Bügınde AQŞ pen Europa elderınde kreativtı industriia qarqyndy damyp, ekonomikanyŋ özge sektorlaryn yntalandyryp keledı. Osyǧan orai, Memleket basşysy Qasym-Jomart Toqaev biylǧy Joldauynda el ekonomikasyn jetıldıruge erekşe män berdı. Būl rette kreativtı industriiany meilınşe damytudy tapsyrdy. Bügıngı taŋda elımızde osy baǧytta qandai jūmystar atqarylyp otyr?
Memleket basşysy Qasym-Jomart Toqaev biylǧy Joldauynda kreativtı ekonomikany jetıldıruge erekşe män berdı. Qazır kreativtı industriia ekonomikanyŋ qūramdas bölıgı retınde qarqyndy damyp keledı. Tıptı, ozyq elder osy salada jetekşı boluǧa talpynuda.
| HHI |
ǧasyrdyŋ basynda amerikalyq «BusinessWeek» ıskerlık jurnaly alǧaş ret «Creator economy» sözın qoldandy. Sodan berı būl termin tūraqty paidalanyp, biznestıŋ jaŋa salasy retınde dami bastady. 2021 jyldy BŪŪ «Halyqaralyq kreativtı ekonomika jäne tūraqty damu jyly» dep jariialap, adamnyŋ şyǧarmaşylyq potensialyn qajet etetın salaǧa erekşe män berdı.
Bügınde AQŞ pen Europa elderınde kreativtı industriia qarqyndy damyp, ekonomikanyŋ özge sektorlaryn yntalandyryp keledı. Japoniiada eŋbekke jaramdy halyqtyŋ 12 paiyzy jaŋa biznes-model baǧytynda eŋbek etse, Ūlybritaniiada – 5,5 paiyz, AQŞ pen Qytaida – 4,2 paiyz, İtaliiada – 3,8 paiyz, Germaniiada 3,1 paiyz qūraidy.
Ūlybritaniia kreativtı industriiany ılgerıletu üşın arnaiy strategiia qabyldap, älemde osy sala boiynşa köşbasşy boluǧa niettı. Londonda 386 myŋnan astam kreativtı käsıpker qyzmet etıp, qala biudjetınıŋ 16 paiyzyn qamtamasyz etedı. Kreativtı industriiany damytuda megapolister maŋyzdy rölge ie. Mäselen, kreativtı ortalyq retınde Niu-Iork qalasy baǧalanady. Ekınşı, üşınşı oryndy London men Parij özara bölısedı. Älemdegı jetekşı tehnologiialyq hab San-Fransisko törtınşı, Singapur besınşı orynda tūr. Üzdık ondyqqa Sidnei, Los-Anjeles, Berlin, Tokio jäne Barselona kıredı. Kreativtı ortalyqtardyŋ negızgı erekşelıgı – talant ielerın köptep tartyp, salanyŋ klasterlenuıne män beredı. Bır ǧana kinoindustriia nemese animasiia salasyn alsaq, öte auqymdy jūmysty talap etedı. Iаǧni filmge ssenarii jazu jäne tüsırılım alaŋyn tabu, ärtısterdı taŋdau jäne daiyndau, tüsıru jäne öŋdeu, kinoprokattardy jarnamalau jäne satu – mūnyŋ bärı klasterlık jüie jan-jaqty jetıluıne jaǧdai ısteidı. ComScore agenttıgınıŋ deregınşe, 2022 jyly Gollivudtyŋ kassalyq kırısı 7,4 milliard dollardan assa, Disney studiiasynyŋ taza tabysy 3,19 milliard dollardy qūrady. Moda, muzyka, dizain salasyndaǧy tabys ta az emes.
Jalpy kreativtı biznestı bırneşe salaǧa bölıp qarastyruǧa bolady. Bırınşısı, jarnama jäne marketing. Ekınşı baǧyty – säulet pen qolöner. Üşınşısı baǧyty – IT, dizain, grafikalyq dizain jäne sän. Törtınşısıne, kino, teledidar, beine, radiohabar jäne fotosuret, besınşısı, aqparattyq tehnologiialar, baǧdarlamalyq qamtamasyz etu jäne kompiuterlık oiyndar, altynşysyna, baspalar, muzeiler, galereialar jäne kıtaphanalar qyzmetı jatady. Soŋǧysyna muzyka, oryndauşylyq jäne beineleu önerın qosuǧa bolady. Būl salada 15-29 jas aralyǧyndaǧy kreativtı azamattar köptep qyzmet etetındıkten perspektivaly sanalady.
