Maraltai RAIYMBEKOV, aqyn, QR Prezidentı grantynyŋ laureaty: SÖZDIŊ KİESI SIŊBEIINŞE, ÖLEŊDI JAZBAIMYN

MEN ÖLEŊ JAZBAIMYN, MEN ÖLEŊ JASAIMYN

– «Öner aldy – qyzyl til» bolǧaly, öleŋ öleŋ bolǧaly, öleŋdi ermek üşin jazbauǧa bekingen Abaidan bastap, öleŋ turasynda öte köp aityldy. Bäri ötimdi, bäri ūtymdy. Biraq, «Küpi ki­gen qazaqtyŋ qara öleŋin şa­pan jauyp özine qaitaratyn» Mūqaǧalidyŋ sözi kökeige köbirek qonady. Bir aqyn Pegas kütip, bir aqyn eles quyp, al, endi birin şa­byt qysyp, öleŋniŋ o jaǧynan bir şyǧady, bū jaǧynan bir şyǧady. Şyǧys pen Batys kezip, öner azabyn keşip, bäriniŋ izdegeni – bir jaŋalyq, eşkim kezikpegen tosyn qūbylys. Qaratau men Jaiyqtyŋ, Edil men Esildiŋ arasyna jeti sudan ötip jürip Alataudan Astanaǧa hoş keldiŋ! Iz quyp, söz sūraityn saltymyz bar. Al, endi, öziŋ aitşy, öleŋ şöptei öleŋ sözdi qamşynyŋ örimindei şamyrqantqan önerdegi seniŋ sertiŋ ne, Maraltai?

– Puşkin öziniŋ bir zamandasy tu­raly «Ol aqyn emes. Öitkeni, onyŋ basy qasiret şegip körmegen» degeni bar. Qasiret şer bolyp kökirekke bailanady. Al, öner sol şerdi qozǧaidy. Jalpy, önerge tarih dep qarau kerek. Qandai da bir önerdiŋ ön boiyna halyqtyŋ basynan ötken aşysy da, tūşysy da, arma­ny da, mūŋy da, syry da, ädet-salty jinalǧan. Tarih jiktele kele, ek­şele kele, belgili bir qalypqa, iaǧni önerge köşedi. Adam balasynyŋ ötkeni men ketkeni söz nemese sazdy äuen bolyp türlenedi. Nemese belgili bir kezeŋdegi tūrmystyŋ nyşanyn tanytatyn qoldanbaly tuyndy retinde beineli zatqa ainalady. Uaqyt ötip, däuir almasqan saiyn zaman özgeredi, qoǧam qūbylady. Sonyŋ yqpalymen adamnyŋ da talǧamy östi. Bir zattan bir dünie tudyryp, jetildirdik, damyttyq. Jerden köterilip, ǧaryşqa da ūştyq. Al, odan äri qaida aspaqpyz? Jaratqannyŋ adamǧa bergen şekti auqymy bar. Basy jūmyr pendege odan äri attap ketu būiyrmaǧan. Kim biledi, Jerge bizden keiin keletin adamzattyŋ aspandaǧy adymy bizden keŋdeu bolar, al, bälkim, bizge deiin atqarylǧan is pe eken, biraq, biz öz maŋdaiymyzǧa syiǧyzǧandy tanydyq. Aidy ai­nalyp kördik, sosyn jerge tüstik. Osydan biz bir närseni tüisindik. Demek, döŋgelengen dünie şyr ainalyp kelip, äu bastaǧy jaraty­lysyna birte-birte orala bastaidy eken. Būl şarttylyq önerge de tän. Büginde öner sintezdelip, o bastaǧy qarapaiym keipine enip keledi. Mūqaǧali sony bärimizden erterek tanyp qoiǧan. Baiqaisyz ba, köşede jüitkip jürgen mäşineler jūmyrlanyp, balanyŋ oiynşyǧy siiaqty oŋailanyp keledi. Jäne zaman özi simvolikaǧa köşe basta­dy. Simvolika degenimiz – nūsqa. Qysqa nūsqa. Simvolika ata-baba­myzda erteden bar närse. Mäselen, tastaǧy taŋbalar. Ol jetile kelip, rämizge ainalyp, eltaŋbadan oryn aldy. Qazaq – rämizge, simvolikaǧa bai halyq. Simvolika tek bei­neleude ǧana emes, tilde de jetik damyǧan. Astarlap söileu. Ym. İşara. Qas pen qabaqpen ūǧysu. Öleŋge de osy qysqa, nūsqa jäne simvoldyq şarttylyq tän. Al, būl – qarapaiymdylyqtyŋ belgisi. Ende­şe, öleŋ, qazaq öleŋi de öz aumaǧyna tän qarapaiymdylyqtan aspaǧany maqūl. Qazaqy qarapaiymdylyqta filosofiia da, paiym da, eŋ basty­sy halyqtyŋ eş ūltqa ūqsamaityn bolmysy bar. Osy bolmys, osy ha­rakter qazaq öleŋin qalyŋ qauymǧa öz erekşeligimen-aq tanytady. Ony älemdik sipatqa ölşep, şaqtap kesip-pişemin dep, alasūrmau ke­rek. Öleŋnen qazaqy jaratylys, qandaǧy, boidaǧy būlqynys tany­lyp tūrsa, älemdik poeziiaǧa qosqan ülesimiz ben özimizdiŋ söz önerimizdi damytqanymyz bolar edi.

