«Eger älem bır memleket bolsa, Ystanbūl sonyŋ astanasy bolar edı» deptı Napoleon Bonapart. Ejelgı Rim, Vizantiia, Osman imperiialarynyŋ astanasy bolǧan tarihi qala Qara teŋız ben Märmär teŋızınıŋ jaǧalauynda oryn tepken. Ädemı kelbetımen älemdı süisındırıp, tarihi oryndarymen talaidy taŋǧaldyrǧan Ystanbūlda 17 million adam tūrady.
Älemdegı eŋ ülken äuejai
Iаǧni bır qalanyŋ özınde barşa Qazaqstan halqy ömır sürıp jatyr degen söz. Aziia men Europanyŋ qaq ortasynda ornalasqan Ystanbūl – toǧyz joldyŋ toraby. Sondyqtan da şyǧar, turister köp keletın älem qalalarynyŋ ışınde üzdık bestıkke kıredı. Bız eŋ äuelı osydan 3 jyl būryn ǧana aşylǧan Ystanbūl äuejaiyna taǧy bırneşe saǧatqa aialdadyq. Äuejai ışı atşaptyrym jer. Jylyna 200 mln adamǧa deiın qabyldaidy. Būl trafik būǧan deiın älemde eŋ ülken äuejai bolyp sanalyp kelgen AQŞ-tyŋ Atlantadaǧy äuejaidan ekı ese asady. Audany – 1,3 mln şarşy metr, 3500 ūşaqty qabyldauǧa qauqary jetedı.
Paiǧambarlar qalasy
Qaraşanyŋ qysynan qūtylyp, Şaŋlyurfanyŋ qara topyraǧyna tabanymyz tidı. Bızdı būl ölkege şaqyrǧan Türkiianyŋ Mädeniet jäne turizm ministrlıgı «Qazaqtar tek qana Antaliia men Ankarada qydyra bermei, tarihi oryndarymyzdy da körsın» dese kerek. Ūşaqta bırge kelgen şaŋlyurfalyq azamat qaidan, ne üşın kelgenımızdı sūrap taŋǧaldy. Aituynşa, būl öŋırge şeteldık turister az keledı eken. Osylaişa Ystanbūldyŋ alyp äuejaiynan Şaŋlyurfanyŋ şaǧyn äuejaiyna top ete qaldyq. Qala bız oilaǧannan da ülken bolyp şyqty. 2,5 million halyq tūrady. Äuejaidan Şaŋlyurfanyŋ ortalyǧyna deiın aparatyn jol boiy fistaşkamen, palmamen kömkerılgen. Urfanyŋ fişkasy – fistaşka. Olai deitın sebebımız, qarapaiym halyq maqta men fistaşka ösırumen ainalysady. Eŋ dämdısı de osy jerde. Siriia men Türkiianyŋ şekarasynan nebärı 80 şaqyrym jatqan Şaŋlyurfa – oŋtüstık-şyǧys Anadolynyŋ jan sany eŋ köp qalalarynyŋ bırı. Orta ǧasyrlarda frankter qalany Edessa dep atasa, al Siriia jazuşylary Urha/Orho dep ataǧan. Keiın qala Urfa atandy. Kürd tılınde qala atauy – Riha. Fransuz basqynşylaryna qarsy azattyq üşın soǧysta qala tūrǧyndarynyŋ körsetken erlıgıne Urfa atauyna Şaŋly (qazaqşa daŋqty) qosymşa atauy jalǧanady.
Şaŋlyurfa eskı däuırlerde qūrylǧan jäne üş ülken dınde aty kezdesetın paiǧambarlardyŋ osy jerde ömır süruı sebeptı «Paiǧambarlar qalasy» dep atalǧan. Tanymal arab tarihşysy Äbul Farajdyŋ aituynşa, Şaŋlyurfa topan sudan keiın jer betınde qūrylǧan jetı eldı mekennıŋ alǧaşqysy jäne eŋ maŋyzdysy bolǧan. Şaŋlyurfa öŋırınde Äzıretı Adamnyŋ egınşılıkpen ainalysqanyna, Äzıretı İbrahim, Äzıretı Aiiup, Äzıretı Şuaip, Äzıretı İlias, Äzıretı Lut siiaqty paiǧambarlardyŋ ömır sürgenıne de senım küştı. Äzıretı İsanyŋ qol oramaly Şaŋlyurfadan tabylǧandyqtan, hristiandar būl jerdı «Dir-Mesih» (Hristos mekenı) dep ataǧan.
