Qazaqtyŋ äigılı akterı, rejisser, qazaq kinosynyŋ atasy, Keŋes Odaǧynyŋ Halyq ärtısı atanǧan Şäken Aimanovtyŋ düniege kelgenıne biyl 110 jyl toldy. Sanaly ǧūmyryn ūlttyq teatr önerı men kino salasynyŋ qalyptasuyna, damuyna arnaǧan onyŋ är qadamy – bügıngı ūrpaq üşın tūnyp tūrǧan önege. Juyrda Astanadaǧy №20 orta mektepke Şäken Aimanovtyŋ esımı berıldı.
Şolpandai taŋ aldynda jarqyraǧan
Şäken Aimanov 56 jyl ömır sürıp, 20 jyl teatr sahnasynda, 15 jyl kino kökjiegınde jūldyzdai jarqyrap öttı. 1947 jyldan 1951 jylǧa deiın qazırgı Qazaq akademiialyq drama teatrynyŋ bas rejisserı boldy. «Abai änderı», «Jambyl» körkem filmderınde kürdelı ekrandyq beinelerdı somdady. 1953 jyldan 1970 jylǧa deiın «Qazaqfilm» studiiasynyŋ körkemdık jaǧyn basqardy. Teatrda Jambyl, Aqan serı, Qobylandy, Satin, Otello rölderın somdap, ūlttyq teatr tarihynda öşpes ız qaldyrsa, «Mahabbat turaly aŋyz», «Dala qyzy», «Bız osynda tūramyz», «Bızdıŋ süiıktı därıger», «Bır audanda», «Än şaqyrady», «Jol qiylysy», «Aldar köse», «Atameken», «Taqiialy perışte», «Atamannyŋ aqyry» filmderın tüsırıp, qazaq kinosynyŋ tūǧyry biık tanymal tūlǧasyna ainaldy.
«Atamannyŋ aqyry» – qazaq kino qorjynyna teŋdessız olja bolyp qosylǧan qomaqty tuyndy. Aituly film otandyq kinematografiia tarihyna detektiv janrynda tüsırılgen tūŋǧyş kinokartina retınde enuımen qūndy bolsa, ekınşıden, ol Şäken Aimanovtyŋ soŋǧy tüsırgen tuyndysy boluymen qasterlı. 90 paiyzy Özbekstanda, 10 paiyzy Qazaqstanda tüsırılgen būl film Şäken Aimanov tüsırgen ekı seriiamen aiaqtalǧan joq. Atap aitqanda, osy eŋbektıŋ jalǧasy retınde 1977 jyly «Transsıbır ekspresı», 1989 jyly «Manchjurlyq nūsqa» filmderı tüsırılse, 2010 jyly Şäken Aimanov atyndaǧy «Qazaqfilm» AQ «İZARUS-film» kinokompaniiasymen bırlese otyryp, «Sız kımsız, Ka myrza?» atty filmnıŋ tūsauyn kestı. Oqiǧa siujetındegı jalǧastyq tūrǧysynan alyp aitsaq, būl film de aty aŋyzǧa ainalǧan tyŋşy Şadiiarov jaiyndaǧy tuyndylardyŋ taqyryptyq jalǧasy edı. Üş filmde de bas keiıpkerdıŋ beinesın Asanälı Äşımov somdady. Ony Qasymhan Şadiiarovtyŋ rölıne ūsynǧan da Ş.Aimanov bolatyn. «1968 jyly «Qazaqfilm» studiiasyndaǧy Ǧabit Müsırepovtıŋ jazǧan ǧajap ssenariiı boiynşa «Qyz Jıbek» ekı seriialy kinotuyndy bolyp tüsırılsın degen şeşım qabyldandy. Kinoǧa jauapty sarapşylar filmdegı Bekejan rölın menıŋ qanjyǧama bailady. Quanyşymda şek joq! «Qūdaiym kökten ızdegenımdı jerden berdı» dep börkımdı aspanǧa atyp jürmeimın be? Sol kezde Şäken aǧa Aimanovtan da habar kelsın… «Atamannyŋ aqyry» filmınıŋ ssenariiı bekıp, oǧan akterler ırıkteu bastalǧanda: «Basqa keiıpkerlerde şaruam joq. Qasymhan Şadiiarovtyŋ rölıne daiarlap otyrǧan adamym bar. Ol – Äşımov» dep komissiia jinalysynda otyryp