Bügın ūlt tarihynda öz orny bar aituly tūlǧa, qūranqari aqyn Faizolla Satybaldyūlynyŋ tuǧanyna 135 jyl toldy. Jasynan imandylyqtyŋ dänı egılgen otbasynda tuyp-ösken aqyn, eseigende de sol ızgılık joldan taimady. On jetı jasynda qūrandy jatqa bılgendıkten, qūranqari atandy. Tuǧan elınde äkesınıŋ jolyn quyp, meşıt ūstap, eldı imandylyqqa şaqyrdy. Alaş arystarymen aralasty. Solarǧa töngen qara būlt Faizolla atany da ainalyp ötpedı. «Alaşordaǧa qatysy bar» degen jalamen 14 jylǧa sottalyp, Reseidıŋ qiyr şetınde jazasyn ötedı. Odan aman-esen oralǧannan keiın de köp mehnat şektı. Tuǧan jerıne tek paiǧambar jasyna taqaǧan kezde oraldy. Ardaqty azamat közı tırısınde auyr künderdı bastan ötkerıp jürse de, qolynan qalamyn tastamai, önımdı eŋbek ettı. Halqymyzdyŋ tarihynan syr tolǧaǧan bırtalai poemalar, öleŋ-jyrlar jazdy. Arab, orys ädebietınıŋ şoqtyǧy biık şyǧarmalaryn tärjımalady. Osy qūndy mūralary özı ömırden ötkennen keiın 30 jyldan soŋ ǧana jaryq kördı.
Taǧdyry da, talanty da bır-bırıne ūqsaǧan, zamanynda ūlylyǧyn ūrpaqtary ūqpaǧan, alty alaştyŋ asqar taudai alyby – Ahmet Baitūrsynov, Mırjaqyp Dulatov, Şäkärım Qūdaiberdiev, Maǧjan Jūmabaev, Jüsıpbek Aimauytov bolsa, onyŋ taǧy bır aimaŋdai aqiyǧy – qūranqari aqyn Faizolla Satybaldyūly.
Halqynyŋ ar-namysyn aiaq asty taptatqysy kelmegennen basqa aiyby joq adamzattyŋ asyly özderın ögeisıtken ömırdıŋ de, özderın öksıtken ömırdıŋ de özgerıp, adaldyq pen aqiqattyŋ mereiı tasyp, märtebesı asyp, ädıldık üstem bolatynyn sergeldeŋde jürgenınde-aq sezdı. Aqyn äiteuır, bır künı ūrpaǧyma kerek bolar dep, jüz jiyrma toǧyz auyz jyr joldarynan tūratyn tarihnama dastan jazyp, bır jastaǧy säbi şaǧynan jetpıstegı qart kezıne deiın jürıp ötken ömır jolyn bızderge bastan-aiaq baiandap kettı. 1883 jyly dınbasy Satybaldy işan Ǧabdollaūlynyŋ otbasynda düniege kelgenı, segız jasqa jetkenınde auyldaǧy Kälmen moldadan sauat aşyp, äkesınen därıs alǧany, mūnan keiın Troiskıdegı Ahon hazıret, Būhardaǧy «Kökıltaş» medresesınde oqyp, qūrandy jatqa aitatyn ǧūlama-qūranqari atanǧany, bärı-bärı öleŋmenen örılıp, şejıre-syr bolyp, qūlaǧyŋa qūiylyp tūr.
Faizollanyŋ äkesı – Satybaldy işan kezınde dıni qairatkerlıgımen Orta Aziia halqyna keŋınen tanylǧan adam. Şeşesınıŋ aty – Äiın. Naǧaşysy – Saryqopa, Qyzbel, Qoŋyrauly boiyn jailaǧan madiiarlar da, būlardyŋ ışınde Mırjaqyp Dulatovtyŋ ülken atasy – Qabaq qajy.
