Mūstafa mūraty – türkı tūtastyǧy

Jaqynda Astanadaǧy Mūstafa Şoqai atyndaǧy №51 mektep-gimnaziia­da «Ūlty üşın tuǧan ūly tūlǧa – Mūstafa» taqyrybynda maŋyzdy basqosu öttı. Tübı bır türkı halyqtarynyŋ tūtastyǧy, qazaq halqynyŋ täuelsızdıgı üşın küresken Alaştyŋ ardaqty ūly Mūstafa Şoqaidyŋ tuǧanyna 132 jyl toluyna orai ūiymdastyrylǧan būl şaraǧa jaqynda ǧana jaryq körgen «Mūstafa Şoqai» kıtabynyŋ avtory, Türkiia Mimar Sinan körkemöner universitetınıŋ professory, tarih ǧylymynyŋ doktory, belgılı şoqaitanuşy Äbdıuaqap Qara arnaiy kelıp qatysqan bolatyn. Osy kezdesude bız ǧalymmen arnauly sūhbat jasap, «Astana aqşamy» gazetınıŋ dästürı boiynşa «qonaqkäde» alǧan edık.

Jabylǧan jala, jaǧylǧan küie…

– Eŋ äuelı jaqynda oqyrmanǧa jol tartqan «Mūstafa Şoqai» kıtabyŋyz qūtty bolsyn! Bügıngı sūhbattyŋ bismillasyn da osy kıtaptan bastasaq. Būl kıtapty jazu oiy qaidan keldı?

– Raqmet! Mūstafa Şoqaidy zertteu jūmysy 1988 jyly Azattyq radiosyna barǧan kezımnen bastau alady. 1953 jyly Azattyq radiosynyŋ negızın qalauşylardyŋ arasynda qazaq azamattary da bolǧan. Olardyŋ keibırı Mūstafa Şoqaidy körgen, Şoqaidy jaqsy bıletın azamattar edı. Keiın Türkiiadan barǧan Hasen Oraltai, Talǧat Kökbūlaq, Älihan Janaltai siiaqty azamattar atalǧan radioda jūmys ıstedı. Mıne, osy azamattar jaŋaǧy Mūstafa Şoqaidyŋ közın körgen kısılerden estelık ala jürıp, Şoqai turaly alǧaşqy derekter jinaǧan.

1989 jyly Alaş ziialylary aqtalǧanda, Qazaqstanda Mūstafa Şoqaidy eşkım auyzǧa almady, qoryqty. Tek 1990 jyly Beibıt Qoişybaevtyŋ «Ana tılı» gazetınde (17 mamyr küngı sany) «Beimälım taǧdyr. Mūstafa Şoqaev turaly bırer söz» degen maqalasy jariialandy. 1991 jyly Änuar Älımjanovtyŋ «Qazaq ädebietı» gazetınıŋ 1991 jyldyŋ 24 jäne 31 mamyrdaǧy sanynda «Mūstafa Şoqai… Ol kım?» degen taqyryppen kölemdı maqalasy jūrtpen jüzdestı. Bıraq būl maqalalar da Keŋes Odaǧy kezınde qalyptasqan Mūstafa Şoqai «satqyn» degen közqarasty özgerte almady. Sebebı Mūstafa Şoqaiǧa 1925 jyldan bastap tyiym salynsa, 1969 jylǧa kelgende «satqyn» degen jala jabyldy. Būl küie­nıŋ jaǧyluyna sol jyly KGB ofiserı Serık Şäkıbaevtyŋ Şoqai turaly jazǧan «Ülken Türkıstannyŋ küireuı» atty kıtabynyŋ jaryq köruı sebep boldy. Būl kıtapta Şoqai şen-şekpen üşın elın nasisterge satqan opasyz retınde körsetıledı.

