Nūr-Sūltan qalasyndaǧy №51 mektep-gimnaziiasyna Mūstafa Şoqaidyŋ esımı berıluıne bailanysty mektepte M.Şoqai mūralaryn nasihattaityn tarihi-tanymdyq mūrajai aşyldy.
Ötken ǧasyrdyŋ basynda Resei imperiiasynyŋ qūramyndaǧy Türkıstan men Dalalyq ölke – ideialar men qozǧalystardyŋ, saiasi oqiǧalar men dästürler qaqtyǧysynyŋ jäne olardyŋ özara ıs-qimyldarynyŋ ordasyna ainalǧany belgılı. 1917 jyly Türkıstannyŋ patşalyq Reseidıŋ būǧauynan bosauy, Reseide Uaqytşa ükımettıŋ bilık basyna keluı halyqtyŋ sanasyna ülken äser ettı. Türkıstan taitalas alaŋyna ainaldy. Bır jaǧynan, patşalyq Resei ökılderı men Uaqytşa ökımet müşelerı, bolşevikter Türkıstanda bilık qūrudan ümıtker bolsa, ekınşı jaǧynan Auǧanstan patşalyq Resei jaulap alǧan jerlerdı qaitarudy, Ūlybritaniia qol astyndaǧy Ündıstan men Mesopotamiiaǧa Türkıstan tarapynan kedergıler bolmauyn közdedı. Germaniia men Türkiia da basty qarsylasy Ūlybritaniiadan qalyspai Türkıstan jerıne qyzyǧuşylyqtaryn baiqatty.
Halyqtyŋ bolaşaǧyna alaŋdauşylyq bıldırgen, Alaş ardaqtylarynan Älihan Bökeihanov, Ahmet Baitūrsynov, Mırjaqyp Dulatov, Mūstafa Şoqai jäne taǧy basqa ūlt täuelsızdıgın aŋsaǧan tūlǧalar el-jūrtynyŋ ruhyn oiatyp, saiasi oi-sanany ornyqtyruǧa barynşa küş salyp baqty.
Mūstafa Şoqai mıne, osyndai kürdelı, qarama-qaişylyǧy mol kezeŋde türkı halyqtaryn bır jerge şoǧyrlandyryp, bırtūtas Türkıstan memleketın qūrudy maqsat ettı. Sol maqsatyna ömır boiy adal bolyp öttı. Būl üşın tıptı, ol elınen jyraqqa ketıp, Türkıstannyŋ azattyǧy men tūtastyǧy üşın halyqqa qyzmet etudıŋ jarqyn ülgısın körsete bıldı. Onyŋ esımı el täuelsızdıgımen bırge oraldy. Azattyq aŋsaǧan alystaǧy arystyŋ arman-oiy osylaişa araǧa qanşama jyldar salyp şyndyqqa ainalǧany sol erlerdıŋ eŋbekterınıŋ eş ketpeuınıŋ, keşegı Alaş ruhynyŋ ölmeuınıŋ taǧy bır aiǧaǧy ıspettı.
Qairatkerdıŋ qalyŋ mūrasy elıne oraldy, şetelderden jinastyryldy. Mūstafa Şoqai mūralary taǧdyr jazuymen öz Otanynan jyraqta jinaldy. Onyŋ jeke mūraǧatyn «Jaŋa Sorbonna – Parij III» universitetı janyndaǧy universitetaralyq şyǧys tılderı jäne örkenietı institutynyŋ kıtaphanasyna jary Mariia 1953 jyly ötkızgen. Osynau mūraǧattyq qor jönınde alǧaş «Türkıstan» jurnalynda Ä.Oqtaidyŋ «M.Şoqaidyŋ mūraǧaty men kıtaptary» degen maqala jaryq kördı. Būdan soŋ 1980 jyly araǧa bıraz jyl salyp Niu-Orlean universitetınıŋ (AQŞ) professory E.Lazzerini M.Şoqai qoryn mazmūnyna qarai on qorapqa jüielep salǧany mälım.
