«Men sızden qorqamyn»

Balalardy zorlau turaly oqiǧalardy estıgen saiyn ūiqyŋ qaşady, kışkentai qyz­darymyzdy esık aldyndaǧy oiyn alaŋynda jalǧyz qaldyruǧa qorqatyn boldyq, būqaralyq aqparat qūraldarynda taraǧan sūmdyq oqiǧalar turaly oqyp-bılgende Qazaqstan pedofilder elıne ainalyp ketken be deisıŋ.

Mälımetterge qaraǧanda, ötken jyldyŋ aiaǧynda qūqyq qorǧau organdarynda 1500-ge juyq pedofil jäne 2800-den astam zorlauşy tırkelgen. Qazırgı uaqytta Qazaqstannyŋ tüzeu mekemelerınde kämeletke tolmaǧandarǧa qarsy seksualdyq sipattaǧy qylmystary üşın 1600-ge juyq sottaluşy jazasyn ötep jatyr.

Bala qauıpsızdıgıne kepıl joq

Keşegı Sätbaev qalasynda oryn alǧan qasietsız oqiǧa halyqtyŋ aşu-yzasyn tuǧyzdy. Kısısı ölgen qaraly üige anasymen bırge kelgen bes jasar bala oinap jürıp joǧalyp ketken, Sätbaev qalasynyŋ ışkı ıster basqarmasyna aryz tüsken boida dereu ızdes­tırılıp, säbi qyz sol özı kelgen üidıŋ bırınşı qabatyndaǧy päterdıŋ bırınen zorlanǧan küide tabylǧan. Qyzdy bırge ızdegen qala tūrǧyndary tolqyp, polisiiadan küdıktını özderıne tapsyrudy talap etıp, aiuandyq jasaǧan adamdy öz betterınşe jazalamaq bolǧan. Halyq nege qatty reaksiia körsetıp, küdıktını qūqyq qorǧau oryndaryna bermes­ten öz betterınşe jazalamaq boldy? Sebebı bala zorlaityn azǧyndarǧa jaza kesetın zaŋdy solqyldaq dep bıledı, tıptı bolymsyz jaza taǧaiyndaudyŋ artynda būl qylmystyŋ odan saiyn köbeietınınen qauıp etedı, öitkenı, jazasyn az merzımde ötep şyǧyp, aiuandyq äreketın qaita jalǧastyratyn azǧyndardy körıp jür. Düiım jūrtty dürlıktırgen oqiǧaǧa bailanysty Prezident Qasym-Jomart Toqaev şūǧyl keŋes ötkızıp, tiıstı şara qabyldaudy tapsyrdy. Bızdıŋ tılegımız – endıgı jerde «tärtıpsızdık ūiymdas­tyrdy» degen jeleumen ädılettılık üşın äreket etkender jazalanbasa eken.

