Bala kezımız. Keŋestık ideologiianyŋ däurenı jürıp tūrǧan şaq. Mektep tabaldyryǧyn alǧaş attaǧan kezden bastap bızge jattatqan öleŋ boldy:
Lenin ata, bız – ūlan,
Senen tuǧan şat köŋıl.
Senıŋ nūrly şūǧylaŋ,
Bızge äpergen jaqsy ömır…
Būl bızdıŋ mektep qabyrǧasynda jyrlaityn jyrymyz edı.
Bırde äkemmen körşı auylǧa bardyq. Barǧan üidıŋ iesı «balam, qonaqtarǧa öleŋıŋdı aityp berşı» dep edı, älgınıŋ balasy:
«Üiımızde, törımızde,
Portrette tūrǧan kım?
Kımnıŋ jüzı tanys bızge,
Bızge jaqyn tūrǧan kım?
Būl – Lenin babamyz!
Būl – Lenin danamyz!» dep taqyldap qoia bermesı bar ma…Ol bızden bır synyp joǧary oqityn bolyp şyqty. Özı üzdık eken. Älgı balanyŋ elgezektıgı otyrǧan jūrtty eleŋ etkızdı-au degen menıŋ oiymdy bölgen sol sättegı basqa bır jaǧdai älı künge deiın esımde qalyp qoiypty. Ol – törde otyrǧan qart aqsaqaldyŋ: «E, şyraqtarym, bız köre almaspyz, ūrpaǧymyz ne bolar eken» dep auyr kürsıngenı. Osy bır qatuly qabaq sanamda jazylyp qalypty. Mūnyŋ syryn men eseiıp, erjetken soŋ tüsındım.
Bız joǧary synyptarǧa kelgende elımız Täuelsızdıgın aldy. Mektep qabyrǧalary men kabinetterınde ılınıp tūratyn Leninnıŋ, Markstıŋ suretterı alyna bastady. Mekteptıŋ aldynda tūrǧan Leninnıŋ tas müsının on bır bıtırgen jyly traktorşy auyl syrtyndaǧy qoqysqa aparyp tastaǧan.
Keiın bıldık, qazaqta Leninnen, Marksten ötken talai ǧūlamalar ömır sürgenın. Solardyŋ köbı Keŋes ükımetı ornaǧannan keiın atylǧan, asylǧan.
Ne üşın? İdeialary Marks pen Leninnıŋ ılımıne, Keŋes ükımetınıŋ otarşylyq saiasatyna kereǧar bolǧany üşın. Közqarasy üşın adamdy atuǧa, asuǧa bola ma? Adamzattyŋ aqyl oiyn qūldyqqa saludan asqan zūlymdyq bar ma?
Būl sūraqtar bızdı oilandyryp, bozdaqtardyŋ şyǧarmalaryn oquǧa erekşe qūlşynys tudyrdy. Oqydyq. Köŋılge tüidık. Olardyŋ ideialary men közqarastarynan «halyq jauy» atanarlyq pıkır tappadyq. Kerısınşe, öz halqynyŋ täuelsızdıgı üşın keŋestık ideologiianyŋ saiasi qūrbany bolǧanyna köz jetkızdık.
Keŋestık jüienıŋ ideialyq negızıne ainalǧan marksizm ılımı qazaqqa ne berdı? Būl sūraq Täuelsızdık alǧannan keiın tarihtyŋ tarazysyna tüsıp, qaita zerdelenuı kerek edı. Bıraq būl ürdıs qoǧamda öte baiau jürıp, oǧan ädıl baǧasyn beruge tyrysqan keibır ǧalymdardyŋ jazǧan dünielerın jat qūbylystai jūrt qabyldai almady. Şäkärım men Älihandy joqtaǧandar alaşşyl, qazaqtyŋ joǧaltqanyn ızdegenderdı äsıre ūltşyldar dep sanau, ökınışke qarai, qoǧamdyq pıkırde älı künge deiın körınıs tauyp keledı. Mūnyŋ bärı keŋestık ideologiianyŋ sanaǧa sıŋıp, tastai bekıp aluynyŋ körınısı demeske amal joq.
Marksizm ılımı qazaqqa özı ne berdı degenge kelsek, eŋ aldymen «Taŋdaǧy tamaq – Täŋırden», «adamnyŋ basy – Allanyŋ doby», «Qūdaidan qoryqpaǧannan qoryq» degen qazaqtyŋ töl sanasyn ulap, ateistık bılım sıŋırdı. İmannan aiyrylǧan jūrttyŋ auzynyŋ duasy, sözınıŋ qasietı kettı.
Marksizm adamzattyŋ tarihyn öndırıs küşter men öndırıstık qatynastardyŋ damuy arqyly ölşep, tarihty tūlǧalar arqyly, mädeni ürdıs arqyly tanyp-bıludıŋ tamyryna balta şapty. Osylai bız tarihi tūlǧalarymyzdy ūmyttyq.
Üşınşıden, marksizm ılımınıŋ jany dialektika bolǧan (Engels). Ol ılımnıŋ atasy, nemıs oişyly F.Gegel sanalady. Būl – müldem qazaqqa jat ılım. Dialektika «dünie qarama-qaişylyq zaŋdary arqyly damidy» deitın közqarasqa negızdeledı. Qazaqtyŋ dünietanymy üşın düniede eşqandai qarama-qaişylyq joq, tek ündestık qana bar.
