Kögıldır ekrannyŋ keremetı

Bala künımde bızdıŋ üide ısten şyqqan eskı televizor boldy. Saraidyŋ bır būryşynda jatatyn. Bıraq sony äjem marqūm qyzǧyştai qoryp jüredı. Tätelerım dalaǧa laqtyramyz dese, äjem şyr-pyr bolady. Söitsem, onyŋ tarihy bar eken. Alpysynşy jyldardyŋ soŋyna taman auylǧa elektr jaryǧy tartyldy. Al 70-jyldardyŋ bas kezınde dükenge az ǧana televizor satylymǧa tüsedı. Sonyŋ bıreuı bızdıŋ üige būiyrady. Alǧaşynda ol adamdarǧa taŋsyq körıngen. Kün sa­iyn körşıler üige jinalyp, televizor köredı. Tamyljyǧan än tyŋdaidy. Sondai bır qyzyqty sätterdı bastan keşıptı. Äjem saqtap jürgen jädıgerdıŋ osyndai syry bar eken. Rasynda, bız televizormen erjettık. Auyl balasyna sondaǧy dünienıŋ bärı taŋsyq. Beinelerın suretten körgen tūlǧalardy tırıdei ekrannan körıp, mäz bolatynbyz.

Mıne, solai halyqty kündelıktı aqparatpen, tanymdyq dünie­lermen, qyzyqty habarlarymen, baiypty baǧdarlamalarymen täntı etıp kele jatqan qazaq televiziiasyna biyl alpys jyl tolyp otyr. Dälırek aitqanda, 1958 jyly 8 nau­ryzda alǧaş ret aq bas Alataudyŋ etegındegı äsem qaladan jalpaq dalaǧa habar taratyldy. Keiın Qaraǧandy men Öskemende, 1959 jyly Jezqazǧanda, 1960 jyly Petropavlda oblystyq studiialar aşyldy. Būdan keiın Selinograd, Oral, Balqaş, Semei, Pavlodar bolyp jalǧasa beredı.
Elımızdegı alǧaşqy televi­ziianyŋ ırgesın qalaǧandar arasynan Qanapiia Mūstafin, Sovet Masǧūtovty bölektep aituǧa bolady. Būl kısıler jaŋa dünienıŋ basy-qasynda jürdı. Alǧaşynda telehabarlar kino, teatr sekıldı täjıribe türınde körsetıldı. Ol kezde kögıldır ekrannyŋ syryn bıletın mamandar da tapşy edı. Bıraq soǧan qaramastan, jūmys qarqyndy jürdı. Endı televideniege jurnalister, rejisserler, diktorlar, operatorlar men beineinjenerler alyna bastady. Osy jyldary «Myŋda bır rahmet», «Syrlasu», «Dostyq ekrany», «Pai-pai 25», «Baldyrǧan» siiaqty habarlar jūrtşylyqqa jol tartty.
Qazır osy igılık ıstı ūiym­dastyrǧan azamattardyŋ köbı aramyzda joq. Sol kezeŋdı jaqsy bıletın QR Eŋbek sıŋırgen qairatkerı Sūltan Orazalinnen syr tartqan edık.