Mūstafa Şoqai mūralary taǧdyr jazuymen öz Otanynan jyraqta jinaldy. Onyŋ jeke mūraǧatyn «Jaŋa Sorbonna – Parij III» universitetı janyndaǧy universitetaralyq şyǧys tılderı jäne örkenietı institutynyŋ kıtaphanasyna jary Mariia 1953 jyly ötkızgen. Osynau mūraǧattyq qor jönınde alǧaş «Türkıstan» jurnalynda Ä.Oqtaidyŋ «M.Şoqaidyŋ mūraǧaty men kıtaptary» degen maqala jaryq kördı.
2001 jyly Qazaqstan Respublikasy Premer-ministrınıŋ orynbasary, Halyqaralyq IýNESKO ūiymynyŋ Qazaqstandaǧy ısterı jönındegı ūlttyq komissiianyŋ sol kezdegı töraǧasy İmanǧali Tasmaǧambetov osy ūiymnyŋ atqaruşy keŋesınıŋ kezektı otyrysyna qatysu üşın Parijge barǧan saparynda Fransuz Respublikasynyŋ Şyǧys tılderı jäne örkenietı ūlttyq institutynyŋ rektory Jil Deluşpen jolyǧyp, sondaǧy «Jaŋa Sorbonna – Parij III» universitetı janyndaǧy universitetaralyq şyǧys tılderı jäne örkenietı institutynyŋ kıtaphanasynda saqtauly tūrǧan M.Şoqai mūralaryn elge qaitaru jönınde kelıssözder jürgızdı.
Ükımetaralyq kelısımşarttan keiın ıle-şala Mūstafa Şoqai arhivındegı qūjattardy rettestırıp, köşırmesıne tapsyrys jasau üşın sarapşy maman retınde maǧan jauapkerşılık jükteldı. 2001 jyly şıldede Parijge attandym. Kezınde Mariia Şoqai kıtaphanaǧa tapsyrǧan on papkadaǧy qūjattardy hronologiialyq, taqyryptyq jaǧynan jüielep şyqtym. Mūnan keiın öz tarapymyzdan tapsyrys berılıp, mikrofilmge tüsırıldı. Täuelsızdıktıŋ on jyldyǧynda Qazaqstan Respublikasynyŋ Tūŋǧyş Prezidentı-Elbasy N.Nazarbaev öz qolymen osy jūmysty Arhiv qyzmetı basşysynyŋ qolyna tapsyrdy.
Parijdegı universitetaralyq kıtaphanada M.Şoqaidyŋ mynadai qūjattary saqtalǧan:
1) Mūstafa Şoqaidyŋ «İeŋi Türkıstan», «Iаş Türkıstan» jurnaldarynda, «Gores», «Volnyi gores» jäne Parijde şyǧyp tūrǧan orys emigranttarynyŋ «Dni», «Poslednie novosti» gazetterınde, t.b. baspasöz betterınde, şetel basylymdarynda fransuz, poliak, türık t.b. tılderde jariialanǧan maqalalary men eŋbekterı (gazet qiyndylary, keibırınıŋ qoljazbalary da bar), üş öleŋınıŋ qoljazbasy (1919-1940);
2) Qazaqstan, Özbekstan, Qyrǧyzstan, Türkımenstan, Täjıkstan respublikalarynyŋ gazet-jurnaldary men «İzvestiia», «Pravda» gazetterınen jinaǧan aqparat-konspekt (1930-1939) däpterlerı jäne Keŋes Odaǧy men joǧaryda atalǧan respublikalardyŋ ortalyq resmi basylymdarynan alynǧan gazet qiyndylary;
3) Äskeri tūtqyndardyŋ tızımı, tılhattary, M.Şoqaidyŋ Vali Kaiumhanǧa tūtqyndardyŋ halı, türkıstandyqtarmen kezdesuı jönınde jazǧan haty (1941);
4) Keŋes Odaǧynan ketken emigranttardyŋ ömırı men qyzmetıne qatysty emigrasiiadaǧy türlı partiialar men ūiymdar turaly materialdar (1920-1940);
5) Ukraina, Kavkaz, Edıl-Oral jäne Türkıstan halyqtarynyŋ ūltty qūtqaru küresıne qatysty materialdar (1920-1940 jj.);
6) M.Şoqaiǧa M.Mūhiti, T.Şaǧatai, A.Oqtai, A.İshaki, V.Kaium, S.Bahtiiar, M.İbragimov, İskander, M.Şamsullah, J.Akşora, A.Topşybaşy, İ.Akunin, V.A.Chaikin, E.P.Gegechkori, M.Vekilli t.b. kelgen hattar, ışınara jauap hattardyŋ köşırmelerı saqtalǧan (1923-1941);
7) Keŋestık bilık, onyŋ qyzmetı, ondaǧy bolyp jatqan reformalar jönınde jer-jerden tüsken mälımetter, baspasöz betterınde arab, urdu, poliak, aǧylşyn, türık t.b. tılderde jariialanǧan materialdar;
8) Ekınşı düniejüzılık soǧystyŋ bastaluy, sol kezdegı jer-jerdegı saiasi ahual, qalyptasqan közqarastar jönındegı materialdar (1939-1941);
9) M.Şoqai jäne onyŋ qyzmetı, şyqqan kıtaby jönınde jazylǧan pıkırler, maqalalar, estelıkter.
