyŋ ızın basqan halyq jazuşysy, KSRO memlekettık syilyǧynyŋ iegerı Äbdıjämıl Nūrpeiısov osy küzde 95 jasqa tolmaq.

Şyǧarmalary älemnıŋ 35 tılıne audarylyp, milliondaǧan tirajben jaryq körgen aŋyz-adam, klassik jazuşyǧa Nūr-Sūltanda em alyp jatyr degesın sälem bere baryp, mereilı sät aldynda sūhbat alsaq degen nietımızdı jetkızdık. Audarmaşy Anatolii Kimnıŋ bır jazbasynda «Nūrpeiısovtı audaru üşın şyǧys adamynyŋ erekşelıgın tüsınu kerek, ädebi ideia men mazmūnnan bölek, ışkı yrǧaq, äuen kerek» degenı oiǧa oralyp, bır jaǧynan klassikpen äŋgımelesu üşın qandai öre kerek dep jüreksınıp, būrynǧy jazǧandaryna ıştei köŋılı tolmai, qaita oralyp jöndep, ūstartyp otyratyn talapşyl da talǧampaz, kırpiiaz aqsaqal meselımızdı qaitaryp tastai ma dep qylpyldap ta typyrşyp otyrmyz. Ünsızdık ūzaqqa sozyldy. Abyz ünsız qalǧan soŋ amalsyzdan qoştasyp ketuge yŋǧailandym. Osy kezde klassik basyn köterdı.

 – Ne turaly sūraiyn dep edıŋ?
(Bızde sūraq az emes-tı, romandaryn audarǧan Iýrii Kazakov turaly, Gerold Belger, t.b. tūlǧalar turaly «Äbe» degen ülken kıtapta aitylǧan. Özı de Chehov, Gorkii, Hikmettı audarǧan adamnyŋ bügıngı audarmaǧa köŋılı tola ma; eger Jädıger, Äzım, Bäkizattar turaly osy qazır jazylsa ol şyǧarmada da adam, tabiǧat, ekologiia degen üştaǧandy ūstap otyryp, Aral apaty söz bolar ma edı, jazuşynyŋ Odaq qūlaǧanda ordenderı men kompartiia biletın jyrtyp laqtyr­ǧany ras pa…)
– Negızı men turaly bılgılerıŋ kelse, Euraziia universitetındegı täuır apparatqa kezınde menıŋ bükıl auyzekı äŋgımem jazylyp alynǧan edı. Bırde İmanǧali ekeumız universitetke keldık, Joldasbekov rektor bolatyn, İmanǧali aitty: «baiaǧydaǧy şaldardyŋ kezınde mūndai jazyp alatyn tamaşa apparat bolǧan joq, endı apparattaryŋ jaqsy, myna Nūrpeiısovtı jazyp alsaŋdarşy» dep, sodan rektor Aqseleu Seidımbekovtı şaqyrtyp, üş kün soǧan jazdyryp aldy ǧoi. Endı qoldaryŋnan kelse sony qaǧazǧa tüsırıp alsaŋdar, bır ekzempliaryn maǧan berseŋder. Men sonda tūtas aitqanmyn, «Äbeke, sızdı mūndai auyzekı sözdı bylai aitady dep oilamap edım, keremet aittyŋyz» dep Aqseleudıŋ özı taŋqalǧan. Bıreudı jūmsap «osyny jazyp al» dese būzady. Keiın Myrzatai universitetten ketkesın bır studenttı jıbergen, bıraq, onysy sondai bylamyq, adam köretın närse emes, ondaidyŋ keregı joq, tek sözbe söz, qaǧazǧa tüsırıp alǧan bolu kerek. Men ol kezde jasyraqpyn, ondai qylyp qazır aita almaimyn.
(Men osy jerde «Kazpravdaǧa» şyqqan Bigeldı Ǧabdullinnıŋ «Naş Abe», Elena Brusilovskaianyŋ «Osen patriarha» maqalasyn oqyǧanymdy, ǧalym Serık Negimov­tıŋ qolyndaǧy sonau 1959 jyly Aiqyn Nūrqatov jazǧan Nūrpeiısov şyǧarmaşylyǧy turaly maqalany kırıspe jazyp bızdıŋ gazetke beretının aitqanda aqsaqal eleŋ etkendei boldy. «Sen sol Aiqyn Nūrqatovtyŋ maqalasyn maǧan jetkız» dedı. Būdan ärı klassikpen äŋgımemız tömendegışe örbıdı).