«Men telearnaǧa 1964 jyly keldım. Ainalasy 5-6 jyldyŋ şamasy bolǧan kez. Qyzmet atqaryp jürgen azamattardyŋ denı – būryn gazet-jurnalda ıstep kelgender. Kök jäşıktıŋ köp syryn bıle bermeidı. Men oqudy endı ǧana bıtırgen jas mamanmyn. Sondyqtan jaŋa jobalar jasau kerek boldy. Jetpısınşı jyldary teledidarda özımızdıŋ töl tuyndyny jasaǧymyz keldı. Osy kezde teledramaturgiiany örıstetu, şaǧyn ekrannyŋ erekşelıgıne sai qoiylymdar äzırleu, ūlttyq dästürdı, önerdı, ädep-ǧūrypty nasihattau jaǧyna airyqşa köŋıl böldık. Sonyŋ nätijesınde «Qymyzhana», «Aitys», «Halyq qazynasy», «Tamaşany» ömırge äkeldık. Jūrtşylyq atalǧan baǧdarlamalardy öte jyly qabyldady. Sodan keiın televideniede jazuşylardyŋ beinesın jasaǧymyz keldı. Ūly Mūhaŋ men Säbeŋe ülgere almadym. Ekı Ǧabeŋnıŋ közı tırı kezı. Aldymen sol ekı aǧamdy tüsırdım. Būl ädebi telehabarym Mäskeudıŋ bırınşı arnasy arqyly bükıl Keŋes Odaǧyna körsetıldı. Iliias Esenberlin men Tahaui Ahtanov aǧamyz jaiynda habar daiyndadym. Ol kezde osyndai formadaǧy habar Odaq kölemınde bolǧan joq. «Sūhbat» seriiasy bırneşe jyl boiy Qazaq televideniesınıŋ maŋdaialdynda tūrdy» dedı belgılı qalamger.

Şyndyǧynda, televiziia köp­­­­şılıkke tosyn, jaŋa älem edı. Sondyqtan halyq ony öte jaqsy qabyldady. Ömırdıŋ şynaiy bolmysyn bederlegen telespektaklder, telefilmder, balalarǧa, jastarǧa arnalǧan habarlar, qoǧamdyq ömırdıŋ, auyl şaruaşylyǧynyŋ, öndırıstıŋ, ǧylymnyŋ, önerdıŋ, ädebiettıŋ özektı mäselelerın qozǧaityn baǧdarlamalar jol tartty. Al­ǧaşqy qūrylǧan künnen bastap keşegı toqsanynşy jyldarǧa deiın Qazaq televiziiasyn Qa­napiia Mūstafin, Qūrmanbek Saǧyndyqov, Kenjebolat Şalabaev, Keŋesbai Üsebaev, Hamit Hasenov, Kamal Smaiylov, Ǧadılbek Şalahmetov, Saǧat Äşımbaev, Şerhan Mūrtaza sekıldı bılıktı azamattar basqardy. Jetpısınşı jyldardyŋ ortasynan bastap komitettıŋ atauy Qazaq KSR-ı Radiohabarlar jäne teledidar jönındegı memlekettık komitetı bolyp özgerdı.
Osy jerde, 80-ınşı jyldary aldymen Memlekettık teleradio ko­mitetı töraǧasynyŋ orynbasary, keiın töraǧasy bolǧan marqūm Kamal Smaiylov aǧamyzdyŋ este­lı­gıne jügıngendı jön körıp otyrmyz.
«Eŋ aldymen, bız telehabar baǧdarlamasynyŋ kestesın kürt özgerttık. Oǧan deiıngı keşkı, kölemdı de köretın uaqytty aptasyna tört ret orys tılındegı, al üş ret qazaq tılındegı habar alady eken. Ortalyq arnalar künı boiy tek orys tılınde jūmys ısteidı ǧoi, qazaq körermenderın de oilaiyq dep, keşkı habardy tört kün, orysşany üş kün beretın boldyq. Ol kezde būl almaǧaiyp, qauıptı dünie bolatyn, bıraq basşylar sony qoldady. Däl osy jyldary qazaq jäne ūiǧyr tılderınde ǧana habar beretın «Alatau» telearnasy aşyldy. Būl tıkelei D.Qonaevtyŋ tapsyrmasymen ekı aidyŋ ışınde oryndaldy. Eŋ kölemdı de kürdelı eŋbek «Qazaqstan Ūly Otan soǧysynda» degen 40 seriialy beinefilm edı. Ol ekı tılde bırden körsetıldı. Bız ol 40 filmdı jarty jyldyŋ ışınde eşqandai qosymşa qarjy sūramai şyǧardyq» dep jazypty asyl aǧamyz. («Üş tomdyq şyǧarmalar jinaǧy». 3-tom). Jurnalistikanyŋ aqtaŋgerı atanǧan Kamal aǧamyzdyŋ tūsynda qazaq teledidarynyŋ tuy biıkke jelbıredı.