Aqynnyŋ tuǧan aǧasy, Atymtai jomarttyǧy üşın Arqa öŋırınıŋ halqy Myrza işan dep atap ketken Jäleleddinnıŋ bel balasy – Nūriden aqsaqaldyŋ közı tırısınde aitqan äŋgımesı boiynşa, Mırjaqyp pen Faizolla bürşık jarǧan balausa şaǧynan-aq jūptary jazylmai, bırge ösken. Äke-şeşesınen jastai aiyrylǧandyqtan, erjetpei jatyp-aq tym erte eseigen Mırjaqyp Faizolladan tūp-tura üş jas kışı bolsa da, atamyzdyŋ aldynda azamattyqqa qadam basqannan-aq, balalyǧynan görı danalyǧyn köbırek baiqatqan.
1899 jyly Faizolla Būharadaǧy Qoja Ahrar medresesın bıtırısımen-aq, on alty jasqa jetpei-aq qūranqari ataǧyna ie boldy. İslam dınınen habary bar adam paiǧambarǧa Alladan 104 kıtap kelgenın bıluge tiıs. Mıneki, sol qasiettı kıtaptardyŋ ışınde ahirettıŋ künınde adam balasyna qajettı sözder men ıster, būrynǧy paiǧambarlardyŋ tarihy, ärtürlı paidaly uaǧyzdar, dūǧa, ibadat qyludyŋ tärtıbı, şariǧat ökımderı jazylǧan Qūran – eŋ qasterlısı. Al Mūhammed ǧalai-s-salamǧa Alladan kelgen Qūran-qalami şeriftıŋ 114-süresı, 77439 sözı men 325743 ärpın arab tılınde jaŋylmai jatqa aitu – mūsylmandar düniesınde sirek kezdesetın oqiǧa.
Tuǧan jienı islam dını ǧylymyn tereŋ meŋgerıp, elge oralyp kele jatqanynda Mırjaqyp Torǧai qalasyndaǧy mūǧalımder uchilişesın bıtırıp, Terısbūtaqtaǧy begımbet elınde mūǧalım bolyp, bılım nūryn şaşyp jürgen kezı eken. Qasyna Batpaqqara elınıŋ ekı jüzdei igı jaqsylaryn ertıp, Faizekeŋnıŋ aldynan şyǧady.
«ALLAǦA SYIYNDYŊ» DEP AZAPTAǦAN
Kesırı men kesapaty mol kertartpa zaman-ai. Besıkten belı şyqpaǧan balasyn da, darhan oily danasyn da mäŋgürt etıp, sana-sezımın ulap alǧan soqyr saiasat, şaş al dese bas alatyn bezbüirek belsendılık. Senıŋ säbidei päk saŋlaqtaryma, ūiasynda ūlt bolyp, ūiyp otyrǧan elıme, tügın tartsa mai şyǧatyn jomart jerıme salǧan soraqy sūmdyǧyŋ az boldy ma?
Iаpyrmai, dünie-mülık, tıgerge tūiaq qaldyrmai sypyryp alyp, sorlatyp qoiǧan sol babalarymyzdy ol azdai-aq, tuyp-ösken elınen aiyratyndai, būl jalǧan fäniden o düniege köşkenınde ata-babasynyŋ jerınen bır uys topyraq ta būiyrtpai, tentıretetındei jaryqtyqtardyŋ ne jazyǧy bar edı? Jazyǧy osynau otandastarymyzdyŋ nenıŋ dūrys, nenıŋ būrys ekenın aqyl-oiymen paiymdai bıletın, közı aşyq kökıregı oiau jan ekendıgı şyǧar. Äitpese, 1918-1922 jylǧa deiın Torǧai duanynda oblystyq milisiia bölımınıŋ bastyǧy bolǧan, 1922-1926 jyldary «Külık» degen ırgelı eldı mekendegı meşıttıŋ imamy bolyp bar