Bız tūratyn köpqabatty üidıŋ kıreberısınde ünemı şylym şegıp tūratyn 15-16 jas şamasyndaǧy ekı qyz balany köremın. Bıraz uaqyt ötkennen keiın olarǧa üşınşı bır er bala qosyldy. Üşeuı künde älgı jerde eş qysylmai temekı tartyp tūrady. Bır künı şydai almai älgı jasöspırım şylymqorlarǧa eskertu jasadym. «Jap-jassyŋdar, künde budaqtatyp şylym şegesıŋder. Ökpelerıŋnen ne qalady? Būl densaulyqqa öte ziian ǧoi. Nege tüsınbeisıŋder?!» dedım janym aşyp. «Mūnyŋ densaulyqqa eş ziiany joq. Qazır būl temekını bärı şegedı» dedı bırı betı bülk etpesten.
Aksiz nege joiyldy?
Qazır elordanyŋ özınde mektep oquşylarynyŋ 70-80 paiyzy şylym şegetını aitylady. Äsırese jas aǧzaǧa öte ziian «veip» dep atalatyn elektrondy temekı baǧasynyŋ qymbattyǧy öz aldyna (bıreuı 2000 teŋge tūrady), kün saiyn jetkınşekterdıŋ öz densaulyǧyn qūrtyp jatqany qynjyltady. Osyny keş te bolsa tüsıngen Ükımet jaqynda oǧan zaŋmen tyiym sala bastady. Alaida būdan kontrabandalyq jolmen elımızge kırıp jatqan temekılerdıŋ kölemı azaimai otyr.
Ärine, bır jarlyqpen temekı tartudy toqtata salu äste mümkın emes. Onyŋ adam densaulyǧy men qorşaǧan ortaǧa keltıretın ziianyn ekınıŋ bırı bıledı. Söite tūra şylym şeguşıler qatary azaimai keledı. Būl önımnıŋ saudaǧa şyǧuy men satyluyn memlekettık därejede retteu tetıgı de jetkılıktı. Alaida odan jaǧdai tüzelıp ketıp jatqan joq. Sarapşylardyŋ pıkırınşe, keiıngı jyldary osy önımderdı şetten jasyryn engızu odan saiyn arta tüsıp, qylmystyq äreketterge bilık ökılderınıŋ közdı jūma qarauy asqynyp bara jatqan siiaqty. Būl tūrǧyda belgılı ekonomist Qanat Nūrov öz oiyn bylai bıldıredı.
«Temekınıŋ densaulyqqa qauıptı ekenın aita bergennen eşteŋe şyqpaidy. Onyŋ bırden ölımge äkeletının tütın qūmarlar tüsınuı kerek. Men sızge aitaiyn, bügıngı taŋda elımızde satylyp jatqan temekı önımderınıŋ 20-30 paiyzy – sybailas jemqorlyq arqyly kontrabandalyq jolmen kırgender. Onyŋ kedende sapasy tekserılmegen soŋ, ışınde plastiktan bastap kemırgışterdıŋ qiyna deiın jüruı äbden mümkın. Qazaqstan Densaulyq saqtau ministrlıgınıŋ mälımetı boiynşa elde kämeletke tolmaǧan 2,8 million şylymqor bar. Būl degenıŋız – respublika halqynyŋ 7 paiyzy degen söz. Buyndary qatyp ülgermegen kökörımderdıŋ astyrtyn önımder erkın jymysqylyqpen jaulap alyp, bolaşaǧyn qūrtyp jatyr. Al onyŋ köleŋkelı jaǧy tıptı qorqynyşty. Kez kelgen kontrabandalyq tauardan biudjetke salyq tölenbeidı. Būl – bır, ekınşıden, mektep, auruhana, jol, tūrǧyn üi salynuǧa jūmsalatyn qarjy oquşylardyŋ aǧzasyn ulauǧa ketıp jatyr.