Osy salanyŋ tarihyn söz etkende taǧy bır atpal azamatty aitpai ketu mümkın emes. Ol – körnektı synşy, belgılı tūlǧa Saǧat Äşımbaev. Saǧat aǧamyz sonau 80-jyldardyŋ basynan teledidarda «Jürekten qozǧaiyq» atty bırneşe jylǧa sozylǧan tızbektı baǧdarlamany jürgızdı. Özı teledidarǧa qyzmetke kelgen soŋ, osy habarmen özektes «Paryz ben qaryz» atty avtorlyq baǧdarlamasyn şyǧardy. Būl ūlttyŋ kökeikestı mäselelerın qozǧaǧan dünie boldy. Özge elde tūratyn qandastar jaiyndaǧy «Qauyşu» habary da kezınde öte joǧary baǧalandy. Äsırese, Saǧat aǧanyŋ tapsyrmasymen 1986 jylǧy Jeltoqsan oqiǧasynyŋ taspaǧa tüsırıluı eren erlık edı.
Egemendıktıŋ eleŋ-alaŋ şaǧynda Qazaqstan memleket teleradio kompaniiasynyŋ töraǧalyǧyna körnektı jazuşy Şerhan Mūrtaza keldı. Şeraǧaŋ teledidarǧa ūlttyq ruh alyp keldı. Közı qaraqty qauym älı künge tamsanyp aitatyn «Şaraina», «Taŋşolpan», «Şaŋqai tüs», «Balböbek», «Taiburyl» sekıldı habarlardy jasady.
Ärine, şaǧyn maqalada otandyq telearnanyŋ damuyna ter tökken azamattardyŋ bärın tügendep aitu mümkın emes. Bız qadau-qadau tūlǧalarǧa ǧana toqtaldyq.
Bügınde ana tılımızde habar taratatyn «Qazaqstan» ūlttyq telearnasy elımızdegı barlyq arnalardyŋ atasy sanalady. Bärı de sonyŋ şekpenınen şyqty dep aita alamyz. Elımız täuelsızdık alǧannan keiın teledidardyŋ jaŋa däuırı bastaldy. Qaryştap damyp bara jatqan tehnologiia oǧan tyŋ tynys berdı. Aqparat tasqyny üdedı. Älemnıŋ kez kelgen būryşynan äp-sätte jaŋalyq taratatyn mümkındık tudy.
Qazır qazaq televiziiasy turaly oqyrman arasynda ekı türlı pıkır bar. Bıreuı maqtaidy, bıreuı synaidy. Telearnalarda şou-baǧdarlamalardyŋ däuırı dürkırep tūr. Salmaqty, parasatty, adamǧa oi salatyn habarlar az. Sondai-aq, bızdıŋ telearnada keşegı aǧa buyn men jas buynnyŋ arasyndaǧy ädemı dästür onşa körınbeidı. Mäselen, alysqa barmai-aq, Reseidıŋ «Bırınşı arnasynda» jasy bırazǧa kelse de, älı qyzmetten qol üzbei, el aldynda baiypty baǧdarlamalarymen körınıp jürgen bılıktı jurnalister jeterlık. Bızde de jasy kelse de, örelı oi aitatyn aǧa-apalarymyz bar. Solardyŋ jüzderın kögıldır ekrannan körsek dep oilaimyz.
Tüiındei kelgende, qoǧam men adam ömırınde teledidardyŋ alatyn orny bölek. Asqaraly alpysqa tolyp otyrǧan Qazaq televiziiasynyŋ dumandy toiy qūtty bolsyn. Ärıptesterımızge jemıstı eŋbek tıleimız!

Azamat ESENJOL