sanaly ömırın adamdardy imandylyq pen inabattylyqqa, äruaqty syilap, är ıstıŋ obal-sauabyn oilauǧa şaqyrǧan, ūstaǧan dınımen de, jyr şaşqan tılımen de qalyŋ elı -qazaǧyn berekelı bırlık pen tatu-tättı tırlıkke ündegen adamdy 1928 jyldyŋ jeltoqsan aiynda «Alaşordaǧa» qatysy bar», «Ūltşyl ūiymynyŋ müşesı» degen syltaumen äuelı Batpaqqara türmesıne qamap, keiın jeltoqsannyŋ jiyrma segızınşı jūldyzynda Qostanaidyŋ aq türmesıne jönelter me edı? Ras, Faizekeŋ Alaş partiiasy men «Alaşorda» ükımetınıŋ baǧdarlamasyn qoldady… Bıraq ta saiasatqa aralaspady. Sonda Keŋes ökımetınıŋ aldynda ary da taza adamǧa nege jala jabylyp, aqyn ne sebeptı elden alastatyldy? Bızdıŋ paiymdauymyzşa, zamanynda Faizekeŋdei qūranqari aqyn, ǧūlama ǧalym adamdardyŋ közı tırı tūrǧanynda halyqty dını men tılınen aiyru, būl ruhani qūndylyqtardyŋ adam tärbiesındegı mänı men maŋyzyn joqqa şyǧaru mümkın emes-tı. Sondyqtan da, elımızde dınge qarsy küres, qazaq halqyn orystandyru saiasaty eŋ bırınşı, halqyna jyluy men jaryǧyn qatar tüsırıp tūrǧan osyndai jaisaŋdary men jaqsylarynyŋ közın joiudan, qazaq dalasyn qan jylatqan quǧyn-sürgınnen bastaldy.
ŞERLI JYLDAR ŞEJIRESI
Faizekeŋdei qanşama qazaq ziialylary şariǧat jolymen jürgenı üşın būryn-soŋdy qūlaq estıp körmegen qiiamet-qaiymǧa tap bolmady. Osy oraida bızdı qatty qynjyltatyny, kezınde memleket, partiia basşylarynyŋ İslam meşıtınıŋ hristian şırkeuınen aiyrmaşylyǧy – Qūdaiǧa qūlşylyq jasau oşaǧy bolumen qatar, oqu-aǧartu ısımen de qatar ainalysatynyn dūrys tani bılmeuı. Köneköz qariialardyŋ äŋgımesıne, tarihi derekterge arqa süiesek, Ahaŋ, Jahaŋ tärızdı danalarymyzben qatar, ataqty Satybaldy işan, onyŋ balalary Myrza işan men qūranqari Faizolla jäne torǧailyq dıni qairatkerı Moldahmet qajy, molla Käten, Qanapiia, Älmaǧambet, Talasbai, Arystanbek, Qaiyrbek (Ǧafudyŋ äkesı), Äbdırahman, Dosai, Nürkei qajylar, Ospan qoja, Kümısbai, Myrzabai, Qūtan, Qūlymbet äulieler tıptı bükıl Saryarqanyŋ sana-sezımın oiatqan, sauatyn aşqan aǧartuşylary jäne köbısı bükıl älem mūsylmandary qūrmet tūtatyn kielı oryn – Mekkege baryp, qasiettı qajy ataǧyn alyp qaitqan Samarqan, Būhara, Taşkent, Troisk, Orynborda oqyp, arnauly dıni bılım alǧan, zamanynyŋ öte zerek, zerdelı de ziialy adamdary edı ǧoi. Älgı sūŋǧylalardyŋ bırı – Faizekeŋ ömırı ölmes öleŋderınde Alla taǧalanyŋ atyn atap, Älmūhambet moldaǧa jyr arnasa, öleŋmenen mınäjat aitsa, onyŋ nesı aiyp?