Qazaqstannyŋ Ūlttyq arhiv qoryna M.Şoqaidyŋ Fransiia arhivımen qatar, 2003-2005 jyldary Resei, Özbekstan, Başqūrtstan memlekettık arhivterındegı derekter de jinaqtaldy.
Sankt-Peterburg qalasynyŋ tarihi arhivındegı Sankt-Peterburg universitetınıŋ qorynda M.Şoqaidyŋ jeke ısı saqtalǧan. Onyŋ alǧaşqy paraǧy Mūstafanyŋ universitet rektory atyna oquǧa qabyldaudy sūraǧan ötınışpen bastalady. Qūjat jiegıne 1910 jyldyŋ 30 mausymynda qūjat qaralǧanyn, osy jyldyŋ 6 şıldesınde student qataryna qabyldanǧany turaly jazylǧan. Iske M.Şoqaidyŋ synaq kıtapşasy, universitette oqyǧan kezdegı tölegen jarnalarynyŋ tübırtekterı qosa jalǧanǧan. 1914 jylǧy 15 qyrküiektegı zaŋ fakultetı dekanyna Sankt-Peterburg universitetınıŋ tolyq kursyn aiaqtaǧany, soǧan bailanysty oqu bıtırgenı turaly kuälıktı sūraǧan ötınışınde özı tūratyn mekenjaiyn körsetedı – «Petrograd. Proviantskaia 10, kv. 25». Ötınış arnaiy blankıde jazylǧan, onda oqu bıtırgenı jönındegı kuälıktı aryz bergen soŋ ekı apta ışınde alu kerektıgı jäne kuälık alǧan soŋ Sankt-Peterburg qalasynda tūruǧa berılgen rūqsat qaǧazdy qaitaru tiıstıgı eskertılgen. Sondai-aq būl ıste Taşkent erler gimnaziiasyn bıtırgenı turaly kämelettık attestat, sol qalada tüsırılgen M.Şoqaidyŋ ekı fotosuretı saqtalǧan.
Mäskeudegı Reseidıŋ äskeri tarihi arhivınen de Türkıstan ūlttyq bırlıgınıŋ qyzmetıne qatysty bırşama tyŋ maǧlūmattar tabylyp, jekelegen qūjattardyŋ köşırmelerı elımızge oraldy. M.Şoqai mūraǧatyn tolyqtyru maqsatynda sol kezeŋdegı Qazaqstan Respublikasy Mädeniet jäne aqparat ministrlıgı Aqparat jäne mūraǧat komitetınıŋ ūiymdastyruymen 2004 jyly demeuşıler qarjysyna ūlybritaniialyq kolleksioner M.Bashanovtan «Iаş Türkıstan» jurnalynyŋ 1931-1936 jyldar aralyǧyndaǧy 67 tüpnūsqa nömırı satyp alynsa, türkiialyq otandasymyz, tarihşy ǧalym Äbduaqap Qara 1927-1931 jyldar aralyǧyndaǧy «İeŋi Türkıstan» jurnalynyŋ tolyq nūsqasynyŋ köşırmelerın syilady.
2005-2007 jyldary «Mädeni mūra» baǧdarlamasy aiasynda Germaniia mūraǧattaryndaǧy derekterdıŋ bırşamasy anyqtaldy. Polşanyŋ jaŋa aktıler mūraǧatynan «Prometei» Ligasynyŋ jekelegen qūjattarynyŋ köşırmesı alyndy.