– Äuezov, Mūqanov, Täjıbaev, Mūstafinderdıŋ qamqorlyǧyn körıpsız, aǧalaryŋyz turaly jazǧanyŋyzdy «Äbe» degen ülken kıtaptan oqydyq ta, aldyŋǧy tolqyn aǧalaryŋyzdyŋ erekşelıgı turaly oqyrmanǧa qaiyra aita alasyz ba?
– Qaraǧym, men aǧalar turaly sūraǧyŋa oilanaiyn.
– Ömırde adamdar arasynan Elamandy, Süieudı, tıptı Täŋırbergenderdı jiı kezdestıremız…
– Äbıştıŋ aitqany bar, özınıŋ auylynan bır dosy bar edı Saiyn degen, kök bazarǧa jaqyndaǧan kezde Saiyn aitady eken: «Qazır myna kök bazarǧa kırsek boldy, «Qan men terdıŋ» bar basty geroilarynyŋ bärın tauyp aluǧa bolady» dep. Oi, Äbış degen keremet edı ǧoi… (Osy kezde jazuşy ūzaq oilanyp kettı).
– Elamannyŋ balyqşylarǧa körsetpegenı qalmaǧan «tentek Şodyrǧa» qarsy tūryp, qairat qylatyny, ädıldık üşın Miulgau­zenmen töbelesetın jerı bar edı ǧoi, «osy qazaq nege köngış» degen oiǧa tıreletın Elaman obrazy qazır de keregıp tūr, sız oǧan sondai qairat pen ruh darytqanda bırı bi, bırı batyr bolǧan atalaryŋyzdyŋ mınezın alypsyz.
– Qydyrbai atam bi bolǧan, onyŋ bırge tuǧan ınısı Toiqoja batyr, qalmaqpen bır soǧysta baltyryna sadaqtyŋ oǧy tiedı. Bızdıŋ auylda öleŋ bolatyn, sol kezde jazyp alu kerek edı, qazırgı jastar bılmeidı, baiaǧyda ekınıŋ bırı bıletın, «jau marqaiyp ketedı dep, qanjyǧaǧa qaiyryp bailap tastap soǧysqan» dep keletın. Söitıp batyr soǧystan keiın ana sadaqtyŋ oǧyn alyp jūlyp tastaǧan ǧoi, oq aiaǧynyŋ ūşyna tigen, asqynǧan, küp bolyp ıse bastaǧan, aǧasy Qydyrbai bi bır täuır synyqşy äkeledı, oŋaşa söileskende «myna synyqşy kesıp tastamasa öledı dep otyr, kesuge kelısım berse aiaq jaǧyna ekı qazyq qaǧu kerek, bas jaǧynan ekı qazyq qaǧyp, arqanmen qol-aiaǧyn kerıp sol qazyqtarǧa bailap tastau kerek dep otyr» deidı. Ol kezde qazırgıdei anesteziia joq qoi, «batyr adam qinalǧan kezde menı qaǧyp jıberıp, zaqym qylar, keudesıne qairatty ekı jıgıttı otyrǧyzu kerek» deptı synyqşy. Men batyr degennıŋ qalǧan adamdardan erekşelıgı – tek qairatty, myqtyraq, qoly qatty bolu kerek dep oilaitynmyn. Toiqoja batyr sonda: «Eşqandai qol-aiaǧymdy bailatqyzyp tastamaimyn, közım tırıde kökıregıme adam mıngızem dep jürgen joqpyn, keregı şırık aiaq pa, kesıp ala bersın» deptı. Sodan kelısken ǧoi. Men özı bızdıŋ auylda aiaǧy-qoly synǧan şal-kempırlerdı bılem, äuelı tüienıŋ moinyndaǧy salbyraǧan şudasyn qyrqyp kesıp alady, ony üş ret qainatyp suyn tögedı, soŋǧy qainatqanda basyp tūz salady, qainatyp sony tögıp tastaidy da keptıredı, taza şüberekpen ūstaidy. Sol şudamen kes­ken jerdı oraidy.
– Nege? Ol antiseptik siiaqty bolǧan ba sonda?