Baqytty balyqtar
Bız Türkıstandy qandai kielı sanasaq, türıkter de Şaŋlyurfany «ruhani astana» sanaidy. Sol sebeptı İbrahim paiǧambar düniege kelgen üŋgırge ziiarat etıp keluşıler qarasy qalyŋ. Olar eŋ bırınşı «Balyqty kölge» baryp, balyqtarǧa jem beredı. Jergılıktı tūrǧyndar būl köldıŋ balyqtaryn jemeidı. Öitkenı İbrahim aleihissalamnyŋ otqa tastaluy Qūran Kärımnıŋ «Saffat» jäne «Änbiia» sürelerınde jazylǧan. «Saffat» süresınıŋ 97-aiatynda: «Käpırler arnaiy bır ǧimarattyŋ ışınde ot jaǧyp, İbrahimdı ışıne tastaŋdar dedı» delıngen. Bıraq ol otqa tastalǧan kezde ot gül baqşasyna ainalady. Bır aŋyzda «ışınde ot janǧan ǧimarat su aidynyna ainalǧan» dep körsetılgen. Osylaişa otyndar da balyqtarǧa ainalypty-mys.
Qūm üiler nemese Harran
Türık jūrtynyŋ baiyrǧy örkenietı men ömırın körgıŋız kelse Harranǧa baryŋyz. Būl jaqtyŋ halqy uaqytqa baǧynbaidy. Ejelgı dästürlerın saqtap, egınşılıkpen ainalysyp kele jatqandaryna myŋdaǧan jyldar bolǧan. Atadan qalǧan Harran üilerdı qaita jaŋǧyrtqanymen de, ūlttyq kiımderın tastamai jürgenderımen de turisterge qyzyq. Harran dep otyrǧanymyz – kädımgı auyl men bügıngı örkeniettıŋ toǧysqan jerı. Būl jerde şoşaq töbelı üiler saqtalǧan. Tūrǧyndardyŋ soŋǧylary osydan qyryq jyl būryn tūrypty. Arheologiialyq qazba jūmystarynda tabylǧan syna jazularǧa qaraǧanda, «Harran» degen atau 4 myŋ jyldan berı özgerıske ūşyramai keledı. Şumer jäne Akkad tılınde «saiahat, keruen» nemese «toǧysqan joldar» degen maǧynany bıldıredı. Atyna säikes Harran maŋyzdy sauda joldary toǧysqan bır aimaqta ornalasqan. Anadoly men Mesopotamiia arasyndaǧy sauda keruenderı myŋdaǧan jyl boiy Harran arqyly jürıp, osy tarihi qalada bai bır mädeniet täjıribesın qalyptastyrǧan. Ǧylymda, önerde, äsırese pälsapa salasynda jetılgen qala bolǧan. Qazırgı taŋda älemnıŋ 3 ülken pälsapa aǧymynyŋ bırı «Harran aǧymy» dep atalady. Alǧaşqy ǧasyrlardan berı bolmysyn saqtaǧan Harran universitetınde älemge tanymal köptegen ǧalym bılım alǧan. Bız barǧan konus pışındı kümbezdı üilerımen ataǧy şyqqan Harranda tūŋǧyş İslam universitetı men Emeviler kezınen qalǧan ūly meşıt bolǧan. Türık-islam memleketterıne meken bolǧan Harran 1260 jyldary Moŋǧol şapqynşylyǧynan keiın sän-saltanaty men jarqyn künderınen aiyrylypty. Däl osyndai Harran älemde tek üş jerde bar. İtaliiada, Siriiada jäne Siriiadan 15 minuttyq jerde ornalasqan Şaŋlyurfada.
Aspan astyndaǧy muzei
Tırşılıktı Tigr men Evfrat özenderınen bastaldy desek, bız jürgen Şaŋlyurfa däl sol jerde ornalasqan. Tasyn türtseŋ, tarih syr şertedı. Adamzat alǧaşqy ǧibadathananyŋ qabyrǧasyn tūrǧyzǧan kezde Jer betı qalyŋ mūz qūrsauynda bolǧan. Türkiiadaǧy Köbektı töbe (Giobekli-Tepe) ǧibadathanasy osydan 12 myŋ jyl būryn köterılgen. Türkiia IýNESKO-nyŋ älemdık jädıgerlerınıŋ qataryna engen Köbektı töbe keşenın saqtap, keler ūrpaqqa jetkızu üşın barlyq jaǧdaidy jasapty. Bırınşı muzeidegı jädıgerlermen tanysyp, erteŋı alys bolsa da sol jerlerdı közımızben körıp qaittyq. Köbektı töbe maŋaiyndaǧy qazba jūmystary şirek ǧasyrdan berı jalǧasyp kele jatyr. Degenmen älı künge deiın jūmbaǧy şeşıler emes. Sebebı adamzat tarihyndaǧy alǧaşqy ǧibadathana observatoriia boluy da mümkın. Alǧaş ret 1963 jyly Ystanbūl jäne Chikago universitetterınıŋ mamandary zerttegen. 1995 jyly Nemıs arheologiialyq instituty men Şaŋlyurfa muzeiınıŋ bırlesıp jürgızgen qazba jūmystary kezınde biıktıgı 3-6 metr bolatyn T-tärızdes stelalar tabylǧan. Olarda neolit däuırıne jatatyn jyrtqyş aŋdar beinelengen.