1920 jyldary tek Torǧai uezınıŋ özınde ǧana 54 meşıt bolǧan edı, – deidı jergılıktı tarihşylar. Kezınde imandylyq pen inabattylyqtyŋ ūiasy, tälım-tärbie, oqu-aǧartu oşaǧy bolǧan būl oryndarǧa ärı oqymysty molda, ärı aqyn Älmaǧambet Ospanūly basşylyq jasapty. Bıraq ta asyra sılteuşıler dınbasylarynyŋ bärın şetterınen kämpeskelep, sypyra «halyq jaularyna» jatqyzyp, qyr elıne şyraqtai säulesın tüsırıp tūrǧan olardyŋ közın qūrtty da, älgı meşıt, kesenelerdı qiratyp, qūlatty. Qazaq elınıŋ basynda bolǧan mūndai qaraly kün Faizekeŋnıŋ kındık qany tamǧan jer – Batpaqqaraǧa da tuyp, bır künde mūnaraly jetı mazardyŋ altauy qiratyldy… Audan boiynşa 21 meşıt, 6 mazardyŋ astan-kestenı şyǧaryldy. Tek altynnyŋ synyǧyndai bolyp, Faizollanyŋ äkesı – Satybaldy işannyŋ mazary saqtalyp qaldy.
…Batpaqqara halqy qyzylköz qazaq belsendılerınıŋ qabaǧynan qar jauǧan qaharly sūsynan qanşalyqty qoryqsa da, Satybaldy işandai kielısınıŋ kesenesın, qaraqoily Joldybek şeber salǧan aişyqty qyzyl kümbezdı qūlatpai, aman-sau alyp qalǧysy kelıp, mūnaraly mazar janynda jylap tūryp aldy. Qandy körgen qūzǧyndai qarq-qarq külgen ekı esalaŋ qatar tūra qalyp, qolyndaǧy aibaltasyn aişyqty qyzyl kümbezge qarai sıltedı. Sol sät beiıt būzuşylardyŋ bırı töbeden tömen qūlap, tıl tartpai kettı. Ekınşısı auzy-basy qisaiyp, aqyl-esı auysyp, jyndandy da qaldy. Mıneki, sol kısı bertınde qaitys boldy. Alaida osy oqiǧadan keiın jetı jyl boiy Satybaldy işannyŋ mazaryna baryp, Qūdaiǧa jalynyp, jalbarynumen kün ötkızdı.
TÜRMEDE DE TALANTYN TOT BASPAǦAN
Faizekeŋnıŋ şyn mänınde tot baspas talant, qaiyspas qairat iesı ekenın elıne tanytqan, qazaq ädebietınıŋ altyn qoryna qosylar «Adamzattyŋ şejıresı», «Toqymbet-Gülaiym», «Ūzaq jol», «Ömırbaian» tärızdı kesek-kesek tuyndylarynyŋ, «Qalimaǧa hat», «Zaman-ai», «Aqteŋızden sälem» siiaqty özı şyǧarǧan änderge qosyp aitylatyn şerlı de syrly, sūlu sezım tūnyp tūrǧan ölenderınıŋ tuǧan jerı – qaraŋǧy qapas tar türme…
Qostanaidyŋ aq türmesı men Ilede, Aqteŋızdıŋ «Belomor» kanaly men Reseidıŋ «Mäskeu» kanalynda jäne «Sibirstroida» aidauda jürgen kezınde düniege kelgen aqyn şyǧarmalarynyŋ ışınde jaryq jūldyzdai joǧary tūrǧany – «Toqymbet-Gülaiym» ǧaşyqnamasy.
Faizollanyŋ dünietanymynyŋ keŋeiıp, Şyǧys klassikterınıŋ şyǧarmalarymen tereŋırek tanysuyna «Belomor» kanaly qūrylysyn salu kezınde Ahmet, Mırjaqyp, Maǧjandarmen bırge boluy ülken yqpal jasady. Jaratylysynan ǧylym men bılımge jany qūştar jäne öte alǧyr Faizekeŋ jetı jylǧa sozylǧan azapty saparynda jai jürmei, orys tılın de jetık meŋgerıp, orys ädebietımen keŋınen tanysuǧa den qoidy. Maǧjanmen bırge «Qyzyl tu» qabyrǧa gazetın şyǧarysyp, bır taqyrypta jarysa jyr jazysty. Batagöi babamyzben tırlıkte qatty syilasqan sarytorǧailyq Köşekeŋ aqsaqal: «Faizekeŋ ünemı Maǧjandy maqtap otyratyn deitın edı. Men qūranqari, dın jönınde qanşalyqty sauatty bolsam, onyŋ būl saladaǧy oqyǧan-toqyǧany menen de ılgerı siiaqtanatyn. Orys tılın de, türık tılın de küştı bıletın. Äsırese, baba türık elıne degen mahabbaty bızdı erekşe qyzyqtyrady. Maǧjanǧa Maksim Gorkii men jūbaiy Peşkovanyŋ järdemı qalai tise, menıŋ de türmeden erte bosap şyǧuyma Maǧjannyŋ kömegı solai tidı» deitın.