Türksoidyŋ qoldau körsetuımen 2010 jyly Mūstafa hattarynyŋ Türkiiadan tabylǧan tüpnūsqalary, Tahir Şaǧataidyŋ jeke arhivınen alynǧan 84 haty men bırneşe qoljazbalaryn Mūzafar Aqşora degen azamat Qazaqstan Respublikasynyŋ Ortalyq memlekettık arhiv qoryna tapsyrdy.
Būl qūjattar M.Şoqaidyŋ şäkırtı Tahir Şaǧataidyŋ qolynda saqtalǧan, 1978 jyly osy Mūzafer Aqşoranyŋ qolyna tüsken eken. Būl hattardyŋ ışınde M.Şoqaidyŋ Gruziianyŋ bırınşı premer-ministrı Noi Vissarionovich Ramişvilimen, Sankt-Peterburgte qatar oqyǧan osetin, Fransiiadaǧy Soltüstık Kavkaz komitetınıŋ ökılettıgınıŋ basşysy, Maksim Gorkiidıŋ jaqyn dosy Tambi-bei Elekhotimen, gruzin sosial-demokrattarynyŋ jetekşısı Noi Nikolaevich Jordaniia, Ukraina Halyq Respublikasynyŋ syrtqy ıster ministrı (1917, nauryz – 1918, säuır) Aleksandr Iаkovlevich Şulgin, Polşa Syrtqy ıster ministrlıgı Şyǧys bölımınıŋ bastyǧy Tadeuş Goluvko, Gruzin ūlttyq-demokratiialyq partiiasy jetekşılerınıŋ bırı, «Prometei» jurnalynyŋ bas redaktory (1926-1938) Georgii Bejanovich Gvazava, äzerbaijan ūlttyq qozǧalysynyŋ jetekşısı Mir-Iаkub Mehtiev jäne t.b. jazysqan hattary bar.
2011 jyly Polşa Respublikasynyŋ Qorǧanys ministrlıgıne qarasty Boleslav Valigori atyndaǧy Ortalyq äskeri arhivten «Prometei» Ligasynyŋ qyzmetı, jekelegen ūlttyq emigranttyq ūiymdar şyǧarǧan gazet-jurnaldar turaly, sondai-aq Mūstafa Şoqaidyŋ emigrasiiadaǧy qyzmetıne bailanysty tyŋ derekter tabyldy. Būl arhivten alynǧan 600 paraq qūjat Qazaqstan Respublikasynyŋ Ortalyq memlekettık arhivınıŋ qoryna tapsyryldy.
Fransiia, Germaniia, Türkiia, Ūlybritaniia, Polşa, Resei Federasiiasy, Özbekstan mūraǧattary men kıtaphanalarynyŋ qorlaryndaǧy M.Şoqai mūralary orys, aǧylşyn, fransuz, nemıs, poliak, türık, äzerbaijan, qazaq, özbek jäne t.b. tılderde saqtauly.
Ejelgı däuırden qazırgı zamanǧa deiıngı kezeŋdı qamtityn barlyq otandyq jäne şeteldık mūraǧattar düniesıne eleulı ırgelı zertteuler jürgızuge baǧyttalǧan «Arhiv – 2025» jetı jyldyq baǧdarlamasy aiasynda memlekettık arhiv qyzmetkerlerı Bılım jäne ǧylym ministrlıgınıŋ «Ūly dala tarihy men mädenietıne qatysty şeteldık mūraǧattar men qorlardaǧy arheologiialyq jūmystar (anyqtau, taldau, sifrlandyru)» jobasy aiasynda jūmys barysynda da M.Şoqaidyŋ ömır tarihyna qatysty materialdar alyp kelgenı belgılı.
Fransiia, Germaniia, Türkiia, Ūlybritaniia, Polşa, Resei Federasiiasy, Özbekstan mūraǧattary men kıtaphanalarynyŋ qorlaryndaǧy M.Şoqai mūralary orys, aǧylşyn, fransuz, nemıs, poliak, türık, äzerbaijan, qazaq, özbek jäne t.b. tılderde saqtauly. Onyŋ ömırıne, saiasi tūlǧasy men eŋbekterıne qatysty ǧylymi zertteuler jazylyp, şyǧarmalarynyŋ jaryq köruı tarih qatparlarynan köp syr aqtarady.