Densaulyq saqtau ministrlıgınıŋ mälımetı boiynşa elde kämeletke tolmaǧan 2,8 million şylymqor bar. Būl degenıŋız – respublika halqynyŋ 7 paiyzy degen söz
2020 jyldyŋ qazan aiynan bastap Qazaqstanda tauarlardyŋ markirovkasyn engızu mındetteldı. Būl qanatqaqty joba temekı önımderınen bastalyp edı. Sondaǧy maqsat – tūtynuşylardy elımızge jasyryn ötetın tauarlardan qorǧap, köleŋkelı käsıpkerlıktıŋ jolyn kesu. Bastama jaqsy. DataMatrix-kodty markirovkasy aq-qara jolaqpen kömkerılıp, qos tört būryşty belgıler soǧylyp jürdı. Tıptı būǧan qosymşa AppStore men Google Play-da qoljetımdı tegın Naqty Onim mobildı qosymşasy da ıske qosylyp, satyp alynatyn tauardyŋ sapasy men şynaiylyǧyn anyqtauǧa tolyq mümkındık boldy. Degenmen būl qadam kımge ūnamai qalǧany belgısız, 2022 jyldyŋ 1 qaŋtarynan bastap qaǧaz türındegı mūndai «aksizdık marka» joiyldy. Al onyŋ ornyn basqan sifrlyq markirovkanyŋ temekı önımderındegı köleŋkelı bizneske qauqary jetpei-aq keledı.
Arzannyŋ tūzy tatymas
Bızdıŋ elge temekı önımderı köbıne Euroodaq pen Reseiden, Qytai men Türkiiadan tasylady eken. Bıraq bır qyzyǧy, tauar şekaradan ötıp, bırızdılengen kezde, äsırese sigaretterge atauy, şyǧarylǧan, şekarany ötken künı jazylǧanmen, qai elde öndırılgenı jazylmaityn bolyp şyqty. Sodan kelıp otandyq dükenderde kümändı, zaŋsyz «emissiia» nemese «agregirlengen» temekı önımderı paida bolady. Mūnyŋ densaulyqqa keltıretın ziiany öz aldyna, halyq qazynasyna tüsetın qomaqty qarjydan da qaǧylyp otyrmyz.
Ekonomist Saparbai Jūbaev būl mäselenı köpten nazarda ūstap kele jatqanyn aitady. Osy töŋırekte öz oi-pıkırın baspasöz betınde, būqaralyq aqparat qūraldarynda talai aitypty. Alaida onyŋ sözıne qūlaq asyp jatqan qūzyrly organdar äzırge baiqalmai tūr.
«Myna mäselenı qaraŋyz, markirovka degen tauardyŋ sipattamasy deuge bolady. Mäselen, bıryŋǧai operatordyŋ bır markirovkasy (qosymşa qūn salyǧynsyz) 2,68 teŋge tūrady. Zaŋdy jüiede būl – o basta tauardyŋ qūnyna öndıruşı qosatyn üsteme. Ol tūtynuşyǧa salmaq salmauy kerek. Sondai-aq önımnıŋ sapasy men şyǧarylǧan käsıporny naqty körsetıledı. Bıraq keiıngı kezde būl üderıs jappai būzylyp, kontrabanda men kontrafaktıge jol aşylyp kettı. Mysal kerek pe? Aitalyq, bazarda ekı temekı dükenı bar delık. Bırınde temekınıŋ bır qoraby 400-500 teŋge tūrady. Ärı odan sauda jasauşylar arylmaidy. Öitkenı onda önım anaǧūrlym arzan. Köp jaǧdaida köpşılık «arzannyŋ tūzy tatymas» degen maqaldy eskere bermeidı. Al ekınşı dükende satylatyn sigaretter – zaŋdy önımder. Sondyqtan ondaǧy eŋ arzan degen bır qorap temekı baǧasy – 750-800 teŋge. Al keŋınen tanymal türı 950-1000 teŋgege jetedı. Bıraq onda tūtynuşy az. Öitkenı şylym qūmarlar sapasyna da, qūramyna da qaramai, tek arzanǧa jügıredı. Sondyqtan Ükımet osy saladaǧy köleŋkelı bizneske tūsau salu kerek. Äitpese būl keleŋsızdık būdan ärı de beleŋ ala bererı sözsız».