Osy dalaǧa qarap bızdıŋ Berel men Şılıktı qorǧandary esıme tüstı. Türıkter aspan astynan muzei aşyp, turisterdı tartyp jatyr. Al bız sondai qorymdardy qarausyz qaldyra salamyz. Eŋ laiyqty degen Bereldıŋ muzeilenu prosesın Köbektı töbemen salystyrsaq, arasy jer men köktei. Türıkter kışıgırım EKSPO-ǧa ainaldyryp, 3D ekrandarda bükıl tarihyn söiletıptı.
Bızdı ertıp jürgen jolserıkter tau-tasty alaŋsyz aralatty. Osylaişa türıktıŋ qalasynan şyǧyp, dalasyn da kezdık. Tüske deiın Köbektı töbede bolsaq, tüsten keiın Qarahan töbege (Qarahantepe) keldık. Şaŋlyurfa – provinsiiadaǧy eŋ köne jerlerdıŋ bırı. Tarihi oryndy zertteu üş jyl būryn ǧana bastalǧan. Arheologiialyq eskertkıştıŋ syry älı aşylmaǧan. Ǧalymdar boljam aituǧa da asyǧar emes. Bıraq qazba kezınde şyqqan dünieler öte qyzyq. Adam keskınıne qarasaq, moŋǧoldy eske tüsıredı. Ony ǧalymdar da joqqa şyǧarmaidy. Zamanynda it tūmsyǧy ötpes orman bolǧan öŋırde qazır jūrt tek mal baǧady. Bıraq su mäselesı öte qiyn. Ömır närın tabu üşın 20-25 şaqyrym jer jüruge mäjbür. Alaida jaqyn uaqytta qazba orny aşyq aspan astyndaǧy muzeige ainalady. Sol kezde turister aǧylady dep otyr. Ol negızsız emes. Türık memleketı qajettı infraqūrylymdy retke keltırudı bastap ketken.
Su astynda qalǧan qala
Mektepte tarihtan oqyǧan Evfrat özenımen jürıp kelemız. Üş eldı kesıp ötetın özennıŋ jan-jaǧyn tau qorşapty. Bız siiaqty kememen jürgen halyq ta köp. Tarihy bai Halfeti qalasy dünie jüzıne qara rauşan ösetın jalǧyz qala retınde tanymal. Degenmen qara rauşan qalaǧa qaiǧy bolyp jabysqandai. 1990 jyldan berı Türık ükımetı özennıŋ osy aralyǧyn bögep, bırneşe su qoimasyn salǧan. Tömengı jaǧyna SES kötergen. Nätijesınde Birejik eldı mekenı su astynda qaldy. Mūndaidy türıkter qalt jıberuşı me edı?! Turistık marşrut jasap, kırıs közıne ainaldyryp alypty. Su astyna batqan qala men mūnarasy ǧana şyǧyp tūrǧan meşıttı köruge qanşama turist kelude. Su qoimasyn jaǧalai ejelgı qonystardy köruge bolady. Antikalyq bank, qonys retınde paidalanǧan üŋgırler saqtalǧan. Türkiiadaǧy türlı dınder bırge tūryp, jasaǧan jer.
Simvolǧa ainalǧan syǧan qyzy
Gazianteptegı älemge äigılı Zeugma mozaika mūrajaiy jaily estuıŋız bar ma? 2011 jyly aşylǧanyna qaramastan, dünie jüzındegı eŋ ırı mozaika mūrajaiy oŋtüstık-şyǧys Türkiianyŋ basty mädeni oryndarynyŋ bırıne ainaluda. Mūnda Evfrat özenınen qazylyp alynǧan köne däuır mozaikalary köpşılık nazaryna ūsynylǧan. Aumaǧy – 1700 şarşy metr. Bır erekşelıgı, ädette, bozǧylt tartyp tūratyn suretterge su tise tüsı qanyǧyp, ǧajap kartinaǧa ainalyp şyǧady. Işındegı eŋ ǧajaby – syǧan qyzynyŋ kelbetı. Bügınde būl mūrajai şeteldık ǧalymdardyŋ qyzyǧuşylyǧyn tudyryp otyr. Al syǧan qyzy Gaziantep qalasynyŋ simvolyna ainalǧan.
Osylaişa Türkiianyŋ mälım de beimälım qyrlaryn körıp qaittyq. Baiqaǧanymyz, Urfada bolsyn, Ystanbūlda bolsyn är būryşynan aspanǧa qol sozǧan biık mūnaralar men kümbezder bırden köz tartady. Al qalada türık taǧamdaryn äzırleitın meiramhanalar men şaǧyn kafeler öte köp. Būl jerden türıktıŋ «Eskendır Kebab», «Adana Kebab», «Kofte» syndy ūlttyq taǧamdarynan däm tata alasyz. Qasymyzda jürgen qyrǧyz aǧaiynnyŋ jurnalisı: «Köz tūrǧanda sözge oryn joq» dep edı. Äŋgımemızdı osy jerden qaiyryp, suretterdı söiletudı jön kördık…