– Simvolika – belgili bir kezeŋniŋ aqpary, mälimeti, sol däuirdegi adamdardyŋ tanymy. Seniŋşe, simvolika men öleŋniŋ araqatynasy qandai? Jalpy, simvolikany auyzǧa aludaǧy aitpaǧyŋ ne?

– Analarymyz, äjelerimiz basqan tekemet pen syrǧan syrmaqtaǧy oiu-örnekterdiŋ özi uaqytynda belgili bir mänge ie bolǧan. Bala künimizde «bosaǧany kerme», «tabaldyryqty baspa» deidi, basqa da tolyp jatqan yrym-jyrymdar bar. «Nege?» deseŋ, «jaman bolady». Bitti. Nege jaman bolatynyn tap basyp aita almaidy. Öitkeni, este joq eski zamandarda osynau äreketterdiŋ belgili bir mäni bolǧan. Uaǧynda jaman bolǧan närse eskire kele, bizdiŋ zamanymyzǧa jetkende ūmytylǧan ne mäni joiylǧan. Sol siiaqty, oiu-örnekterdi zerdelei tüsseŋ, astarynda mäni bar. Demek, būl da, simvolika. Simvolikanyŋ nebir türin alaşa, tekemet, tūskiiz, syrmaq pen keste, kebeje-sandyqtan tanyp, «oquǧa» bolady. Küni keşe bir zauyttan, bir qalyptan şyqqan biröŋkei jihazdar men būiymdar äuelde taŋsyq boldy da, köp bolsa, 30-50 jyl ötken joq, sonau ǧasyrdaǧy tūrmystyq-ūlttyq mäni bar düniege qaitadan yqylasymyz audy. Nege? Sebebi, keŋes tūsynda şyqqan zattardyŋ eşbir simvoldyq mäni, nyşany joq! Oǧan kie qonbaǧan. Kie qandai kezde qonady? Kie adamnyŋ, qoǧamnyŋ ön boiynan pisip, tolyp, kemerinen asqan belgili bir quattan paida bolady. Sol quat kiege ainalady. Söitedi de, qanşa ūrpaq auyssa da, jaŋǧyrǧan üstine jaŋǧyra tüsedi. Atalarymyzdyŋ kümis şegip, altyn­men aptaǧan er-tūrmany, qamşysy men analarymyzdyŋ qolynan şyqqan syrmaq, tekemet, alaşasy zaman ötken saiyn qūndylyǧy artyp, qoldan qolǧa tüspeitini kie daryǧannan. Onyŋ syrt közge ädemiligi öz aldyna, adamnyŋ ja­naryn arbaityn şeberliktiŋ asta­rynda kie jatyr. Kie – energiia, kie – quat.

Sol siiaqty, sözde de kie bar. Sözdiŋ kiesi baryn eldiŋ bäri biledi. Al biraq, ol kieniŋ qalai siŋip, sözdiŋ ölmes qūdyretke qalai ai­nalatynyn eşkim tap basyp tilmen aityp jetkize almaidy. Öleŋniŋ simvolikaǧa jaqyn tūratyn tūsy köp. Mäselen, bir ahualdy aita otyrǧan bolyp basqa jaitty işaralaidy, nūsqaidy, astarlap, jūmbaqtap jetkizedi. Men, ädette öleŋdi öte az jazamyn. Bir jylda, äri ketse, bes-alty öleŋ tuady.