Doǧarystaǧy polkovnik Ermekqūl Esbergen būl mäselenı äleumettık jelıler men būqaralyq aqparat qūraldarynda bırazdan berı köterıp kele jatqanyn aitady.
«Sız bılesız be, temekı önımderı qazır köleŋkelı biznestıŋ körkın qyzdyruda. Köterme bölşek saudada naǧyz ötımdı tauar osy sigaretter bolyp tūr. Ainalymy auqymdy. Sondyqtan osy saladaǧy adamdar özderınıŋ müddesın janyn salyp qorǧauda. Ötken jyldyŋ tamyz aiynda Qazaqstanǧa körşıles Qyrǧyzstannan astyrtyn kırıp ketken ekı vagon temekı önımderınıŋ joly bögeldı. Tauardy täuelsız sarapşylar 1,5 milliard teŋgege baǧalady. Artynan 3 aidan keiın taǧy da 900 million teŋgenıŋ tauary osyndai jolmen kırgızılgenı belgılı boldy. Mıne, osylardyŋ barlyǧy adal biznespen ainalysyp jürgen otandyq käsıpkerlerge ülken kedergı keltırude.
Elektrondy temekı de ziian
Bükılodaqtyq densaulyq saqtau ūiymynyŋ mälımetınşe, jer betınde 1,5 milliard eresek şylymqor bar eken. Sonda jer şaryn mekendegen adamnyŋ ärbır besınşısı temekı tartady degen söz ǧoi.
Tütınge qūmarlar elımızde de azaimai otyr. Keiıngı jyldary būl baǧyttaǧy küres keşendı jürgızılgenmen, aitarlyqtai nätijege qol jete qoiǧan joq. Atap aitqanda, temekı önımderın tūtynatyndar barlyq respublika tūrǧynynyŋ 26,5 paiyzyn qūrasa, 2030 jylǧa qarai būl körsetkış 30 paiyzǧa deiın ösuı mümkın degen boljam bar. Äsırese osy atalǧan sannyŋ ışınde äielderdıŋ ülesı de az emes.
Şylymnan Qazaqstanda jyl saiyn 20 myŋ adam köz jūmady eken. Būl – onyŋ adam aǧzasyna tigızıp jatqan ziiany. Al qorşaǧan ortaǧa, ainaladaǧy adamdarǧa keltıretın zalalyn tıptı aityp jetkıze almaisyz. Därıgerler onyŋ qūramynan 7000-nan astam uly zat bölınetının aitady.
Elordalyq därıger Ermūrat Jaŋabaidyŋ aituynşa, temekınıŋ äsırese äielderdıŋ reproduktivtı densaulyǧyna kerı äserı mol körınedı.
«Bügınde elektrondy temekı degen şyqty. Keibıreuler onyŋ basqa temekıge qaraǧanda ziiany az dep eseptep, qatty qatelesedı. Ol tıptı temekını qoiyp ketuge de kömektespeidı. Elektrondy temekı de densaulyqqa qauıptı. Öitkenı onda kädımgı temekınıŋ qūramyndaǧy kanserogendı zattar joq degenmen, adam aǧzasyna terıs äser etetın basqa da ziiandy zattar öte köp. Sondyqtan osy önımdı jasöspırımderge satatyndardyŋ jauapkerşılıgın arttyryp, temekı önımderın satu erejelerın qataŋdatu qajet. Äsırese şylym şegetın mektep oquşylarynyŋ ata-anasyna qūqyqtyq ta, aqparattyq ta tūrǧyda äser etu kerek. Qajet bolsa, kämeletke tolmaǧandar şylym şekse, ata-anasyna aiyppūl saluǧa deiın jaza qarastyrǧan jön bolady» deidı därıger.