Jaŋa Qazaqstan qūru üşın el tä­uelsızdıgıne ölşeu­sız eŋbek sıŋırgen Mūstafa Şoqai siiaqty ūly tūlǧalar ūlyqtaluy kerek. Elordadan eŋselı eskertkış tūrǧyzyp, köşesın körnektı jerden beru qajet dep oilaimyn

– Şäkıbaev ol kıtabyn dä­iektı derekterge süienbei, «japtym jala, jaqtym küie» dep jaza salǧan ba sonda?

– Şäkıbaev būl eŋbegın qūjattarǧa süiene otyryp jazǧany ras. Bıraq paidalanǧan derekterındegı qatelıkter ony jaŋsaq oqiǧalar qūrastyruǧa jeteledı. Şäkıbaev qoldanǧan derekterdıŋ köpşılıgı soǧystan keiın keŋes­terge qaitarylǧan legion müşelerınıŋ KGB tergeuınde bergen jauaptarynyŋ hattamalary edı. Tergeude qysym astynda äskerlerden alynǧan mälımetterdıŋ köpşılıgı şyndyqqa sai kelmeidı. Atalǧan romannan şyndyqqa qaişy keletın köptegen mälımettı kezdestıruge bolady. Mysaly, Romannyŋ basynda Rozenbergke hat jazǧan Şoqai bır jyl boiy türmede otyrady dep körsetılgen. Alaida Şoqai eşqaşan türmede otyrmaǧan. Şoqai tek üş aptadai Parij maŋyndaǧy Kompen lagerınde bolǧan.

Sonymen qatar Şoqai legion jobasyna qarsy bolǧan. Şäkıbaevtyŋ jazuyna qaraǧanda, Şoqai aǧylşyndarmen kelıse almaǧandyqtan tūtqyndalǧan. Şyn mänınde, Şoqai Keŋes Odaǧyna qarsy bolǧany üşın tūtqyndalǧan. Şäkıbaev romanynda Şoqaidyŋ legionerlerdı ūiymdastyru ısıne bar jan-tänımen kırısıp, būl ıstıŋ ja­uapkerşılıgın moinyna alǧanyn alǧa tartady. Būl pıkır de şyndyqqa qaişy. Öitkenı Şoqai faşistermen äskeri salada yntymaqtasuǧa üzıldı-kesıldı qarsy bolatyn. Demek, kıtaptyŋ tarihi şyndyqqa säikes kelmeitın tūsy öte köp. Iаǧni Şoqaiǧa jala fantaziia sekıldı romanmen jabyldy. Alaida osy kıtaptyŋ äserı jaman bolǧany sonşa, bükıl keŋes halqy Şoqaidy satqyn dep tanysa, Qazaqstan täuelsızdık alǧan alǧaşqy mezgılde Mūstafa turaly «satqyn», «satqyn emes» degen taqyryp aiasynda dau-damai bastaldy. Osy jaǧdaidy körgennen keiın men Şoqaidy tereŋ zertteu bekımıne keldım. Keiın Türkiiaǧa qaityp, ǧylymi jūmysqa auysyp, doktorlyq dissertasiia jazǧanda zertteu jūmysymnyŋ taqyryby da Mūstafa Şoqai turaly boldy. Şoqai älemıne qalam tartuym osylai bastaldy.

Türkiiada Mūstafadan qalǧan mūralar älı bar, bıraq ol jeke adamdardyŋ qolynda. Ol kısılerge Qazaqstan memleketı tarapynan sūrau salsa, beredı dep oilaimyn.

Mūstafa Şoqaidyŋ pasporty da özbek azamaty, belgılı tıl ǧalymy Timur Qojaūǧlynyŋ qolynda jür. Ol kısı de «men būl mūrany jeke adamǧa bermeimın, aqşaǧa satpaimyn, tek Qazaqstanda Mūstafa Şoqai muzeiı aşylsa, soǧan tapsyram» degen edı