Mūstafa Şoqai tūlǧasy turaly qalyptasqan türlı jaŋsaq pıkırler men būrmalauşylyqtarǧa tosqauyl qoiylyp, naqty derekter negızınde qūjattar jinaqtary şyqty, qūndy zertteu eŋbekterı jazyldy. Belgılı ǧalymdar, jazuşylar Änuar Älımjanov, Qaldarbek Naimanbaev, Myrzatai Joldasbekov, Orazbek Särsenbaev, Hasan Oraltai, Mämbet Qoigeldiev, Talas Omarbekov, Bürkıt Aiaǧan, Beibıt Qoişybaev, Äbu Täkenov, Aitan Nüsıphan, Hamza Abdullin jäne t.b. Mūstafa Şoqai tūlǧasyn tanytuǧa alǧaşqylardyŋ qatarynda eŋbektendı.
1929 jyldan 1939 jylǧa deiın Germaniiada basylǧan «Iаş Türkıstan» jurnalyndaǧy maqalalary jinaqtalyp, alǧaş ret 1998-1999 jyldary M.Şoqaidyŋ ekı tomdyq şyǧarmalary jinaǧyna endı. 2007 jyly osy basylym tolyqtyrylyp üş tomdyq bolyp qaita basyldy.
Osy joldar avtorynyŋ qūrastyruymen «Mädeni mūra» baǧdarlamasy aiasynda 2006 jyly 2-tomdyq «Mūstafa Şoqai. Epistoliarlyq mūrasy» (ǧylymi jetekşı K.Esmaǧambetov), 2011 jyly «M.Şokai. Turkestan – naşa obşaia kolybel», 2021 jyly «V emigrasii: Epistoliarnoe nasledie Mustafy Şokaia. 1919-1941» (Ǧylymi redaktory G.K.Kökebaeva) jinaqtary jariialandy. 2012-2014 jyldary K.Esmaǧambetovtıŋ qūrastyruymen Mūstafa Şoqai şyǧarmalarynyŋ 12 tomdyq tolyq jinaǧy jaryq kördı.
Mūstafa Şoqaidyŋ ömırı, saiasi qyzmetı men şyǧarmaşylyq mūrasyna qatysty arnaiy zertteu eŋbekter 2002 jyly Baqyt Sadyqovanyŋ «İstoriia Turkestanskogo legiona v dokumentah» jäne 2009 jyly «Mustafa Şokai v emigrasii», 2004 jyly Abduaqap Qaranyŋ qazaq tılınde «Mūstafa Şoqai: ömırı, qyzmetı, şyǧarmaşylyǧy», 2007 jyly Darhan Qydyralievtıŋ «Mūstafa Şoqai», t.b. kıtap, monografiialar oqyrmandar qolyna tidı.
K.L.Esmaǧambetovtıŋ 2008 jyly şyqqan «Älem tanyǧan tūlǧa» atty monografiiasy Mūstafa Şoqai bolmysyn, tūlǧasyn tanyta bılgen ırgelı eŋbek boldy. Osylaişa bügınde Şoqaitanu ǧylymy qalyptasty. Täuelsızdık jyldarynda M.Şoqai turaly körkem şyǧarmalar, kinofilmder düniege keldı, eskertkışter ornatylyp, köşelerge, endı, mıne, mektepke aty berılıp jatyr.
Talai eldıŋ tılın bılgen, telegei teŋız bılım iesı, ärı qalamy qolynan tüspei kün saiyn önımdı eŋbek etken Mūstafa Şoqaidyŋ jeke qūjattary tarihymyzdyŋ talai aqtaŋdaqtaryn qaita qarauǧa, tanym-tüsınıgımızge taǧy da tyŋnan arnalar saluǧa kömekteserı anyq. Onyŋ mūrasy – tek qazaq halqynyŋ ǧana emes, bükıl türkı halyqtaryna ortaq qūndylyq.
Ǧaziza İSAHAN,
arhivtanuşy,
şoqaitanuşy