– Ädeiilep pe?

– Dūrys aitasyŋ, ädeiilep. Men özimdi öleŋniŋ aldynda ärkez qysyp ūstaimyn. Özimdi ädeii qyştap tūryp qysyp ūstaimyn. Öitkeni, sözde kie, energiia bar. Sol ener­giia öleŋniŋ boiyna ötui tiis. Ony adam jan-düniesimen, bar bolmy­symen sezinu kerek, aqyn sony jasauǧa mindetti. Men sony jasai alamyn. Bilmeitin kisilerge, syrt közge artyq, asylyq aityp otyrǧan siiaqty boluym mümkin. Biraq, meniŋ sözge kie siŋire alatynym anyq. Kie siŋgen öleŋ jüz jyldan keiin de, myŋ jyldan keiin de oqylady. Sözge kie siŋbeiinşe men öleŋ jazbaimyn. Ondai adamdar bizdiŋ aldymyzda ötken. Jyraulardyŋ sözi osy künge deiin qūlaǧymyzǧa dauyldatyp, nöserletip keledi. Olar – öleŋge kie siŋire alǧan abyzdar. Solardan önege alǧan, ülgi alǧan, jolyn ūstaǧan men de öleŋdi jasaimyn! Öleŋ qolǧa ūstauǧa keletin, tiri zat sekildi, jan­dy zat boluy kerek!

– Al, tiri zat sekildi öleŋiŋdi böle–jara aityp ötşi?

– 1993 jyly säuirdiŋ 13-i küni mola aralap jürgende tuǧan «Ädila» de­gen öleŋim. Almatynyŋ Aqsai degen şaǧynaudannyŋ janynda «Altyn besik» auyly bar. «Altyn besikte» qalyŋ zirat bar. Ziratty aralap kele jatyp qūlpytastan 15 jasar qyzdyŋ fotosuretin kördim. Bir otbasynyŋ jalǧyz perzenti eken, «Ūlymnyŋ or­nyna ūl bolǧan, qyzymnyŋ ornyna qyz bolǧan jalǧyzym» dep jazyp­ty. Sol arada özime de, Qūdaiǧa da qalǧan köŋilim dür silkindi. Öleŋdi jüregime jazdym… iä… jüregime! Öitkeni, öliler qalasy tirilerdiŋ şaharyndai emes, qalam-qaǧaz joq. Ol jerde jüregi bardyŋ jüregi söileidi. Jüregimmen söilep, jüregime jazǧan soŋ sonşama şy­naiy şyqqan boluy kerek, talaidyŋ jüregin terbep, Maraltai degende «Ädila» meniŋ tölqūjatyma ai­naldy.

– Nege qala aralamaisyŋ, nege mola aralaisyŋ?

– Men alǧaş kelgen kezde Almatydaǧy öner adamdarynyŋ bäri Almatynyŋ alyp taulary siiaqty, asqar, asqaq şyǧar dep oilauşy edim. Qalany tani kele, olardyŋ bäri özim siiaqty töbeşik ekenin baiqadym da, adamdardan, adamdardyŋ ekijüzdiliginen jeridim. Janym maza tappai, «Keŋsaiǧa» bardym. Baukeŋniŋ aldynda «Tiri bolsaŋyz, men sizge keler edim ǧoi. syrymdy aitar edim ǧoi» dep jylaǧan kezim boldy. Tiri bolsa, qabyldar-qabyldamas, biraq, meni ör Bauyrjan asqaq qalpy tyŋdady. So­laişa, meni tek öliler ǧana tyŋdady, öliler ǧana qabyldady. Sodan, mola körsem, işine kirmei ketpeitin ädet taptym. Bizden būrynǧylardyŋ da, bizden keiingilerdiŋ de barar jaǧy sol jaq. Tüptiŋ tübinde bärimizdiŋ toǧysatyn jerimiz sol ara.