«Jabuly qazan jabuymen» qalmasyn

Osy oqiǧadan soŋ ıle-­şala Balqaş qalasynda polisiianyŋ kämeletke tolmaǧan qyzdy bopsalap, qorqytyp, zorlaǧany turaly habar eldı taǧy dürlıktırdı. IIM ministrı E.Tūrǧymbaev poliseige qatysty ıstı erekşe baqylauyna alǧanyn aityp mälımdeme jasady. Bırden qūrylǧan jedel-tergeu toby Balqaş qalasyna baryp, küdıktını ūstady. Qazır ol uaqytşa ūstau izoliatoryna qamauǧa alynyp, aiǧaqtar berude.
Qaisybırın aitasyŋ. Şymkentte tört jasar säbidı zorlap öltırgen adamnyŋ (ol destruktivtı aǧymnyŋ ökılı bolǧan) qylmystyq ısıne sot şeşım şyǧaryp, 12 jylǧa bas bos­tandyǧynan aiyrǧanyn aitasyŋ ba, bolmasa taiauda ǧana Baiqoŋyrda 7 jasar qyz balanyŋ zorlanǧanyn aitasyŋ ba… Belgılı bolǧany – küdıktı men qyzdyŋ otbasy bır podezde tūrǧan, sol künı äpkelı-sıŋlılı qyzdar oinauǧa şyǧady, äpkesı sıŋlısın kütpesten päterge kırıp ketedı. Sıŋlısı qaityp kelmegen soŋ ızdeidı. Sonda balany esık aldyna jalǧyz jıberudıŋ özı tym qorqynyşty bolyp qalǧany ǧoi…
Mūndai azǧyn oqiǧalar alystaǧy auyldyq jerlerde, tıptı qazaqylyqtyŋ qaimaǧy sanalatyn auyldarda da oryn alǧan jaǧ­dailar bolǧan, «mal qūlaǧy – saŋyrau» deidı mūndaida, bıraq köbıne el ne deidı dep baiaǧyşa jalǧan namysqa salyp äŋgımenı jauyp, basyp tas­taidy. Jergılıktı jerdegı jauapty adamdar şama kelse öz qara bastaryna söz kelmese deidı, otyrǧan ornynan aiyry­lyp qalmaudy közdeidı, balalar qūqyǧy, balanyŋ psihikalyq jaraqaty köp jaǧdaida qūny bes tiyndyq äŋgıme. Mysaly, Oŋtüstık Qazaqstan oblysynyŋ Saryaǧaş audany Abai auylynda jetı jasar bala zorlanǧany turaly derekke qatysty OQO IID ökılderı QR Qylmystyq kodeksınıŋ 121 babynyŋ 4 bölıgı «Seksualdyq sipattaǧy zorlyq-zombylyq äreketterı» boiynşa qylmystyq ıs qozǧalǧanyn habarlaǧanmen, ke­iın küdıktılerdıŋ ūstalyp, qamalǧany jaily mälımet bolmady. Bızde mūndai jaǧdailarda şama kelse ıstıŋ män-jaiyn taratpau, sol küiı «jabuly qazan jabuymen qalsyn» degen piǧyl basym.
Nemese ötken jyly Tarazda bolǧan «oquşyny zorlau» oqiǧasy. Qylmys aidalada emes, mektep aula­syndaǧy äjethanada sabaq uaqytynda bolǧan. Oblystyq bılım basqarmasynyŋ qolynan kelgenı – mektep direktorynyŋ tärbie ısı jönındegı orynbasaryn, sabaq kezınde oquşyny äjethanaǧa jı­ber­gen mūǧalımdı, vahterdy dereu jūmystan şyǧaryp jıberdı. Onda da ata-­analardyŋ qysymymen. Odan ne paida? Şeneunıkterdıŋ «kınälını tauyp jazalauynan» sol sorlaǧan oquşyǧa bır jeŋıldık boldy ma? Deputat İnna Unjakova «Ba­lalardyŋ qorǧansyzdyǧy köp jaǧdaida bılım mekemelerıne pedofilderdı jolatpauǧa mındettı qyzmetkerlerdıŋ käsıbi bılıksızdıgı jäne nemqūrailyǧyna tıreledı» dep baǧa berdı. Bızdıŋşe, mäsele qauıpsızdıkte ǧana emes, mäsele köp bolyp pedofildıkke qarsylyq körsetıp, jazany küşeituge ün qosuda. Juyrda ǧana Bal­qaş qalasynda polisiia­nyŋ kämeletke tolmaǧan qyzdy bopsalap, qorqytyp, zorlaǧany turaly habar eldı taǧy dürlıktırdı. IIM ministrı Tūrǧymbaev özınıŋ poliseiıne qatysty ıstı erekşe baqylauyna alǧanyn aityp mälımdeme ja­sady. Bırden qūrylǧan jedel-tergeu toby Balqaş qalasyna baryp, küdıktını ūstady. Qazır ol uaqytşa ūstau izoliatoryna qamauǧa alynyp, aiǧaqtar berude.

Azǧyndy asyraudyŋ şyǧyny

Elımızde biyl 1 qaŋ­tar­dan bastap pedofilderdı himiialyq jolmen kastrasiia jasau turaly zaŋ küşıne engenı belgılı. Mälımetke qaraǧanda Şyǧys Qa­zaqstan oblysynyŋ kolo­niiasynda himiialyq kastrasiia üşın alǧaşqy ineksiia Şyǧys Qazaqstan oblysynyŋ koloniiasynda 2019 jylǧy 19 qyrküiekte Ürjar audanynda 8 jasar qyzdy zorlamaq bolǧan pedofilge jasalǧan. Azǧyn qataŋ rejimdegı koloniiada 15 jylǧa sottaldy. Jaqynda 11 jastaǧy ögei balany zorlady dep aiyptalǧan ekınşı pedofilge de himiialyq kastrasiia jasai bastady. «Sottaluşy pre­paratty är 12 kün saiyn alady. Būl preparat qan­daǧy testosteron deŋgeiın tömendetedı. Är üş aida därıgerler preparattyŋ aǧzaǧa äserın anyqtau üşın sottalǧan pedofildı tekseredı. Barlyq taldaulardan keiın är alty aida sot-psihologiialyq sarap­tamanyŋ mamandary sottaluşynyŋ himiialyq kastrasiiasyn ūzartu turaly mäselenı şeşedı» deidı arnaiy mamandar. Oilap qaraŋyzşy, osynyŋ bärı qanşama şyǧyn? Pedofildı ūzaq jyl boiy asyrap, därı-därmegıne qarajat bölıp…

«Himiianyŋ» äserı uaqytşa ma?