Şyn mänınde, orys tılınde Mūstafa Şoqaidyŋ kım ekenın naqty däleldeitın ǧylymi derekter joq. Men Germaniia, Fransiia elderınıŋ arhivınde 4-5 jyl otyryp Mūstafany zerttedım. Zertteu barysynda Mūstafany satqyn dep tanityndai, kümän tudyratyndai bırde-bır derektı kezdestıre almadym. Kerısınşe, Mūstafanyŋ nasis­termen bırge jūmys ıstemegenıne aiǧaq bolatyn jüzden asa derek bar. Mūny tek men ǧana däleldep şyqqan joqpyn, menen basqa zertteuşıler de anyqtady. Bıraq Mūstafany halyq naqty tanu üşın ǧalymdardyŋ jazǧan kıtaby azdyq etedı. Sondyqtan ol turaly bükıl baspasözde aityluy kerek, Mūstafa turaly körkem film­der jasaluy kerek. Bylaişa aitqanda, Mūstafaǧa körkem ädebiet arqyly jaǧylǧan küienı körkem şyǧarmamen tazartu jaǧyn da qarastyruymyz qajet. Qazır türkı älemınıŋ yntymaqtas­tyǧy da küşeiıp keledı. Onyŋ tüp tamyry da Mūstafa Şoqaimen sabaqtasyp jatyr. Endeşe Astanadan Mūstafa Şoqai jäne türkı düniesınıŋ yntymaqtastyq instituty aşylsa nūr üstıne nūr bolar edı.

– Mūstafa Şoqaidyŋ ölımı de jūmbaq küide qaldy emes pe?

– Dūrys aitasyŋ. Alaş arysynyŋ ölımı turaly ekı türlı boljam aitylady. Mūstafa, jaŋa aityp ötkenımızdei, «men nemıstermen bırge jūmys ıstemeimın» dep bas tartyp, 1941 jyly üiıne qaityp bara jatqan jolda, Berlinde qaitys bolǧan. Keibıreuler oǧan nemıster u berıp öltırdı dese, endı bır derekte jūqpaly süzek auruynan qaitys boldy delınedı. Bıraq Mūstafa Şoqaidyŋ äielı men joldastary būǧan senbeidı. Öitkenı onyŋ qasynda jürgen adamdardyŋ bırde-bıreuı jūqpaly aurudan ölgen joq. Demek, olar Şoqaiǧa u berıldı degen derekke senedı.

Dūrys nasihattalmai jatyr

– Mūstafa Şoqaiǧa tarihi tūrǧydan naqty baǧa bere aldyq pa?

– Berıldı. Mūstafaǧa ädıl baǧany kım berdı? Ony bız siiaqty tarihşylar berdı. «Mūstafa Şoqai aq, ol – Alaş tarihynyŋ soŋǧy tüiını, Alaştyŋ arman-mūratyn avtonomiiadan täuelsızdıkke kötergen aituly tūlǧa» dep baǧaladyq. Al saiasi tūrǧydan ädıl baǧa berılgen joq. Sebebı Mūstafa Şoqai özınıŋ tuǧan elınde älı dūrys nasihattalmai otyr. Sosyn da bügınge deiın Şoqaidy «satqyn» dep tanityn adamdar aramyzda älı bar. Bızdıŋ saiasattanuşylar men äleumettanuşylar osy mäselege basa nazar audaruy kerek. Mysaly, Parijde Mūstafa Şoqai atyndaǧy saiabaq bar, müsını tūr. Bıraq Şoqai tuǧan eldıŋ astanasynda müsını joq. Köşesı de qalanyŋ şetındegı eleusız joldan berılgen. Bız qazır Jaŋa Qazaqstan qūramyz dep jatyrmyz. Jaŋa Qazaqstan qūru üşın el täuelsızdıgıne ölşeusız eŋbek sıŋırgen Mūstafa Şoqai siiaqty ūly tūlǧalar ūlyqtaluy kerek. Astanadaǧy №51 mektep-gimnaziiasyna Mūstafa Şoqaidyŋ aty berılıp, sol mekteptıŋ qabyr­ǧasynan muzeiı aşyldy. Endı oǧan elordadan eŋselı eskertkış tūrǧyzyp, köşesın körnektı jerden beru qajet dep oilaimyn.