alypty. «Ou, aǧasy, ömırımdegı armandap jürgenım Bekejan obrazy emes pe? Qolymnan bırdeŋe kelse osy arqyly körsete alarmyn deuşı edım. Soǧan endı jete bergenımde būl qiyn boldy ǧoi?» deimın men Şäkeŋe artyq söz aita almai qipaqtap. «Film maǧan jüktelgende osylai oilaǧanmyn. Endı osylai boldy. Bolaşaqta osylai bolady. Qazırdıŋ özınde sezıp, bılıp, tıptı körıp otyrmyn. Senıŋ Şadiiarov rölındegı būl beineŋ özgelerge ömır boiy ülgı bolady» dep şart tüidı. Osydan keiın bır künnıŋ ışınde, iaǧni tüske deiın Bekejan, tüsten keiın Qasymhan bolyp oinaǧan künderım bastaldy. Osylaişa, mysaly, ataman Dutovtyŋ kabinetıne kelgen jas ofiser men Syrlybaidyŋ aldyna kırgen jas batyrdyŋ söileu erekşelıgı men özın-özı ūstau mänerındegı, tıptı jürıs-tūrysyndaǧy tittei de qaitalaulardyŋ bolmauy siiaqty san synnan aman-esen ötıp, qos keiıpkerdı ekranǧa alyp şyqtyq» dep eske alady Asanälı Äşımov.
Qazır qazaq kinosy basqa beleske şyqty, älemdık kino salasynda da özındık orny bar. Tanymal rejisserler men akterlerımız de joq emes. Deitūrǧanmen Şäken Aimanovtyŋ däuırınde jasalǧan kinolar erekşe kelbetımen ūlttyq kinomyzdyŋ qūbylysy retınde mäŋgılıkke qaldy
Şäken Aimanov belgılı bişı Şara Jienqūlovanyŋ sıŋlısı Hadişaǧa üilenıp, odan Mūrat esımdı bır ūl süigen. Odan bır qyz bar. Hadişanyŋ bırınşı nekesınen süigen qyzy Mairany da bauyryna basyp, būlaŋdatyp ösırdı. Al küieu balasy – Asanälı Äşımov. Ekı jienı Mädi men Saǧi da ömırden erte ozdy.
Taǧdyr Şäken Aimanovtyŋ bır basyna barlyq daryndy üiıp-tögıp bergen. Teatrda, kino salasynda öşpes ız qaldyrǧan Şäkennıŋ änşılık önerı de bır töbe. Sebebı jūrt arasynda qazaqtyŋ halyq änı – «Jiyrma bes» pen «Ekı jirendı» Şäkendei eşkım oryndai alǧan joq degen söz köp aitylady. «Atamannyŋ aqyry» filmınde de «Jiyrma bestı» oryndaǧan Şäken Aimanovtyŋ özı bolatyn.
Kinodaǧy qūbylys
Şäken Kenjetaiūlyn bügıngı ūrpaq qazaq kinosynyŋ atasy dep bıledı. Ärine, Qazaqstanda Şäken Aimanov tuyndylarynan būryn tüsırılgen kinolar da bar. Şäkennıŋ özımen üzeŋgıles jürgen qazaq kino salasynyŋ şyn jüirıkterı de az emes. Solai bola tūra, Şäken Kenjetaiūlynyŋ esımı elden erekşe atalady. Mūnyŋ sebebı nede? Şäken filmderınıŋ däuır şaŋynyŋ astynda qalmai, älı künge deiın ömırşeŋ boluynyŋ ne syry bar? Būl jönınde belgılı kinotanuşy Alma Aidar bylai deidı:
«Şäken Aimanov – qazaq kino önerı salasyndaǧy alar orny bölek tūlǧa. Ol būl salada qazaqtyŋ alǧaşqy kino rejisserı retınde tanyldy. Būl jönınde professor, kinotanuşy Bauyrjan Nökerbek «Tūŋǧyş qazaq kinorejisserı kım?» degen maqalasynda erekşe zerdelep, ǧylymi negızde taldau jürgızıp, «Qazaqtyŋ tūŋǧyş qazaq kinorejisserı – Şäken Kenjetaiūly Aimanov. Bız ūlttyq kino önerınıŋ paida boluyn onyŋ esımımen