Ǧalamdyq innovasiia indeksınıŋ (GII) reitingısınde Australiia, AQŞ, Jaŋa Zelandiia, Kanada köş bastaidy. Üzdık ondyqqa Daniia, Finliandiia, Şvesiia, İslandiia, Singapur, Niderlandy endı. Būl elderde innovasiialyq ekonomikadaǧy adami kapitaldyŋ ülesı joǧary. 2020 jyly GII boiynşa Qazaqstan 77-orynda bolsa, 2021 jyly – 79-şy, 2022 jyly 83-orynnan körındı. Ärine, būl körsetkış salanyŋ kenjelep qalǧanyn körsetpeidı, dūrysy, älem elderınıŋ arasynda bäseke küşeigenınen habar beredı. Bolmasa, soŋǧy jyldary Qazaqstanda kreativtı biznes salasynyŋ tabysy 3 esege deiın artty.
Kreativtı industriia qarqyndy damyp, ekonomikanyŋ özge sektorlaryn yntalandyryp keledı. Japoniiada eŋbekke jaramdy halyqtyŋ 12 paiyzy jaŋa biznes-model baǧytynda eŋbek etse, Ūlybritaniiada – 5,5 paiyz, AQŞ pen Qytaida – 4,2 paiyz, İtaliiada – 3,8 paiyz, Germaniiada 3,1 paiyz qūraidy
DAMYTUDYŊ JOLY QANDAI?
1998 jyly Ūlybritaniia şyǧarmaşylyq salanyŋ ekonomikaǧa äserın taldap, kreativtı industriianyŋ 13 sektoryn anyqtady. Osy klassifikasiia halyqaralyq ekonomikaǧa oŋ äser etıp, älem elderı kreativtılıkke basymdyq bere bastady. 2000 jyly Qytai «Şyǧarmaşylyq industriia» konsepsiiasyn qabyldap, Şanhai, Pekin, Şenchjen, Guanchjou, Chunsin, Sindao, Tianszin qalasynda biznestıŋ jaŋa modelın ılgerıletuge kırıstı. 2013 jyly Oŋtüstık Koreia «Kreativtı ekonomika qalasy» onlain-jobasyn ıske qosyp, kreativtı ekonomika men innovasiia ortalyqtarynyŋ tyǧyz yntymaqtasuyna jaǧdai qalyptastyryp, media jäne oiyn-sauyq naryǧy boiynşa jahanda jetekşı elge ainaldy. 2021 jyly Resei «2030 jylǧa deiıngı kreativtı industriiany damytu jäne ırı qalalarda aglomerasiiasyn qalyptastyru shemasy» turaly qūjat qabyldady. Sol jyly bızdıŋ Ükımet «2025 jylǧa deiıngı Kreativtı industriiany damytu» konsepsiiasyn bekıttı. Ūlttyq ekonomika ministrlıgı negızgı operator bolsa, qala jäne oblys deŋgeiınde käsıpkerlık basqarmalary jauapty.
Bız Astana qalasynyŋ investisiialar jäne käsıpkerlıktı damytu basqarmasyna habarlastyq.
– Kreativtı klaster, biznes-inkubator men akselerator «Astana Hab» alaŋynda qūrylyp, jūmys ısteude. Odan bölek, «Forte Bank Art Space» galereiasynda körme ūiymdastyrumen qatar, trening pen konferensiialar, pitching pen vorkşoptar ötkızuge mümkındık bar. 2022 jyly Astana qalasy boiynşa kreativtı industriia salasyndaǧy 7002 şaǧyn jäne orta biznes subektısınde 11399 adam jūmys ıstedı. Būl saladan salyqqa 28 milliard teŋge tüstı, – dedı basqarma basşysynyŋ orynbasary Quanyş Saparov.