Eskertkıştıŋ Mūstafa Şoqaiǧa eş qajetı joq, ol bız üşın, ūrpaq üşın kerek. Iаǧni Mūstafa esımın tırılerdıŋ jadyna sıŋıru üşın qajet. Täuelsızdıgımızdı tamyrly etemız deitın bolsaq, täuelsızdık jolynda qanyn tögıp, janyn bergen azamattardy el jüregıne ūialatuymyz qajet. Qazaqstan täuelsızdık alǧan kezde Batys elderınıŋ gazetterınde «Qazaqstannyŋ täuelsızdıgı ūzaqqa barmaidy. Bırınşıden, eldegı qazaq ūltynyŋ sany az, 50 paiyzǧa da jetpeidı. Ekınşıden, būl eldıŋ täuelsız memleket bolu täjıribesı joq. Üşınşıden, qazaq – köşpelı, şopan halyq, täuelsızdık syndy qasiettı ūǧymnyŋ iısın de bılmeidı. Qarny toq, kiımı kök bolsa, Keŋes Odaǧynyŋ būǧauy astynda ömır süre beredı. Olar täuelsızdık üşın küresken joq» degen maqalalar qarşa borady. Bızdıŋ täuelsızdık küresımızdıŋ basynda Älihan, Mūstafalar tūrǧan joq pa?! Mūstafa Şoqai 1921 jyldan 1941 jylǧa deiın Europada täuelsızdık üşın küres jürgızdı. Ol Europaǧa qyzyq quyp, nan ızdep barǧan joq, halqymdy Keŋes Odaǧynyŋ şeŋgelınen qalai qūtqaram dep jol ızdep bardy. Mūstafanyŋ sol armanyna qazaq halqy 50 jyldan keiın äzer jettı. Qazır täuelsızdıkke qalai jettıŋder dese, köp adam «jeltoqsandy» aitady. Eger bız «jeltoqsanmen» ǧana şektelsek, täuelsızdık üşın küres tarihymyz tamyrynan ajyrap qalady. Osy mäselenı ūlt bolyp eskeretın kez keldı.

Ol da alaşşyl tūlǧa edı

– Mūstafany alaşşyldardan bölıp qaraityn közqaras ta bar ǧoi.

– Būl arada oqyrmandar Äbekeŋ Mūstafany Alaş kösemı Älihan Bökeihannan joǧary qoiyp otyr dep oilap qalmasyn. El üşın etken eŋbektıŋ ülken-kışısı joq. Sondyqtan Alaş qairatkerlerınıŋ bärınıŋ eŋbegı ūly. Bıraq är tūlǧanyŋ är däuırde atqarǧan maŋyzdy rölı bolady. Mäselen, Älihan Bökeihan – qazaq memleketınıŋ ideologiialyq negızın saluşy, al Mūstafa – osy ideianyŋ jüzege asuyna eren eŋbek sıŋırgen tūlǧa.

Qazaqstandyq Alaş zertteu­şılerımen menıŋ kelıspeitın bır mäselem bar. Olar Türkıstan avtonomiiasyn Alaştan bölıp qaraidy. Menıŋşe, būl ekeuı de alaşşylardyŋ ideiasy. Nege? Öitkenı Mūstafa Şoqai Türkıstan avtonomiiasyn qūru üşın Taşkentke öz betımen ketken joq, ony Älihan jıberdı. Sebebı sol kezde Türkıstan avtonomiiasynyŋ aumaǧynda millionnan astam qazaq bar edı, solardyŋ müddesın qorǧau üşın Mūstafany jıberdı. Demek, Türkıstan avtonomiiasyn qūrǧyzǧan – Älihan Bökeihan.