Kez kelgen suretker – özı ömır sürıp otyrǧan tarihi kezeŋnıŋ jyrşysy. Faizollanyŋ da aqyndyq şyǧarmaşylyǧynyŋ basty taqyryby – qazaq dalasyndaǧy 1916 jylǧy ūlt-azattyq köterılısı, halyq tolquynyŋ taǧdyry, qaiǧyǧa toly qaharmandary, otyzynşy jylǧy oiran-opat, zarly zamannyŋ qyrşynynan qiylǧan qūrbandary, soqyr saiasattyŋ saldarynan azyp-tozǧan elı men jerınıŋ tılı men dınınıŋ taǧdyry. Būl oraida «aq türmenıŋ tastan salǧan keregesı men temır torly terezesın qarai-qarai qalai tozdyrǧanyn» tolǧaǧan «Zaman-ai» öleŋın, «Qoş sau bol, atasy bır bauyrym-ai, syr mınez, syralǧyly täuırım-ai» dep, Batpaqqaradan Aqteŋızge deiın azapty sapar şekkenın baiandaityn «Ūzaq jol» dastanyn, 1916-1917 jyldardaǧy ūlt-azattyq köterılısınıŋ kösemı Äbdıǧapar hanǧa arnap jazǧan poemasyn, «Ahmet qaitys boldy degende», «Mırjaqypty joqtap, Idırıstı jūbatu», «Ahmetsapa Iýsupovqa hat» degen tolǧaularyn tılge tiek etsek te jetkılıktı.
On besınşı ǧasyrda ömır sürgen dala oişyly Asanqaiǧydan bastap, zamandastary Älmaǧambet Ospanovqa deiıngı aralyqtaǧy ataqty aqyndar men şeşenderdıŋ ūlaǧatty sözderın jinap, halyqqa taratu, el auzyndaǧy aŋyz äŋgımeler men ertegılerdı öleŋmen örnektep, halyqtyq mūraǧa ekınşı ömır beru – Faizolla Satybaldyūlynyŋ ädebiet salasyndaǧy san qyrly eŋbegınıŋ bırı edı. 1946 jyly jazyp, 1956 jyly ınısı Sūltanǧa özı aityp otyryp, qazırgı harıpke tüsırtken «Aiaz bi» poemasy taqyryp taba almaǧandyqtan jazylǧan joq. Ol – osyndai ızgı nietten tuǧan tuyndy.
Torǧai öŋırınde zobalaŋǧa toly zamanda Faizekeŋmen qatty syilasqan, elınıŋ de, erınıŋ de ar-namysy synǧa tüsken talai qiyn sätter de bır-bırıne şarapaty tigen kısıler az bolǧan joq. Äsırese, solardyŋ ışınde amankeldılık Ǧabdol-Ǧazez Ämırhamzaūlynyŋ esımı erekşe qūrmetke laiyq. Kezınde ūly babamyz Abaidyŋ ölenderın Mürseiıt közınıŋ qaraşyǧyndai qalai saqtap qalsa, ol da qūranqari aqyn şyǧarmalarynyŋ halqymen qaita qauyşuyna däneker boldy. Faizolla işan özı qatty sengen şäkırtterınen ony ǧana jeke şaqyryp alyp, syrty tystalǧan kıtabyn zamany tuǧanda ǧana jariialatarsyŋ dep, amanat qylyp tastap kettı. Sodan qyryq jylǧa juyq uaqyt boiy tıl-közden tasada, tyǧuly jatqan aqyn mūrasynyŋ jaryq köre bastaǧany bertınde ǧana.