bailanystyruymyz kerek» dep atap körsetedı. Ekınşı düniejüzılık soǧys kezeŋınde Qazaqstanǧa «Lenfilm», «Mosfilm» studiialary, sonymen qatar, Bükılodaqtyq kinematografiia instituty köşırılgen edı. Odan būryn Almatyda Almaty kinostudiiasynyŋ negızı qalanǧan bolatyn. Osy kinostudiialar negızınde Ortalyq bırıkken kinostudiia (SOKS) qūrylady. Sol jerde keŋes däuırınıŋ belgılı maitalman rejisserlerı, operatorlary, kinematografiia mamandary sabaq beredı. Sondai-aq keşkılık sabaq ūiymdastyrady. Sol jerden qazaq kinosynyŋ ırgetasyn qalauǧa atsalysqan köptegen jas maman käsıbi bılım aldy. Solardyŋ qatarynda akter Şäken Aimanov ta boldy. Onyŋ alǧaşqy somdaǧan rölderı «Abai änderınde» Şärıptıŋ, «Jambyl» filmınde Jambyldyŋ rölı boldy. Köp ūzamai kino rejisserı retınde öz tuyndylaryn halyqqa ūsyna bastady. Ärine, alǧaşqy filmderınde teatrdyŋ yqpaly basym boldy. Sol sebeptı Şäken Aimanovqa «akterlık kinematograf» degen baǧa da berıldı ärı köp synǧa alyndy. Degenmen keiıngı kinolarynda käsıbi bılıktılıgın üzdıksız arttyryp otyrdy.
Şäken Aimanovtyŋ basty erekşelıgı, rejisser retınde türlı janr men ärtürlı taqyrypty köteruden taisalǧan joq, batyl boldy. Mäselen, komediia janrynda «Bızdıŋ süiıktı därıger», «Taqiialy perışte» filmın tüsırdı. Drama janrynda «Atameken», «Bır audanda» filmderın tüsırse, ömırınıŋ soŋynda «Atamannyŋ aqyryn» tüsırdı. Demek, Şäken Aimanov zamanaui taqyrypta tüsırılgen äleumettık mäseleden bastap, tarihi filmderdı de tüsırdı. Folklor taqyrybyna barudan da jasqanǧan joq. Sonymen qatar Şäken Aimanovty qazaq kinosynyŋ jaŋaşyl rejisserı desek bolady. Ol özınıŋ filmderınde oǧan deiın köterılmegen, aituǧa bolmaityn mäselelerdı köterdı. Mäselen, «Atameken» filmınde ūlttyq dästürımız, dıni nanymymyz, ata-baba joly, jer mäselesı, sondai-aq ūlttardy jer audaru mäselesın kötergen bolatyn. Iаǧni keŋes, qazaq kinosynda deportasiia mäselesı alǧaş ret Şäken Aimanov filmderınde körınıs tapty. Şäken öz filmderınde soǧys taqyrybyn da basqa qyrynan aşty. Demek, sol kezde Şäken aituǧa bolmaityn taqyryptarǧa batyldyqpen bardy.
Onyŋ teatrdan kinoǧa keluı şyǧarmaşylyq jolyna ülken yqpal jasady. Ş.Aimanov öz filmderınde akterlerıne airyqşa nazar audaratyn. «Bızdıŋ süiıktı därıger», «Taqiialy perışte» filmderınde qazaq sahnasynyŋ aituly şeberlerın tasqa jazǧan tarihtai taspaǧa taŋbalap qaldyrdy. Bibıgül Tölegenova, Ermek Serkebaev, Elubai Ömırzaqov syndy öner maitalmandarynyŋ jarqyn beinesın jazyp qaldyrdy. Şäken Aimanov öz filmderınde Almatyǧa airyqşa nazar audaryp, aru qalanyŋ özın bır «keiıpkerıne» ainaldyrdy. Bır auyz sözben aitqanda, Şäken Aimanovtyŋ daŋqyn asyrǧan basty qūdıret ūlttyq bıtım-bolmysymyzdyŋ qazaq kinosynda öz kelbetımen taspalanuynda.