Prezident Qasym-Jomart Toqaev aitqandai, kreativtı biznestı ǧylym men mädeniet salasymen bırge ılgerıletıp, talantty da talapty jastardy jan-jaqty qoldau tetıgın şeşu maŋyzdy. Būl baǧytta Ūlttyq bılım haby, «Talanttar fabrikasy» syndy ortalyqtar qūryp, öŋırlerdegı daryn
ielerın yntalandyru kerek. Bıraq kreativtı industriialardaǧy käsıpkerlık subektısınıŋ qyzmetın jetıldıretın zaŋ normalary qarastyrylmady. Sonyŋ saldarynan lisenziia şartyn jasauda, ziiatkerlık menşık qūqyǧyn qorǧauda jäne qarjylandyru közderın qarastyruda problema tuyndaidy. Osy sebeptı bankter kreativtı industriiany investisiialauǧa yntaly emes.
Amerika ekonomisı, äleumettanuşy, kreativtı klass teoriiasynyŋ avtory Richard Floridanyŋ sözınşe, intellektualdy, kreativtı tūlǧalar – ekonomikanyŋ basty körsetkışı. İä, kreativtılık adamnyŋ şyǧarmaşylyq äleuetıne tıkelei täueldı.
Kreativtılıktı damytuǧa bailanysty Parlament Mäjılısınıŋ deputaty Danabek İsabekovtıŋ tūjyrymdy oiy bar.
– Bırınşıden, halyqqa kreativtı biznestıŋ mümkındıkterın jan-jaqty tüsındıru kerek. Ekınşıden, būl salaǧa jatatyn biznes türlerın qaita qarap, auqymyn keŋeitu tiıs. Mäselen, Tailand kreativtı salaǧa ūlttyq taǧamdar men medisinany qosady. Üşınşıden, kreativke tıkelei jauapty vedomostva qūru maŋyzdy. Mysaly üşın, Oŋtüstık Koreiada kreativtı kontent agenttıgı (KOCCA) salany jetıldırude jüielı jospar qūryp, jūmys ūiymdastyrady. Osyndai täjıribenı eskerıp, bızdıŋ elde de arnaiy agenttık qūryp, Almaty qalasynyŋ Kreativtı industriia basqarmasynyŋ täjıribesın zerdelep, özge oblystarda qūrudy tezdeteiık. Törtınşıden, elde kreativtı industriiany qoldau qoryn aşu mümkındıgın qarastyraiyq. Bolmasa «Qazaqstan halqyna» qory arqyly qarjylandyru jaǧyn jüieleiık. Besınşıden, kreativtı industriiany jetıldırude zaŋdy tūrǧyda qoldaityn normativtı aktılerdı jetıldıru oryndy bolady, – dedı halyq qalaulysy.
Kreativtı ekonomikanyŋ sarapşysy Danat Juminnıŋ sözınşe, salany damytuda infraqūrylym maŋyzdy röl atqarady jäne ortalyq qūrudan bölek ony dūrys basqaratyn konsepsiia kerek. Sarapşynyŋ sözı oryndy. Öitkenı dūrys baǧyt-baǧdar bolmaǧandyqtan, jauapty mamandar döŋgelek üstel, forum men treningten ary asa almai jatady.
Prezident Qasym-Jomart Toqaev Almaty, Astana jäne Şymkent qalasynan bölek, özge oblys ortalyqtary men qalalarda kreativtı biznestıŋ damuyna män berudı tapsyrdy. Būl tapsyrmany oryndau üşın kreativtı industriianyŋ klasterlenuıne basymdyq berıp, talant ielerıne jan-jaqty jaǧdai qalyptastyru maŋyzdy. Onsyz kreativtı biznes salasyna qan jügıruı qiyn.
BIR SALADAǦY SAN ŪSYNYS
Tanymal prodiuser Esen Eleuken kreativtı industriiada tabysty bolu jeke adamnyŋ qarym-qabıletımen bailanysty ekenın atady.
– Kreativtı industriianyŋ auqymy keŋ. Bızge belgılısı – mädeni-ruhani baǧyttaǧysy. Satira, äzıl salasynda özderın TMD keŋıstıgınde moiyndatyp jürgen äzılkeşter bar. Jaqsy jobalarymen erekşelenetın syqaqşylar da az emes. Degenmen olar öz önımın tabysqa ainaldyruda marketing, basqaruda menedjmenttık qabıletı jetıse bermeidı. Negızınen, kreativtı industriianyŋ «tauary» – aqyl-oi. Sondyqtan elde kreativtı industriiany jetıldıretın ideialar keŋesın qūru kerek syndy, – deidı Esen Eleuken.