– Solai yŋǧaily eken, söitse mik­rob bolmaitynǧa ūqsaidy. Atamyz Toiqojanyŋ syrma qara taqiiasy bar eken, sony tısıne basyp, ekı qolyn jelkesıne qoiyp, Allasyna siynyp jatady, menıŋ batyr degendı moiyndaityn jerım osy arada, myna tıze emes, tızenıŋ arǧy jaǧy baltyr, aiaqtyŋ basy, sony kesıp alyp tastap, şudamen orap, sosyn taza şüberekpen bailaidy, endı bärı boldy dese batyrdyŋ auzy aşylmai qalypty. Tıstenıp jatqan ǧoi. Sodan qylyşynyŋ ūşymen tısınıŋ arasyna salyp batyrdyŋ auzyn aşqan kezde manaǧy taqiia qiylyp qalypty deidı. Sodan batyrǧa aǧaş aiaq bırdeŋe salady da, sodan ol Aqsaq börı atanypty. Men jetınşı ata dep sol Toiqojany Elamanǧa berdım. Al ana «Soŋǧy paryz­da» Qydyrbai ata dep Jädıgerge berdım.
– Qydyrbai ataŋyz da mınezdı adam bolǧan ba?
– Saǧan aitaiyn, «Soŋǧy paryz­da» Jädıgerdıŋ äielıne renjıp, qatty qaharlanatyn kezde özınen-özı Qydyrbai atany eske alatyn jerı bar. Qydyrbai bidıŋ oqiǧasy bylai bolǧan. Alystaǧy bır auylǧa bilık jasap qaityp kele jatyp, kün ystyq, şöp küiıp ketken, tereŋ saiǧa kezıgedı. Qyryq degen san tegın emes qoi negızı. Qaraqalpaqta «Qyryq qyz» degen bar. «Qyryq batyr» degen bar. Qyryqqa kelu de jıgıttıktıŋ äbden şirap, pısıp, kemelıne kelgen kezı. Qydyrbaidyŋ aldynan qyryq nar şyǧady. Sodan Qydyrbai saiǧa kelse qyryq nardy körıptı, qyryǧy da jünı qysqa būira, qyzǧylt, kätepı qyzyl nar. Şögıp jatyr deidı, janynda teŋ-teŋ jükter. Tıgılgen şatyrdyŋ sany da qyryq, 39-y – aq şatyr, bıreuı ǧana jasyl körınedı. Kelıp amandasyp, «būl kım?» dese «Arystan pravitel» deidı. Bızdıŋ jaqta Arystan, Mämbet degen pravitelder ötken. Arystan pravitel elden salyq jiyp alyp kele jatyr eken, qyryq jıgıtımen, qyryq narymen, qyryq üi tıgıp… Jasy kışı bolǧanymen, eldı basqaryp otyrǧan aǧa sūltan ǧoi, sälem bereiın dep kırıp kelse, astynda qūs tösek, basynda qūs jastyq, aiaǧyn aiaǧynyŋ üstıne salyp jatyr eken, «Assalaumaǧaleiküm» dep būl qolyn sozyp ūmtylsa, pravitel: «Adamnyŋ boiyndaǧy müşenıŋ bärı bır ǧoi, aiaǧymdy ala qoi» dep aiaǧyn ūsynady ǧoi. Sonda būl atamyz Qydyrbai: «Senıŋ şuaş sasyǧan aiaǧyŋnyŋ ışın…» dep boqtap, praviteldı qamşymen tartyp-tartyp jıberedı. Anau qolyn bır-bırıne soqqanda qyryq jıgıtten ekı jıgıt kelıp, süirep alyp şyǧyp düre soǧady. Sodan esı tanyp qalǧan, közın aşsa qasynda aty tūr, bärı ketıp qalypty. Atyna süiretılıp şaqqa mınıp, auylǧa jetıp, namys bar, auyryp keldım dep jatady. Öluge qaraidy. Öluge qaraǧanda manaǧy Aqsaq börı ınısın şaqyryp: «menıŋ auyrǧan eşteŋem joq, osyndai jaǧdai, düre salyp edı, endı älsırep ketıp baram, düre salyp jatqan kezde janym qinalǧanda: «osydan ölmei tırı qalsam Aqsaq börıge bır talattyrarmyn dep oilap edım, sol