Är zamannyŋ öz erekşelıgı bolady. Şäken Aimanovtyŋ däuırınde saiasi baqylau öte qataŋ boldy. Köp närsenı aitqyzbaityn. Bıraq soǧan qaramastan ūlt taǧdyryna qatysty aitylmai jürgen özektı mäselelerdı astarlai otyryp, körermen nazaryna ūsynyp otyrdy. Sosyn da onyŋ kinolary qai zamanda da qūnyn joimaityn ömırşeŋ önım sanalady. Qazırgı taŋda elımızde komediia janrynda kino tüsıru basty aǧymǧa ainaldy. Bıraq būl filmderdıŋ oi men boiy, tılınıŋ şūrailylyǧy men körkemdık qūrylymy Şäken Aimanov filmderınıŋ qarasyn da köre almaidy. Ärine, qazır qazaq kinosy basqa beleske şyqty, älemdık kino salasynda da özındık orny bar. Tanymal rejisserler men akterlerımız de joq emes. Deitūrǧanmen Şäken Aimanovtyŋ däuırınde jasalǧan kinolar erekşe kelbetımen ūlttyq kinomyzdyŋ qūbylysy retınde mäŋgılıkke qaldy».
– Ūltymyzdan şyqqan tūŋǧyş kino rejisserı kım, ūlttyq kino qandai boluy kerek degen mäselege Ş.Aimanov eŋbekterı tolyq jauap berıp tūr. Ol kino salasynda är türlı janrǧa bardy. «Saptyaiaqqa as qūiyp, sabyna qarauyl qoiǧan» zamanda kinolaryna ūlttyq bolmysymyzdy astarlap sıŋırıp jıberu şyn talanttyŋ, ūltqa qyzmet etem degen ūly jürektıŋ ǧana qolynan keledı. Sol tuyndylar Odaq kezındegı senzuradan qalai öttı dep taŋǧalasyŋ. «Atameken» filmındegı ūlttyq ideologiia, iaǧni qazaqtyŋ ekı buyn ūrpaǧy sol däuırde qandai özgerıske ūşyraǧanyn qalai ädemı beineledı! Qazaqy dünietanymymyz, tūrmys-saltymyz da filmde basty ūlttyq qūndylyq retınde därıpteldı. Ūlt üşın sol däuırde däl osyndai qadamǧa baru ülken erlık sanalady. Bır auyz sözben aitqanda, Şäken eŋbekterı ūlttyq bolmysqa tereŋ tamyr jıberuımen qūndy. Qazır bız täuelsız elmız, senzura joq bolǧanmen, Şäken Aimanov tüsırgen, arqauy ūlttyq ideologiiamen şiratylǧan kinolardai tört tūrmany tügel dünie tüsıre almai kelemız. Mūnyŋ bärı – qazırgı rejisserlerımızdıŋ özın qai ūlttyŋ ökılı ekenın tolyq tüsıne almaudan, ūlttyq bolmysqa tereŋ tamyr jıbermeuden tuyndap jatqan jait. Al Şäken öz ūltynyŋ barlyq bıtım-bolmysyn jan-tänımen tereŋ tüsınetındıkten, qai taqyrypqa barsa da, tereŋ oi, taǧylymdy tüiın alyp şyǧady. Qazırgı arzan külkıge qūrylǧan komediialarda «Taqiialy perışte» syndy küldırıp otyryp oilandyratyn qasiet bar ma? Joq. Tek arzan külkını köremız. Şäkendı eske alǧanda onyŋ osy qasietterın eskeruge, üirenuge den qoiǧanymyz dūrys, – deidı belgılı kinotanuşy Älımaqyn Janbolat.