Damyǧan elderde būl täsıldıŋ tiımdılıgıne kümän bar. Olai bolsa, aqyry himiialyq kastrasiiany qoldanatyn bolsaq, Amerika siiaqty elektrondy baqylaudy da küşeiteiık. Kün saiyn AQŞ-ta 14 myŋdai pedofil elektrondy baqylauda körınedı. Amerika endıgı jerde balalardy zorlaǧany üşın türmede otyryp şyqqan azamattardyŋ tölqūjatyna arnaiy belgı qoia bastady. Tölqūjattyŋ artqy jaǧynda: «qūjat iesı balaǧa qarsy jynystyq sipattaǧy qylmysy üşın sottalǧan jäne AQŞ zaŋyna säikes esepte tūr» dep jazylady. Ol adam şetelge şyqsa, onyŋ qylmysy turaly sol eldıŋ qūzyrly organdary da habardar bolady. Amerikanyŋ mūndai täsılge barǧanynyŋ sebebı bar. 1996 jyldan bastap Amerikanyŋ barlyq ştaty bırınen keiın bırı «Megan zaŋyn» qabyldady. Atalǧan zaŋ 7 jasar Megan Kankanyŋ atymen atalǧan. Ony 33 jastaǧy körşısı Djessi Timmendekas zorlap, öltırgen. Timmendekas būdan būryn da kämeletke tolmaǧan ekı qyzdy zorlaǧany üşın türmede otyryp şyqqan, tıptı arnaiy em prosedurasynan da ötken. Osy oqiǧadan keiın «himiianyŋ» jynystyq qūmarlyqtyŋ joiylatynyna kepıldık bermeitını anyqtaldy. Äsırese, eger pedofil erkektık qabıletın qalpyna keltıru üşın erler gormony bar därılık zattar ışse «himiia» müldem kömektespeitın körınedı.

Pedofilge ölım jazasyn sūraidy

Bügıngı taŋda pedofiliiany jazalauǧa qatysty qoǧamdyq pıkır ekıge jarylyp tūr, köpşılıgı pedofilderge öte auyr jaza berudı sūraidy. Qytaidaǧydai pedofildıŋ balany zorlanǧany däleldense, bırden ölım jazasyna kesıp, İrandaǧydai jūrt aldynda darǧa asyp nemese atu jazasyn berse, Soltüstık Koreiadaǧydai pedofildı öz qūrbany öltırse… elımızdegı azǧyndyq azaia ma dep ümıttenedı.

Bilık ökılder ne deidı?

Mäulen Äşımbaev, Senat töraǧasy:

– Büldırşınge zorlyq-zombylyq körsetkender zaŋ aldynda qataŋ jauap beredı. Ol – aqiqat närse. Eşkımnıŋ būǧan kümänı bolmauy kerek. Soǧan bailanysty Parlament Qylmystyq kodekske ırgelı özgerıster engızdı. Bügınde büldırşınderge qatysty jasalǧan zorlyq-zombylyq faktısı boiynşa qylmysker jiyrma jylǧa nemese ömır boiyna bas bostandyǧynan aiyryluy mümkın. Sonymen qatar zorlyq-zombylyq äreketı orta sanattan auyr därejelı qylmys türıne özgertıldı. Mūndai jaǧdaida taraptar tatulasa almaidy. Būrynǧy täjıribede taraptardyŋ özara tatulasuynyŋ nätijesınde talai adamnyŋ qylmystan jaltaryp ketkenı belgılı. Endı ondai olqylyqqa jol joq.

Erlan Qarin, QR Prezidentınıŋ kömekşısı:

– Soŋǧy oqiǧalarǧa bailanysty jelı paidalanuşylary balalarǧa jasalǧan zorlyq-zombylyqqa jazany küşeitu kerek dep jazyp jür. Prezident «Qazaqstan Respublikasynyŋ keibır zaŋnamalyq aktılerıne qylmystyq, qylmystyq-prosestık zaŋnamany jetıldıru jäne jeke adam qūqyqtarynyŋ qorǧaluyn küşeitu mäselelerı boiynşa özgerıster men tolyqtyrular engızu turaly» zaŋǧa qol qoidy jäne ol 2020 jyldyŋ 1 qaŋtarynda küşıne endı. «Zaŋnyŋ jaŋa normalaryna säikes, ortaşa auyrlyqtaǧy zorlyq-zombylyq qylmysy auyr qylmys sanatyna auystyryldy. 14 jasqa tolmaǧan balalarǧa zorlyq-zombylyq üşın 20 jylǧa deiın bas bostandyǧynan aiyru nemese ömır boiy qamau jazasy közdeledı. Odan bölek, pedofiliia faktılerın jetkızbeu, jasyru, būrmalau üşın de jauapkerşılık belgılengen. Būl endı 6 jylǧa deiın bas bostandyǧynan aiyruy mümkın auyr qylmys bolady.

Läzzat Süleimen, senator:

– Bır top deputat bolyp bastama köterıp, qazırgı taŋda «Otbasylyq-tūrmystyq zorlyq-zombylyqqa qarsy ıs-qimyl turaly» zaŋ jobasyn qarap jatyrmyz. Bızdıŋ maqsatymyz – osyǧan deiın qalyptasqan, bıraq özın aqtamai otyrǧan zaŋ normalaryna ırgelı özgerıs­ter engızu. Būl baǧytta bızge memlekettık organdardyŋ bırlese äreket etuge degen qūlşynysy asa maŋyzdy.