Bügıngı taŋda Qazaq elınıŋ täjı häm jüregı – Astana bolsa, al onyŋ aişyqty nysany – «Mäŋgılık el» saltanat qaqpasy dep tolyq atai alamyz. Elordaǧa taǧylymdy tärbie men airyqşa körık berıp tūrǧan eskertkıştıŋ däuırnamalyq sipaty erekşe, tarihi tamyry tereŋ, tüpkı ideiasy men filosofiiasy auqymdy.
«Mäŋgılık el» qūbylysy – baǧzy zamannan, ǧasyrlar tūŋǧiyǧynan, ūly tılekten, danalyq jaratylysynan, kemeŋgerlık tolǧamdarynan tuǧan meilınşe kielı, qasiettı ūǧym.
Olai deuımızge naqty däiek te bar. Tarihymyzdyŋ tüp basynda türǧan Kültegın jazuynda «Türk halqy joiylmasyn, El bolsyn» degen taǧylymdyq sözderge paiymdap köz jıberseŋız, bügıngı mäŋgı el boludyŋ qaǧidattary sodan bastau alady.
«Mäŋgılık el» qūbylysy – baǧzy zamannan, ǧasyrlar tūŋǧiyǧynan, bahadür babalarymyzdyŋ kemel keleşegınen, köregen közqarasynan, baitaq dünietanymynan, ūly tılegınen, danalyq jaratylysynan, kemeŋgerlık tolǧamdarynan tuǧan meilınşe kielı, qasiettı ūǧym. Olai deuımızge naqty däiek te bar. Tarihymyzdyŋ tüp basynda tūrǧan Kültegın jazuynda «Türk halqy joiylmasyn, El bolsyn» degen taǧylymdyq sözderge paiymdap köz jıberseŋız, bügıngı mäŋgı el boludyŋ qaǧidattary sodan bastau alady.
Täuelsızdıgımızdıŋ 20 jyldyq toiynda Astanada anadaidan köz tartyp, qalaǧa erekşe körık berıp tūrǧan «Mäŋgılık el» qaqpasy aşyldy. Saltanatty şaraǧa Elbasy Nūrsūltan Nazarbaevtyŋ özı kelıp qatysty. Sonda Memleket basşysy: «Qazaqta tabaldyryqtan biık tau joq» degen söz bar, mınekei bızdıŋ 20 jylda ötken jetıstıgımızdıŋ belgısı retınde osy qaqpadan attap, kelesı myŋjyldyqqa qadam basatyn tabaldyryǧymyz retınde «Mäŋgılık El» qaqpasyn ornattyq. Bız būl tamaşa Jasampazdyq qaqpasyn bızdıŋ eŋbegımızdıŋ, bızdıŋ tabystarymyzdyŋ belgısı retınde, bolaşaqqa ötudegı belgımız retınde tūrǧyzdyq. Qaqpa bızdıŋ jas, äsem elordamyz – Astananyŋ taǧy bır simvolyna ainalatyn bolady. Bız bügın osy jerge ūly merekenı – el Täuelsızdıgınıŋ 20 jyldyǧyn atap ötu üşın kelıp tūrmyz» degen taǧylymǧa toly parasatty oi örbıttı. Odan keiın qaqpa aldynda Qazaqstannyŋ änūrany şyrqalyp, QR Qaruly Küşterınıŋ äskeri şeruı ötken edı.
Bızdıŋşe, «Mäŋgılık el» ūǧymynda myŋjyldyqtar dausy men jaŋǧyryǧy bar. Baba tarihty söiletsek, jetı yqylym bilegen patşalyqtar men handyqtar tızbek-tızbegımen auysqan. Olar: saq, sarmat, ǧūn däuırı, Türk qaǧanaty, oǧyz-qypşaq, Altyn Orda, Qazaq handyǧy, Resei otarşyldyǧy jäne bügıngı Täuelsız Qazaqstan zamany bolyp aitylady.
Bır zamandarda Asan qaiǧy babamyz: «Baqyty oianǧan erlerdıŋ, ärbır ısı oŋ bolar, däuletı künge artylyp, ne qylsa da, mol bolar» dep şerlense, äigılı Būqar jyrau: «Baǧanaly orda, basty orda, baisal orda qonǧan jūrt» dep aiy oŋynan tuǧan jūrtynyŋ abyroiy men aibaryn kelıstıre tolǧaǧan.
Tarihqa şolu jasasaq, alǧaşqy saltanat qaqpalary Ejelgı Rimde paida bolǧan.
Qazırgı künde mūndai qaqpalar älemnıŋ ärbır elınde kezdesedı.
Aitalyq, saltanatty qaqpanyŋ maŋdaiynda asyl jūrtymyzdyŋ bolmysyn bederleitın rämızımız – Eltaŋba jäne onyŋ qūramdas bölıkterı şaŋyraq, kiız üi keregelerı, Ūly Dala elıne saulap qūiylǧan Kün şūǧylasy, altyn jaldy qanatty pyraq, «Qazaqstan» degen qūdırettı jazu mädeni keŋıstık pen uaqyt bırlıgınde bederlengen.