Teatrdaǧy qūtty qadam
Öner tarlany 1932 jyly Almatydaǧy Qazaq drama teatryna şaqyryldy. Iаǧni ol kısı öner jolyn teatrdan bastady. Bıraq jūrt Şäkennıŋ filmderı jönınde köbırek aitady. Degenmen Şäken Aimanovtyŋ teatr sahnasyndaǧy orny erekşe. Ol oinaǧan Aqan serı, Qobylandy, Otello rölderınen Şäken Aimanov sahnanyŋ has şeberı ekenı aŋǧarylyp tūrdy. Ärine, būdan basqa rölderınde de Şäken öz erekşelıgımen közge ūryp tūrdy. Teatrdaǧy būl şeberlıgı keiın kino keiıpkerlerınıŋ beinesın aşuǧa airyqşa kömegın tigızgenı aitpasa da tüsınıktı jait. Äsırese akter taŋdau jaǧynda teatr önerınıŋ qyr-syryn jetık bılgenınıŋ paidasy köp tigenı baiqalady. Būl turaly qazaq kino salasyndaǧy tanymal tūlǧanyŋ bırı Nūrjūman Yqtymbaev mynadai estelık aitady:
– Men kinostudiianyŋ ştatyna kırgennen keiın bır künı Şäken aǧa şaqyryp jatyr dedı. Qorqa-qorqa kabinetıne barsam, kelgen bette: «Äi, qalqanqūlaq, joǧary şyq» dedı ülken qazaqy mınez tanytyp. «Qazaqfilm» degen – qazaq mädenietınıŋ bır ülken şaŋyraǧy. Osy kielı şaŋyraqqa jaqynda ştatpen akter etıp qabyldadyq. Endı sender osy kinostudiianyŋ ştatyndaǧy akter degen atty abyroimen alyp jürıŋder. Dubliajdan jalaqyŋdy alasyŋ, tüsıp jatsaŋ, kinodan da aqşa tabasyŋ. Ol üşın dūrys jüru kerek» dedı. Ol kısınıŋ aitqany – zaŋ.
Bır künı Äzırbaijan Mämbetov kezdesıp qalyp: «Sen maǧan kel, teatrdyŋ qyr-syryn bılesıŋ, üirenesıŋ, teatr kinodan arqan boiy joǧary närse ǧoi» dedı. Ol kısı Qazaq drama teatrynyŋ rejisserı edı. Men de qyzyqtym. «Aǧa, şyn aitasyz ba, alasyz ba?» dep edım, «şyn, alamyn» dedı. Sodan kinostudiianyŋ kadrlar bölımıne baryp, dokumentterımdı jinattym. Aralyqta dubliaj boldy da, soǧan kırıp ketıp qaita şyqsam, «Şäken aǧa şaqyryp jatyr» dedı, barsam kadrlar bölımınıŋ bastyǧy otyr eken. Şäken aǧa bırden «senıŋ janyŋa ne zorlyq tudy, nege ketem dep jürsıŋ?» dep şüiıldı de, kadrlar bölımınıŋ bastyǧyna būrylyp: «Eger myna qalqanqūlaqtyŋ dokumentın beretın bolsaŋ, sen de jūmystan ketesıŋ. Ekeuıŋdı bırdei quyp şyǧam. Qalqanqūlaq menıŋ rūqsatymsyz eşqaida ketpeidı» dedı. Ana kısı şyǧyp kettı. «Qalqanqūlaq, sen otyr!» dep menı alyp qalyp, «senıŋ baqytyŋ – osy kinoda. Men adam tanysam, senıŋ baqytyŋ da, ömırıŋ de, bolaşaǧyŋ da osy kinodan» dep aqyl aitqany bügınge deiın esımde. Sonymen Şäken aǧanyŋ aqylymen kinostudiiada qaldym.
Şäken Aimanovtyŋ kezınde kinonyŋ öresı öte joǧary edı. Ötkende Oljas Süleimenovten «Sız nege ssenarii jazbaisyz?» dep jurnalister sūrap jatyr. Sonda Oljas «Abdolla tırılıp kelse, men jazar edım» dep jauap berdı. Sol Oljas aitqandai, Şäken Aimanov, Mäjit Begalin, Sūltan Qojyqov, Şärıp Beisenbaev, Abdolla Qarsaqbaev bır-bır töbe edı. Qazır zaman basqa, erkındık bar, ne jazam, ne qoiam dep eşkımge jaltaqtamaisyŋ. Kezınde tüsırılgen filmderdıŋ köbın kesıp-kesıp tastap, jūrnaǧy ǧana qalatyn. Sondyqtan qazırgı kinolar men Şäken aǧalar jasaǧan dünienı salystyruǧa kelmeidı. Qazırgı kinolardy «Atamannyŋ aqyry», «Menıŋ atym Qoja», «Qyz Jıbekke» jaqyndata almai jürmız. Rejissuramyz saiaz…