ARALASQAN ORTASY – ARYSTARY ALAŞTYŊ
Aqynnyŋ özı ömır sürgen däuırde jaulary qanşama köp bolǧanymen, arqasüier dostary da az bolmady. Halqymyzdyŋ köptegen arystarymen jaqyn joldas bolyp, qatty syilasty. Faizollany alty alaştyŋ ardaǧy – Ahmet Baitūrsynov, Mırjaqyp Dulatov, Älihan Bökeihanov, Ahmetsapa Iýsupov, Älmambet Ospanūly erekşe qūrmet tūtty. Būl aqynnyŋ tyǧyz aralasqan, keŋınen oi-pıkır bölısken ruhani ortasy boldy. Sondyqtan da Faizekeŋ «Ahmet qaitys boldy degende…» bylaişa jyr tolǧaidy:
Şynymen būl dünieden ötkenıŋ be,
Qaiyrylmai aldy-artyŋa ketkenıŋ be?
«Ahmet opat boldy» degendı estıp,
Egılıp, jylai berdım «Tek!» dedım de!
Faizekeŋ Ahmetsapa Iýsupov türmege tüskenınde de bauyryna öleŋmen hat jazyp, ruhtandyruǧa şaqyrady.
Aqynnyŋ ömırde qatty syilasqan dostary köp bolǧan. Qūranqari danagöidı qyr elı de, Syr elı de jatsynbaǧan. Atamyz bärın de joǧary baǧalaǧanymen, eŋ jaqsy körgen zamandastarynyŋ bırı – 1886 jyly Torǧai uezı Tosyn bolysynda düniege kelgen Älmambet (Älmūhammed) Ospanūly edı. Faizekeŋnıŋ dosy Älmambet te öte dındar kısı boldy.
İä, Faizekeŋ men Älekeŋ – ülken dos bolǧan adamdar. Qūranqari babamyz jer audarylyp, Bulaevta jürgenınde dosy Älmambet moldany esıne alyp, jyr joldarymen bylai dep hat jazady:
Ümmätı edık bız bır Mūhammed,
Jan dosym, amansyŋ ba Älmūhammed?
Erkınde bır Allanyŋ neǧylsa da,
Tıleimın dep erte-keşı bersın mäulet.
Sen-daǧy jür ekensıŋ elden bezıp,
Amalsyz qaŋbaq qūsap dünie kezıp.
Qorlyqtyŋ eŋ jamany – elden ketu,
Qalaişa şydap jürsıŋ janyŋ tözıp.
Faizekeŋ men Älekeŋnıŋ şyǧarmaşylyq bailanysyna bır dälel: olardyŋ kei oqiǧa, taqyrypty qūstyŋ qos qanatyndai qatarlasa jyrlauy. Mysaly, Faizekeŋ «Adamzat şejıresın» jazsa, Älekeŋ «Qazaq şejıresın» jazady. Ekı dastannyŋ da ädebi, tarihi qūndylyǧy qazırgı ūrpaq üşın öte joǧary. Ekeuı bır-bırın tolyqtyryp, bızdıŋ şyqqan tegımız, ata-babalarymyz turaly öte mol maǧlūmat beredı.