… Öleŋ jazǧanda maǧan qalam-qaǧazdyŋ da bary-joǧy, öli men tiriniŋ de aiyrmaşylyǧy joqqa ainaldy. Öitkeni, meni öleŋ buǧan kezde qalam-qaǧaz baptaityn küiden asyp ketemin. Öleŋ töpelep kelip qalǧan sätte aityp otyrǧan sözderime ie bola almaimyn. Sanam öleŋdi basqara almai qalady. Özim de keide ne aityp otyrǧanymdy igeru­den qalamyn. Erkimdi tüisik bileidi. Tüisikpen jazamyn. Äiteuir, öleŋniŋ qisyny kelip tūrady. Qisynyna män beremin. Ūiqastar deitin meniŋ aldymda tizilip tūrady. Kerek bolsa işinen «sen kel», «sen, kel» dep şaqyryp alamyn. Öleŋ jazu üşin ūiqas qiyndyq tudyrmai­dy. Negizgi aitar oiymdy jetkizuge män beremin. Arada apta, ai ötken soŋ qarasam, öleŋimde tylsym bar ekenin sezinemin. Tylsym kiede … jäne molada bar. Tylsym ötken häm keler zamandarda.

Būryndary meniŋ bir jana­şyr aǧam, özi ädebietten tysqary bolsa da, ädebietti sonşa jaqsy köretin bir aǧam «Maraltai, sen jüzjyldyqtarǧa, myŋjyldyqtarǧa ketetin öleŋ jazsaŋşy» deidi. Keiin sol aǧamyzǧa qarsy oq atyldy, öitti, büitti, äiteuir, isti boldy. Sol kisi keiin «seni baiaǧyda beker qinai berippin, oqyp otyrsam, sen onsyz da ūzaq merzimge jazyp tastaǧan ekensiŋ ǧoi», – dep küledi.

… Bizdiŋ moiynymyzda eki ese jük bar. «Sen aqyn ekensiŋ» dep, bala-şaǧamdy eşkim asyrap bermeidi. Ol üşin qosymşa jūmys istep, äri Qūdai bergen qasiettiŋ arqasynda, arymnyŋ aldynda, öleŋ tudyruym kerek. Ony köp adam tüsinbeidi. «Aqyn bolsaŋ, qaiteiin?» deidi. Olardyn artyqpyn demeimin, biraq, maǧan Qūdai sondai mümkinşilik berdi. Demek, ekeuin qatar alyp jüruim kerek. Jūmysqa keşigip qalsam, äriptesterim «sen neme­ne, äuliesiŋ be?» dep renjidi. Al, kim biledi, Qūdai sol uaqytta äli eşkimniŋ qalamynan tumaǧan öleŋ jazdyryp jatqan şyǧar. Ol – qaitalanbaityn sätter. De­mek, bizdiŋ elde kez kelgen önerdiŋ talantty ökilderine qamqorlyq jasaluy kerek!

PAIǦAMBARDY RASTAǦANDAR – AQYNDAR

– Būryn aqyndardyŋ kelgenin öleŋderinen, özderinen baiqalatyn. Al, sender qalamdaryŋnan būryn qadamdaryŋdy qadai keldiŋder.

– İä, biz kelgenimizdi jariiaǧa jar salyp aita keluge mäjbür boldyq. Öitkeni, ol – «balapan – basyna, tūrymtai – tūsyna ketken» kez. Bizdiŋ kelgenimizdi özimiz aitpasaq, eşkim aŋǧarmady. Bizdi aŋdau üşin aiǧailai kirmeske şara joq edi. Biz köp bolyp kelgenbiz. Ädebiette tūlǧa tūtyp jürgen aǧa-apalarymyzdyŋ köbi bilikke auysyp, «bas jaqqa» ketti. Biz qaŋyrap qalǧan üige kirgen jetim balanyŋ küiin keştik. Biz söitip jürip ädebietti bir ǧasyrdan bir ǧasyrǧa ötkizip keldik. Käzir sanauly, ädebietke şyn berilgen qadau-qadau jigitter qaldy. «Basyŋa ne kün tudy» dersizder, qonarǧa jer tappai, jeuge nan tappai qalǧan künimiz köp. Meniŋ Aqsaidan göri, «Keŋsai» aralap ketetin kezim sol tūs. Basqa-basqa, maǧan ol «älem» taŋsyq emes.

– Mūny estigen aǧa jazuşylardyŋ biri «Senderden būrynǧylardyŋ basynan altyn qūiǧan eşkim joq. Biz de qiyndyqsyz bolǧan joqpyz» deui kädik qoi?..