Gegeldıŋ dialektikasynan Europa HIH ǧasyrda-aq bas tartqan. Olardyŋ Nisşe, Şopengauer siiaqty oişyldary adamnyŋ oilau älemıne ǧana tän qaişylyqtardy bükıl dünienıŋ zaŋdylyǧy retınde qarauǧa qarsy bolyp, terıske şyǧarǧan. Şopengauer Gegeldı «adamnyŋ oi älemı üşın ǧana qaişylyq bolyp sanalatyn elesterdı älemge aparyp teŋeidı» dep kınälaǧan. F.Nisşe bolsa, jalaŋ rasionalizm adamzatty körkemdık oilau filosofiiasynan qol üzdırıp bara jatqanyn aitqan.
Būl ılımderdıŋ qazaqtyŋ ūlttyq sana-sezımıne jattau jerı de – osy. Qazaq – körkem oilaityn halyq. Joǧarydaǧy ılımder qazaqtyŋ jan düniesıne müldem böten.
Şyn filosofiia – erkın oilau, qatyp qalǧan qasaŋ qaǧidamen jürmeu. Marksizm tarihta ılım retınde qalady, al ony radikaldy ūstanyp dınge ainaldyru qauıptı. Būlai etudıŋ ömırşeŋ emestıgı keŋes däuırınde praktikada däleldendı. Marksizmdı radikaldy ūstanyp, qyzǧyştai qorǧauşylar qoǧamda «marksistık sekta» toptaryn tudyruda.
Qazaq oişyldarynyŋ keŋestık däuırde baǧalanbauynyŋ eŋ basty sebebı olardyŋ marksizm arqyly ölşenuı boldy. Ökınışke qarai, marksistık tüsınıkter älı künge deiın bızdıŋ ışkı senzuramyzǧa ainalyp otyr. Qoǧamda keŋestık tälım-tärbie alǧan keibır adamdar sol ılımnıŋ ışınde adasyp jürgenın tüsınbei keledı. Mūny ötken däuırdıŋ kınäraty dep syltauratsaq ta, eŋ qorqynyştysy, köptegen adamdardyŋ älgı ılımnen şyqqysy kelmeitındıgı, ony qyzǧyştai qorǧap baǧatyny. Būl täuelsızdıktı moiyndamau, oǧan qarsylyq tanytu emei nemene?!
Oǧan mysaldar jetkılıktı. Mäselen, osydan üş jyl būryn el täuelsızdıgı üşın qūrban bolǧan ūlt kösemı Älihan Bökeihanovqa Qaraǧandy qalasynda būrynǧy Lenin atyndaǧy köşenı beru turaly söz bolǧanda, ony «terrorist» dep baǧalap, qarsylyq tanytqan adamdardyŋ şyǧuy Lenin men sol jüiege tabynuşylyqtyŋ älı künge deiın ūlttyq ruhymyzdy etekten tartyp otyrǧanynyŋ dälelı emes pe? Bızge marksizm ädısınen bosap, tarihty tūlǧalar arqyly baǧalaityn kez jettı.
Qaraǧandy qalasynyŋ ortalyq köşesınde tūrǧan Leninnıŋ soŋǧy eskertkışterınıŋ bırı täuelsızdıkpen bırge 20 jyl jasap baryp, 2011 jyly ǧana alynǧanda:
«Külkı bop jūrtqa, kül bolyp Künge ystalmai,
Jerge tüs endı, jetpıs jyl jürdıŋ – ūşqandai.
Alty jüz tügıl, alty myŋ tonna bolsaŋ da,
Allaǧa senıŋ salmaǧyŋ – bır-aq mysqaldai», –
dep Serık Aqsūŋqarūly jyrlap edı. Būl – Alaştyŋ Leninge bergen baǧasy. Soŋǧy eskertkışter alynǧan soŋ Leninnıŋ de, Markstıŋ de beinesın ūmyta bastaǧan edık.
Bıraq taiauda Astanadaǧy joǧary oqu oryndarynyŋ bırıne jūmys babymen bas sūqqanymyzda qauǧa saqal Markstıŋ portretı qasqaiyp ılınıp tūrǧanyn közımızben körıp, Markstıŋ elesı älı künge deiın el kezıp jür eken ǧoi degen oiǧa qaldyq.
Alaşqa ony ūmytar kün bolar ma eken?!. Būl elesten qaşan täuelsız bolamyz degen oi keldı. Sol sätte aqyn Abzal Bökennıŋ myna bır joldary oiyma oraldy:
Anaǧan bır aqyl aitqan eleŋdep,
Mynaǧan bır batyp aitqan könem dep.
El aqyly şyqqan saiyn töbeme
Töl aqylym kettı menıŋ tömendep.
Kele qalar baqyt qai kün, sor qai kün?
Boljai almai ügıtılgen bordaimyn.
Öz oiyma bolymy joq basymnyŋ
Kısı oiyna orny köp…
Sol – qaiǧym!
Keŋes däuırınde el aqylymen ömır sürgen qazaqqa, täuelsızdıkte töl aqylymen ömır süretın kez keldı emes pe! Ol zamanda kısı oiymen ömır sürıp kelsek te, endı öz oiymyzben ömır süretın, sanadaǧy qūldyqtyŋ būǧauyn būzyp şyǧatyn zaman jetpegenı me? Äitpese, Markstıŋ elesı qaidan jür?
Elımnıŋ jaiyn aita alman, közge jas almai,
Jat ılımderden qaldyq bız nege asa almai?
Abailarym jür, Alaştyŋ ūly bolsa da,
Portretterde Markstıŋ ornyn basa almai…
Alaştyŋ ruhy örge, ǧūlamalarymyz törge şyǧatyn kün qaşan bolar eken?! Sız ne deisız…
Şyntemır ALAŞ,
Qaraǧandy qalasy