BABADAN QALǦAN BIR BELGI
Faizolla Satybaldyūly – on tört jyl aidauǧa sottalǧanǧa deiın de talai-talai tamaşa hikaiattar men öleŋ-jyrlardy ömırge äkelgen qarymdy qalamger. 1910 jyly jazylǧan «Şäkärım-Jamal», 1914 jyly jaryq körgen «Kökserek», 1922 jyly düniege kelgen «Tasmeşın» poemalaryn kezınde jyrau bıtken oiyn-toida dombyraǧa qosyp şyrqaityn. Solardyŋ ışındegı «Tasmeşın» poemasynyŋ şyǧu tarihy mynadai: Faizolla Satybaldyūly Torǧai uezdık milisiia bölımınıŋ bastyǧy Batyrqaiyrmen bırge aştyqqa ūşyraǧan elge astyq äkelu üşın Esıl, Atbasar öŋırıne barady. Sol jerden bıraz astyq jinap äkelıp, Torǧai halqyna bölıp beredı. Söitıp, köptegen otbasyn aştyq apatynan aman-sau saqtap qalady. Eldı aştyq jailaǧan älgı oqiǧa men özderınıŋ Esıl, Atbasarǧa barǧan saparyn aqyn jyrǧa qosyp «Tasmeşın» poemasyn jazady. Qūranqari Faizolla işan 1905 jyldan 1918 jylǧa deiın auylda oqytuşy bolǧan kezınde özı qalyŋ ortasynda bolǧan ūlt-azattyq köterılısı, onyŋ kösemı Äbdıǧapar men köterılıs qaharmany – Ömen, Keikı, Qosjan, Jaǧypar turaly da tarihi dastan jazudy armandaityn-dy. Aqyn azapty «sapardan» elge aman-sau oralysymen-aq «Äbdıǧapar han» dastanyn jazuǧa kırısedı. Ūlt-azattyq köterılısı äu basta qalai bastaldy, on üş bolys arǧyn-qypşaq, bır bolys – naimannyŋ bas qosyp, uäde bailasqan, han sailap, sardar taǧaiyndaǧan jerı qaisysy, köterılıstıŋ basy-qasynda kımder boldy, kım sarǧasker, myŋbasylyqqa ūsynyldy, aq patşanyŋ mausym jarlyǧyn qaita qaratu üşın Peterburgke kımder attandy, äigılı Ürpek-Doǧal soǧysynda kımder qalai şaiqasty, köterılıstıŋ būl şyndyǧyn kımder būrmalap, batyr babamyzdyŋ jarqyn beinesıne köleŋkesın tüsırdı, sonyŋ bärın oi elegınen ötkızıp, «Äbdıǧapar han» dastanyna tüsıredı.
Jaqsy-jaisaŋdardyŋ bır-bırıne jaqyn bolatyny jaratqannyŋ jazuy bolar, Faizolla Äbdıǧapar, Amangeldımen qatty syilasty. Talai ret bır dastarhannan däm tatyp, halqynyŋ tūrmys-tırşılıgı, keleşek taǧdyry turaly oi bölıstı. Ol ūlt-azattyq köterılısı künderı qolyna qaru alyp, sarbazdar qataryna qosylmaǧanymen, köterılısşılerdıŋ jaqtauşysy boldy. Aǧasy Ziiauidden Äbdıǧapardyŋ tapsyrmasymen Sädımanmen bırge Būharǧa baryp, qaru-jaraq satyp alu üşın saparǧa attanǧanynda ısterıne oŋ sapar tılep, şyǧaryp saldy.
TAQYR JERGE JASYL JELEK JAIQALTQAN
Torǧai öŋırınde on sausaǧynan öner tamǧan has şeberler köp bolǧan. Faizolla Satybaldyūly da temırden tüiın tüigen ärı ūsta, ärı zerger, qolöner şeber edı. Atamyzdyŋ Torǧai öŋırınde eŋ bırınşı bolyp jel diırmen ornatyp ūn tartqanyn, şaǧyn önerkäsıptıŋ ırgetasyn qalauşylardyŋ bırı bolǧanyn qariialar, el aǧalary, tarihşylar jyr qylyp aitady.