– Äiteuir, qalam ūstaǧandardyŋ maŋdaiyna jel bolyp tigen joq qoi. Biraq, solardyŋ bäri birdei qazaq ädebietine «toǧyz baldyq» silkinis jasaǧan joq. Aumaly-tökpeli ötpeli kezeŋ eşkimge oŋai tigen joq. Olardy zamannyŋ «jeli şaiqaǧan tüie» desek, bizdi qaidan izdegisi keledi? Şerhan aǧamyzdyŋ äfsanalarǧa süienip «Baiaǧyda sarai aqyndarynyŋ öleŋderi ūnasa, auzy tolǧanşa altyn asatady eken, al öleŋi ūnamasa, esektiŋ qiyn asatady eken deidi. Sondai täsil qoldanylsa, bizdiŋ köp aqyndar qalamyn tastap keter edi» dep aitatatyny bar edi. Biz turaly eşkim ündemei qoidy. Özimiz turaly özimiz ornymyzdan türegep tūryp söileuge mäjbür boldyq.

– Nege müldem eskerusiz qaldyq dei beresiŋ? Ärqily qorlar arqyly kitaptaryŋdy basty­ryp, ärtürli janr boiynşa türli därejeli baiqaular jariialap, marapattady. Solardyŋ basy-qasynda aldyŋǧy tolqyn aǧa jazuşylar jürdi. Odaqta ötken jiyndarda jaqsyly–jamandy oi–pikir de aitylǧan şyǧar, mindetti türde maqtau estuleriŋ kerek pe? Temirhan Medetbekov özderiŋe arnaǧan maqalada «altyn köpirlik» degen at berdi.

– İä, sol maqalanyŋ eŋ basynda meniŋ atym tūrdy. Öitkeni, «al­tyn köpirlik» degen termindi eŋ alǧaş paidalanǧan men bolatyn­myn. Bizdi «altyn köpirlikter» deidi. Ondaǧy sebep bizge nazar saldyrtqymyz keldi. Mūqaǧali «Tösiŋdi aş, keŋ dala, men kelemin! Alynbaǧan aqym bar sende meniŋ» deidi. Maiakovskiilerdiŋ «Ei, dünie, qalpaǧyŋdy al, maǧan sälem ber» degendei är kezeŋniŋ öziniŋ bir tolqyndary, köpirlikteri bolady.

– Öz qataryŋnyŋ Mūqaǧalilary men Maiakovskiilerin aitşy?

– Ämirhan Balqybektiŋ bilimi de, öresi de, bolmysy da bölekşe. Tamaq işpese işpei ketsin, jalaqysyn alǧan saiyn sol jalaqysynyŋ üşten birine mindetti türde kitap alady. Adamzattyŋ qūndylyqtaryn bilsem dep talpynumen kele jatqan azamat. Jaqynda «Qasqyr qūdai bolǧan kün» degen kitaby şyqty. Zertteu, tanymdyq maqalalary bar. Dünietanym, ūlttyŋ tegi turaly logikalyq tūrǧydaǧy ǧalamat eŋbek. Biraq, ol taǧy baǧalanbai otyr deseŋ, renjisiŋder. Sebebi, būl kitapqa degen selt etken adam, selt etkizgen synşy joq. Baǧasyn tanyt­sa, bizdiŋ ǧana emes, basqa ūlttardyŋ da törinde tūruǧa tiis kitap. Būdan keiin myna kiizqūlaq qoǧamǧa aqyn aşynbaǧanda, qaitedi? Aqynnyŋ rölin Paiǧambar da tanytyp ketken.

«Kentavr» degen kitabymnyŋ birinşi betinde mynadai öleŋ bar. «Men tuǧanmyn er Mūhammed ölgen kün. Men bolmasam, jüregiŋdi emder kim? Haq Mūhammed aityp ketken keşegi «Keledi» dep, Sol kelgen aqyn – menmin» dep. Sonda dini hadisterden tyŋdaǧanymyzdai, paiǧambar «Menen keiin paiǧambar kelmeidi, menen keiin aqyndar keledi» degen. Men osy sözdi negizge alyp, «Mūhammedti rastau» deitin üş şumaq öleŋ jazǧanmyn. Sonda Mūhammed (s. a. u.) aqyndarǧa senim artyp otyr. Biraq, aqyndar tura­ly «Aqyndarǧa senbeŋder» dep Qūranda aitylatyn tūsy bar.

– «İman keltirgenderine emes» dei me?..