«Mäŋgılık el» saltanat qaqpasy – airyqşa säulet eskertkışı. Ol eldık talap pen säulettık talǧamǧa jauap beredı. Onyŋ nobaiy, qūrylymy, beinesı, abyroily memleketımızdıŋ daŋǧyl jolyn aiqyndaidy.
2011 jyly Täuelsızdıktıŋ 20 jyldyq toiyna arnap boi kötergen saltanat qaqpasynyŋ biıktıgı – 20 metr, enı – 13 metr. Jiyrma da, on üş te – qazaq üşın jaǧymdy san sanalady. Jiyrmada azamat öz jolyn tapsa, on üşte şaŋyraqqa ie boludy amanat etedı. Arkanyŋ töbesınde qalanyŋ jalpaq körınısın tamaşalai alatyn arnaiy alaŋ josparlanǧan. Säulet eskertkışınıŋ qasbetınde «Mäŋgılık el» jazuy qaqpanyŋ aty men zatyn aişyqtaidy. Arka ūlttyq oiumen bezendırılgen. Būl tereŋ dästür men eldık saltanatty meŋzeidı. Qasbetınde abyz aqsaqal men danagöi ananyŋ, qaharmen batyr men elşıl jauyngerdıŋ qola müsınderı qoiylǧan. Būlar da – tarih pen ūlt tamyrynan syr şertetın beineler. Qaqpanyŋ büiırınde Qoja Ahmet Iаsaui babamyzdyŋ kesenesındegı «Taiqazannyŋ» köşırme ülgısı ornatylǧan. Būl molşylyq pen qanaǧatty, iman men ynsapty tūspaldaidy. Mūnymen qosa, onda qazaq jauyngerınıŋ bes qaruynyŋ bırı «Qalqan» beinelengen. Qaqpanyŋ bır qabyrǧasy elımızdıŋ qasterlı qūndylyǧy Täuelsızdıkke arnalǧan. Onda azattyqty jariia etken alǧaşqy resmi qūjat – Egemendık turaly deklarasiia körsetılgen. Jäne būl qabyrǧada egemendıktıŋ mazmūnynan syr şertetın «Aqorda», «Bäiterek» sekıldı maŋyzdy nysandardyŋ suretterı körınıs tapqan.
Eskertkış jūmysyna atsalysqan şyǧarmaşylyq top müşelerınıŋ barlyǧy da elge belgılı tūlǧalar. Sondyqtan da osyndai säulettık eskertkıştı jasaǧan avtorlar ūjymynyŋ eŋbegın erekşe atap ötken jön. Olardy Qazaqstan Respublikasynyŋ Memlekettık syilyǧyna laiyqty dep oilaimyn. Öitkenı mūndai öner ülgısı tek talantty tūlǧalardyŋ ǧana qolynan tuady. Eskertkışte tarih pen ūrpaq jauapkerşılıgı, memleket jasampazdyǧy barynşa aiqyn aşylǧan.
Bır jaǧynan «Mäŋgılık el» qaqpasyn baqyttyŋ darbazasy dep aituǧa bolady. Osy bır qaqpadan engende babalar ruhy tırılgendei, boiyŋa ystyq qan jügırgendei bolady. Allanyŋ nūry jauǧandai, aspannan şūǧa sebelegendei küige enesıŋ. Täuelsızdıktıŋ jemısı elordanyŋ säulettı ǧimarattary – Aqordanyŋ, Qazaq Elınıŋ, ūşar basynda Samūryqtyŋ altyn jūmyrtqasy bar alyp Bäiterektıŋ, Beibıtşılık pen kelısım saraiynyŋ, Han Şatyrdyŋ, Ūlttyq mūraǧattyŋ, Ūlttyq akademiialyq kıtaphananyŋ, Äzıret Sūltan meşıtınıŋ, Nūr-Astana meşıtınıŋ, Nazarbaev universitetınıŋ, Ūlttyq muzeidıŋ, Täuelsızdık saraiynyŋ, Astana-Arenanyŋ, «Barys» köp funksionaldy mūz aidynynyŋ jäne taǧy osy sanattaǧy «Mäŋgılık el» qaqpasynyŋ asqaqtap boi tüzeuı qandai ǧanibet deseŋızşı! Öitkenı sony körıp Ūly Dalanyŋ perzentı ekenıŋdı de tereŋ tüsınesıŋ, jüregıŋmen sezınesıŋ, äserlenesıŋ.
Osy tūrǧydan alǧanda «Mäŋgılık el» saltanat qaqpasynyŋ mänısıne, syryna, ideiasyna, filosofiiasyna oi közımen barlasaq, telegei teŋız tarih bar. Sondyqtan da osy bır kösılgen daŋǧyldy «Mäŋgılık El» dep atasaq ädıldık bolar edı. El sanasyndaǧy Han joly, Abai joly endı «Mäŋgılık el» jolymen tolyqty.
«Mäŋgılık el» – bolaşaqqa bastar küretamyr jolymyz, baǧyt-baǧdar beretın qūbylanamamyz!
Serık NEGİMOV,
Qazaqstannyŋ eŋbek sıŋırgen
qairatkerı, filologiia
ǧylymdarynyŋ doktory,
professor
(Suret fotograf
Aibek Ahanovtyŋ Instagram paraqşasynan alyndy)