Būl şeberlık – Faizekeŋe äkesı Satybaldy işannan daryǧan qasiet. Satybaldy işan da zamanynda ırı dıni qairatker ǧana emes, ozyq oily, ülken mädeniet iesı boldy. Ǧūlama – qazırgı Amangeldı audany ortalyǧynyŋ negızın salǧan kısı. Amal ne, älı künge deiın būl babamyzǧa audan ortalyǧynan ne bır köşe ne bır auyldyŋ aty berıler emes. Faizekeŋe de berılgen köşe – 5-6 üiı ǧana bar, eŋ şetkı eleusız köşe. Faizekeŋ 10 jyl tūrǧan, keiıngı ömırı ötken Amangeldı köşesındegı №1 üi qazır qūlap qaldy. Jalpy, Faizekeŋ – 1931-32 jyldardaǧy aştyqta qūrban bolǧandardyŋ süiegın aiaq asty jatqan jerınen jinatyp, Qūran tüsırıp, qorymǧa äkelıp jerleudı eŋ alǧaş ūiymdastyrǧan da adam.
1935 jyly Qazaqstannyŋ on bes jyldyq mereitoiyna daiyndyq jürıp jatqan kez. Faizekeŋ oida joqta Älıbimen kezdesedı. Būrynnan Faizekeŋnıŋ kümıs qaqtap, qaiys örgen, aǧaş şauyp, temır ilegen önerıne täntı Älekeŋ ony Almatyda aşylǧan zergerlık jūmysqa basşylyq jasauǧa şaqyrady. Adam balasyna bäldenıp, būldanudy bılmeitın babamyz köp ūzamai bırneşe şeberlerdı qasyna ertıp alyp, halqymyzdyŋ ūlttyq kiımderın tıgudı, altyn men kümısten oqalap kıse belbeu jasaudy, tüie jünınen oŋqai, solaqai iırıp, şekpen toqudy qolǧa alady. Torqaly toi künı on bır respublikadan kelgen qonaqtarǧa Faizekeŋnıŋ özı pışıp, özı tıkken on bır türlı ūlttyq kiımı men bırneşe zergerlık zattary syiǧa tartylady. Köneköz qariialardyŋ aituyna qaraǧanda ol jasaǧan eskertkış būiymdardyŋ ışınde kıltsız, qūlypsyz jabylyp, jasyryn tetıgı arqyly aşylatyn jūmbaq qolsandyq, är tetıgın basqan saiyn türlı-tüstı beinege ainalatyn taiaqşa nebır ǧalam ǧajaiyptaryn körıp jürgen jaqsylar men jaisaŋdardyŋ özderın qatty qyzyqtyrypty… Şırkın, Faizekeŋ jasaǧan osyndai būiymdar men zergerlık zattardy el ışınen ızdestırıp tauyp alyp, mūrajai aşsa ǧoi. Onda atamyzdyŋ talantty aqyn ǧana emes, segız qyrly, bır syrly öner iesı bolǧanyn da halqy bıler edı-au.
Batpaqqaradai taqyr jerdıŋ tösın jasyl jelekke bölep, bau-baqşa salu, jaiqalǧan egın ösırıp, jemısın halqynyŋ igılıgıne jaratu Faizekeŋnıŋ köp armanynyŋ bırı boldy. 1946 jyly auylǧa oralysymen-aq qazırgı Amangeldı audanynyŋ ortalyǧynda aǧaş otyrǧyzu jūmysyn qolǧa aldy.
«Bolsa da kökıregım altyn kömbe, men de bır baǧy janbai ketken pende». Būl aruaqty da ardaqty atamyzdyŋ bar ömırı men önerın elıne arnasa da, sūm taǧdyr egıltıp, eŋıretıp qoiǧannan soŋ ah ūryp, mūŋaiǧan şaǧynda amalsyzdan-amalsyz aitqan sözı eken. Rasynda da, Faizolla Satybaldyūly – alty alaştyŋ aqiyq aqyny, qūranqari, dın qairatkerı. Arqadaǧy ataqty şeberlerdıŋ bırı, baǧbandyqty da, diqandyqty da qatar ūstaǧan el qamqory bola tūra zamanynda jūldyzy oŋynan tumaǧan, kürdelı taǧdyr iesı.
Maqsūtbek SÜLEIMEN,
Qazaqstannyŋ qūrmettı
jurnalisı