– İä, «imany bar aqyndarǧa seniŋder» degeni ǧoi. Demek, aqyndar baǧyt-baǧdar beredi deidi. Ülgini aqyndardan alyŋdar dep otyr. Ädette, adamzattyŋ jany auyrsa, aqynnyŋ jüregi syzdai­dy, basqanyŋ baltyry syzdasa, aqynnyŋ basy auyrady. Tölegen Aibergenovtiŋ «Aqyn bolyp ömir süru oŋai deimisiŋ, qaraǧym, Aqyn bolu – auzynda bolu syzdaǧan barlyq jaranyŋ» degenin aqyn da, oqyrman da tügel biledi. Maǧjan da «Aqyndar bir bala ǧoi Aiǧa ūmtylǧan. Erkimen özi-aq otqa barady da» deidi. Ömirzaq Qojamūratov degen aqyn «Öleŋ jazyp otyrǧanda Qūdai da bir, men de bir, qūmyrysqa da bir sen de bir. Öleŋ jazyp bolǧan soŋ Qūdai da bir sen de bir, qūmyrsqa da bir men de bir» deitin. Öleŋ jazǧan kezde Aida, aspan da aqynnyŋ qūzyrynda. Ondai kezde asyryp, asyp söileuge haqy bar, demek…

– Desek te, aqyn –adamzattyŋ näsili. On segiz myŋ ǧalamnyŋ iesi Adam atadan būryn jerdi jaratqan. Bälkim, söz de zama­nyna, zaŋyna qarai tilge ora­latyn şyǧar. Oljas kezinde ai­tylyp qalǧan «Adamǧa tabyn, Jer endi» degen sözinen qaitty. «Aqyndarǧa senbeŋderdiŋ» bir ūşy osynda jatqan joq pa?

– Oljas dūrys aitty dep oilai­myn.

– Kezinde oǧan «Anasy bala­syna qalai tabynbaq?» degenin bilesiŋ be?

– Joq bylai ǧoi… Adamzat balasy Jerdi ana deitini ötirik! Jalǧan! Senbeu kerek! Ana deitin bolsaq, onda adamdar nege jerge tükiredi? Jerdi nege aiamaidy? Büginde Jerdiŋ nesi qaldy? Tügi qalǧan joq! Jer änşeiin Kündi ainalyp jür Basqa tük te emes! Jerdi eşkim aiamaidy. Ana dep ötirik aiarlanady. Adamzat balasy jerlik emes jal­py. Adam ata Haua ananyŋ jerge jūmaqtan quylyp kelgenin din de rastaidy ǧoi. Mine, sondyqtan adamzat balasynyŋ myna jer öziniki emes ekeni tüisiginde qalyp qalǧan.

– Alla Taǧalanyŋ Mikail perişte men İsrafil perişteni adamdy jaratu üşin jerden topyraq alyp keluge jūmsaǧany, adamdy Allanyŋ mūnşa kir–qoqys jerden jaratam degenine qimai, topyraq almai aspanǧa qaita köteriletini, sodan keiin Äzireiil perişteniŋ Allanyŋ sözin eki etuge bolmaidy dep, jerden aq, qyzyl jäne sary topyraqty alyp kökke ūşatyny, sodan adam balasy qyzyl, sary, aq bolyp tuatyny qaida?

– Topyraqtan jaralǧan dep aita­dy, iä. Adamnyŋ boiynda jerdegi elementterdiŋ bäri bar. Biraq, adam balasy bäribir jerlik emes. Dini äfsanalarda solai. Adam jūmaqta jaratylǧan.

Qaraşy, qyzdy, arudy gülge birinşi bolyp teŋegen aqyn aqyn da, güldi aruǧa teŋegen ekinşi aqyn tura­ly oilanu kerek deidi. Sol siiaqty, mynau jerdi ana dep aitqannan keiingi «Adamǧa tabyn, Jer, endi» degeni qūlaqqa türpidei tiip otyr. Demek, adam özin özi aldap, özin bir närsege sendiru arqyly ömirin süredi.

– Eşnärse joqtan bar ja­salmaidy. Söz basynda öziŋ aitqandai, «este joq eski za­mandarda osynau äreketterdiŋ belgili bir mäni bolǧan. Uaǧynda jaman bolǧan närse eskire kele, bizdiŋ zamanymyzǧa jetkende ūmytylǧan ne mäni joiylǧan». Demek, biz käzir «özimizdi özimiz aldadyq» degenimiz – yqylym za­mandardan qalǧan aqiqat şyǧar, ä? Qalai oilaisyŋ?

– Endi… adamnyŋ tüisigindegi zert­telmegen närseler köp qoi. Sonyŋ biri – osy närse…

– «Osy närse» ne närse?