Öner adamdarynyŋ qyzmetıne sūranys joǧary. Jaqynda sündet toida boldyq. Tamadanyŋ qyzmetı 1 million teŋge eken. Estıp taŋǧaldyq. Sözsız, qazaqtyŋ kreativtı biznesı – toi biznesınıŋ ainalasynda damuda. Qazır neşe türlı toi ūiymdastyru ortalyqtary bar. Tamadanyŋ gonoraryna qarai tür-türın taŋdaisyz. Oǧan änşı, bişı qyzmetın qosyŋyz. Talǧamyŋyzǧa qarai ärtıster de qyzmet etuge daiyn. Qazaq bar tapǧan-taianǧanyn toiǧa şaşuda. Soǧan sai biznestıŋ osy salasy qarqyndy damuda. Bälkım, Mäjılıs deputaty Danabek İsabekov aitqandai, kreativtı biznes salasynyŋ auqymyn keŋeitıp, toi biznesın de osy salaǧa qosu kerek pe? Sonda köleŋkedegı qanşa qarjy küngeige şyǧar ma edı?!
Toiǧa şaşqan qyruar qarjyny oqu-bılımge, ǧylymǧa, innovasiiaǧa qaşan baǧyttap, bet būramyz? Būl da qyzyq sūraq… Öitkenı būl ıste halyqtyŋ özı yntalanbai serpın boluy qiyn. Naryq zaŋdylyǧyna sai sūranys pen ūsynys araqatynasy negızınde kez kelgen sala örkendeidı.
Bılım beru ortalyǧyn aşyp, öz ısın damytuǧa män bergen käsıpker Quanyş Esqabylov:
– Kez kelgen biznes sūranys negızınde damidy. Astanadaǧy mektepter üş auysym boiynşa bılım beredı. Oquşy sany jyldan jylǧa artyp keledı. Osy sebeptı «Zaŋǧar» intellektualdy oqu ortalyǧyn aştyq. Onda bastauyş synyp oquşylaryna qosymşa bılım beremız. Odan bölek, logoped-defektolog mamandar öz qyzmetın ūsynady. Qazır ǧimaratty jalǧa alu, qosymşa qūraldarmen qamtamasyz etu, mūǧalımderdıŋ jalaqysyn uaqytyly beru, kommunaldyq qyzmet türlerın töleu jäne taǧy basqa tolyp jatqan mındetter bar. Ärine, bastaǧan biznestıŋ jauapkerşılıgın sezınıp, qoldan kelgenınşe damytyp kelemız. Osyndaida Ükımet qosymşa qoldau şaralaryn qabyldasa deimız ǧoi! Negızı jan basyna şaqqandaǧy normativtık qarjylandyru jobasynan ümıttengen edık. Alaida Artsport boiynşa qarjy ala almai otyrmyz. Prezident kreativtı bizneske erekşe män berudı tapsyrdy. Bälkım, şyǧarmaşylyq ekonomikany qoldaityn arnaiy baǧdarlama qabyldanatyn şyǧar, – deidı.
Şyny kerek, bızdıŋ qoǧamda biznes toidyŋ ainalasynda ǧana qalyptasty. Oǧan meiramhanalar men toihanalar köptep boi köterıp, toi ötkızetın ortalyqtar aşyluy dälel. Şaǧyn qalalarǧa da osy qūbylys tän. Endı mūnyŋ auqymyn keŋeitıp, uaqyt talap etıp otyrǧan IT jäne virtualdy şyndyq ortalyǧyn aşyp, kovorking, videostudiia, robot qūrastyru servizı men marketing agenttıkterı öz jūmysyn jandandyruǧa jaǧdai jasau kerek. Ol üşın şyǧarmaşylyq qalany qalyptastyrudyŋ prinsipı men täsılın anyqtap, qadamdyq nūsqaular zaŋmen aiqyndalǧany dūrys. Sonda bızdıŋ Ükımet josparlaǧandai, 2025 jylǧa qarai kreativtı industriianyŋ JIÖ-de ülesı 5 paiyzǧa jetedı.