esıŋde bolsyn» deidı. Toiqoja batyr özıne qaraǧan töŋırekke «pravitel bızdıŋ jerden ötıp bara jatsa maǧan habar berıŋder» dep, tüste terlep şai ışıp otyrsa, «pravitel myna qyrdyŋ astynda ketıp bara jatyr» dep şauyp kelıp habarlaidy. Beldeu­de tūrǧan atyna er salmai mınedı, naiza-sadaq almaidy. Sen auyldyŋ balasysyŋ ǧoi, diırmendı bıletın şyǧarsyŋ. Bızdıŋ jaqta jide degen aǧaş bar, jide aǧaşy temırdei qatty, anau-mynau­ǧa synbaidy, sony diırmennıŋ tasqa tırep ainaldyratyn jerıne salǧanda naizanyŋ ūşyndai bolady, sodan qolyna jide ǧana alyp, nökerlerın quyp jetedı. «Jıgıtter jinalyp qaldy, eşkımge jazyǧy joq, olardyŋ qanyn tögıp qaitemız, mende mıne, qylyş ta, naiza da joq, qadamen kelıp tūrmyn, atymda er-tūrman da joq, bır aiaǧym bolsa kemıs» dep jekpe-jekke şaqyrady. Qanşa aitqanmen soǧysyp qalǧan batyr ǧoi, ananyŋ qylyşy ma, bırdeŋesın qaǧyp jıberıp, jidenı ezuıne salady da, özın attyŋ artyna syryp bara jatqanda ekı jaq «sau­ǧa-sauǧa» dep ūmtylyp, araşalap alady. Ekı jaqtyŋ şaldary bas qosyp, bırı – pravitel, ekınşısı – batyr, būlardy tatulastyrmasa tübı bır şaiqas bolady dep, ekeuın tatulastyrady, Qydyrbai atamyzdyŋ boijetıp otyrǧan qyzy bar eken, pravitel soǧan üilenedı.
– Jazǧandaryŋyzdyŋ bärınde Belaran aitylady, jiı oilaisyz ba?
– Belaran degen alasa tau bar, qatpar-qatpar tas, alqa bel ūzyn, bır tūmsyǧyn teŋızge sūǧyp jatady… Bızdıŋ auyl Araldyŋ eŋ batys jiegı, Maŋǧystaumen tırelıp jatyr, alys, qara jer jaǧalap jetkende Aral qalasynan bızdıŋ auylǧa deiın 375 şaqyrym. 1931-de men auylda mektep aşylyp, on şaqyrym jerdegı Keŋqora degen ülken auylda oqydym. Şaldar aityp jürdı, oqu bır ai keş bastaldy dep, Nūrpeiıs, Sylambai bai töŋıregıne malyn baǧatyn, bır jerde ekı üi, bır jerde tört üi tuys­tarymen otyrdy.
(Osy kezde klassik jazuşynyŋ Almatydaǧy tuysy kelıp kırıp, äŋgıme üzıldı).

P.S. Keterde jazuşy «osyǧan habarlasarsyŋ» dep kelını Äigerımnıŋ telefon nömırın auyzşa aitty. 95 jasqa kelgen abyz aqsaqaldyŋ jadyna taŋǧaldym. Kerısınşe, men ūmytyp qalmaiyn dep nömırdı mūqiiat jazyp aldym. Jazuşynyŋ dosy Mūqan İmanjanov turaly maqalasyn oqyǧanymyz bar edı. Jasy toqsanǧa jetken jazuşy Viktor Şklovskiidıŋ «Men dos­tarymnyŋ aty-jönı men telefon nömırlerın qoiyn däpterıme jazyp jüretınmın, bıraq, soŋǧy kezde olardyŋ bärı syzyldy» degen sözın keltırıp, «estelık, jalpy adamnyŋ jady joǧalady degenge men senbeimın, sengım kelmeidı» dep jazǧan edı. İä, jadyny joǧalt­pau – zerdenıŋ myqtylyǧy, degdarlyqtyŋ belgısı ǧana emes, sonymen bırge ömırşeŋdık te. Ärbır qazaq aldymen «Qan men terdı» odan keiın «Kurliandiiany» jäne «Soŋǧy paryzdy» oqysa, özınıŋ tarihi jadyn joǧalt­paityny anyq.

Jadyra ŞAMŪRAT