– Jad, tüisikti aitamyn. İä, adamnyŋ tüisigi sol siiaqty. Mäselen, adam bir zatqa at qoiady. Oǧan at qoimasaq, onyŋ ne ekenin, ne närsege qajettigin bile almaimyz. Gabriel Garsiia Markestiŋ «Jüz jyldyq jaldyǧyzdyǧyndaǧy» adamdardyŋ jady joǧalǧany, mäselen, bizdiŋ şäi işip otyrǧan osy piialamyzdyŋ atyn, ony ne maqsatqa tūtynatymyzdy jazyp qoimasaq, ūmytyp qalamyz da, ony qaitadan qalpyna keltiru degen bar. Sol siiaqty, adamzattyŋ o bastaǧy jady, esi öşirildi. Biraq, tüisikte qalyp qoiǧan närseler bar. Mäselen, men «Qobyz sary­ny» degen öleŋ jazdym. Ony qalai jazdym? 1994 jyldary biz Alma­tyda Alma arasan jaqta jaldanyp bailardyŋ üiin salyp jattyq. Sol kezde tüste tynyǧyp jatsam, qūlaǧymnan bir qobyzdyŋ saryny ketpei qoidy. Bylai döŋbekşimin, olai döŋbekşimin. Ketpeidi. Jaz­basa, bolmaityn boldy. Tas-kirpiş, lai-batpaqtyŋ arasynan qalam-qaǧazdy qaidan tabamyn? Amalyn taptym. Küigen kirpiştiŋ jyltyr jaǧyna şegemen oiyp «Qobyz sa­rynyn» jazdym.

Al, būl neden? Būl meniŋ ata-babamnyŋ sonau zamandarda köşip-qonyp jürip Jaiyqtan Qaratau asyp ketkendegi mūŋ-şeri meniŋ qanymda, tegimde qalyp qoiǧanynan! Demek, men jer turasynda Oljasqa qosylamyn. Jer bireu bolǧanymen, ata-babanyŋ kindigi bailanǧan jerdiŋ jöni bäribir bölek bolady eken.

AQYNDARDY MENŞIKTEUGE BOLMAIDY

– Qaratauda qaraisaŋ da, Jaiyqqa qarap jyr jazatynyŋ osy eken ǧoi, jarqynym?

– Qaratau – bar qazaqtyŋ qazyǧy. Biraq, tuǧan jer, ataŋ ösken jer adamnyŋ kökeiinde jüretin aŋsar ǧoi. Biraq, «ormanǧa qarap ūlu» bir bölek te, adamnyŋ aŋsary basqa. Baiaǧyda ata-babam tabanynyŋ topyraǧy tigen jer. Jaumen soǧysqan jer. Nege ol jerge baryp täu etpeske? Ol – meniŋ özimniŋ ta­rihym. Öz tarihymnan bas tartyp qaida baryp oŋamyn? Öziniŋ tegin, tübin bilu degen kez kelgen adamǧa merei, saltanat.

– Al, aqynym, onda jyrǧa qosqan syryŋdy ait?

Beu, Jaiyq, qaraşyǧy janarymnyŋ!
Men de bir maŋyp ketken maralyŋmyn.
Batysqa işim küiip qarai berem
Şyǧystan şyqqan saiyn aǧaryp kün.
Ah ūryp aruaǧym arqa tūtyp,
Basyna tal–daraqtyŋ şarqat ilip.
Aqjaiyq atamyzdyŋ belbeui edi,
Belbeui tüsip qalǧan tarqatylyp.
Beliŋnen men de ketkem tarqatylyp…

Öz basym jerge bölgennen, jüzge bölgennen paida körgen joqpyn. Aqyndar jer men jüzdiŋ auqymynan şyǧyp ketedi. Baǧynbaidy. Batys, şyǧysty aitasyŋ, bükil jer şa­ryn öziniŋ menşigi siiaqy sezinetin sätteri bolady aqyndardyŋ. Sondyqtan, aqyndyrdy menşikteuge bolmaidy. Mysaly üşin, Mūqaǧali tek qana ūly jüzdyŋ aqyny, Ma­hambet jalǧyz kişi jüzdiŋ aqyny deitinderdi öleŋniŋ kiesi ūrady, aqyndardy jikteuge bolmaidy!

Äŋgimelesken Rauşan TÖLENQYZY