Ekınşıden, Mūstafa Türkıstan odaǧyn qūrudy därıptedı. Būl da alaşşyldardyŋ ideiasy. Otandyq tarihşylar «Älihan Türkıstanǧa qarsy boldy» dep qaraidy, Qazan töŋkerısıne deiın Älihannyŋ sondai oida bolǧany ras. Özbekpen bırıksek, bır soqyr men bır aqsaq qol ūstasqandai bolady dep oilady. Sondyqtan bız soltüstıktegı Sıbır ökımetımen bırlesuımız kerek dep eseptedı. Bıraq Sıbır ökımetı Älihandy qabyldamady. Al ol kezde özbekter bılımdı azamattardy qoldady. Osyǧan qarap Älihan oiyn özgerttı. Mūny nege otandyq tarihşylar aşyp jazbaidy? Sebebı būl jaqta ondai derek saqtalmaǧan. Şyn mänınde, būl turaly derekter Zäki Uälididıŋ eŋbekterınde anyq jazylǧan. Demek, Türkıstan odaǧy ideiasy – jalǧyz Mūstafa Şoqaidyŋ ideiasy emes, tūtas alaşşylardyŋ ideiasy. Mūstafa – būl ideiany bükıl älemge äigılegen tūlǧa.

Mūrasy qaşan jinalady?

– Şetelde Mūstafadan qalǧan qandai mūralar bar?

– Türkiiada Mūstafadan qalǧan mūralar älı bar, bıraq ol jeke adamdardyŋ qolynda. Ol kısılerge Qazaqstan memleketı tarapynan sūrau salsa, beredı dep oilaimyn. Mysaly, Mūstafa Şoqaimen Berlinde bırge qyz­met ıstegen Äbdıuaqap Oqtai soǧys bastalǧan kezde Mūstafa Şoqaiǧa qatysty qūjattardy Türkiiaǧa alyp ketken. Äbdıuaqap Oqtai qaitys bolǧannan keiın onyŋ äielı qūjattardy özbekterdıŋ «Türkıstan» qoǧamyna ötkızgen. Ol arhiv qazır atalǧan ūiymnyŋ qūruşysy, qazırgı taŋda Türkiia elınıŋ deputaty Ahat Andidjannyŋ qolynda. Oǧan bırneşe ret sūrau salyndy, ol kısı «qūjattardy Otanyna qaitaramyn» dep uäde de bergen. Endı sol qūjatty elge qaitaruǧa QR Syrtqy ıster ministrlıgı belsene aralasuy kerek.

Mūstafa Şoqaidyŋ pasporty da özbek azamaty, belgılı tıl ǧalymy Timur Qojaūǧlynyŋ qolynda jür. Ol – Mūstafa Şoqai qūrǧan Türkıstan ūlttyq komitetınde onymen iyq tıresıp bırge jürgen Osman Qojanyŋ ūly. Ol kısı de «men būl mūrany jeke adamǧa bermeimın, aqşaǧa satpaimyn, tek Qazaqstanda Mūstafa Şoqai muzeiı aşylsa, soǧan tapsyram» degen edı.

– Qazaqstannyŋ täuelsızdıgın baiandy etu üşın ne ısteuımız kerek dep oilaisyz? Şeteldegı qandastar üşın Qazaqstan qandai jūmys atqaruy kerek?

– Öte jaqsy sūrau. Atamekendegı qazaqtar bolsyn, älde şeteldegı qazaqtar bolsyn, qazaq halqynda bır ǧana müdde boluy kerek. Ol – qazaq elınıŋ täuelsızdıgın baiandy etu. Būl – qazaq ūltynyŋ ortaq ūly maqsaty. Adamda ūly maqsat bolmasa, ömırde män bolmaidy. Qazaqstan bar bolsa, qazaq halqy bar, qazaq mädenietı bar, qazaq tılı bar. Är qazaqtyŋ taǧdyryn Qazaqstansyz elestetu qiyn.

Al şeteldegı qazaq mäselesıne kelsek, qazır Qazaqstannyŋ köşı-qon saiasaty ǧana bar, onyŋ özı 30 jylda qyryq qūbyldy. Al diaspora saiasaty joq. Köşıp kelgen qazaqqa järdem jasap, ornalastyryp jatyr, al köşıp kelmegen, şetelde tūryp jatqan qazaqtarǧa Qazaqstan qalai kömektesedı, olardyŋ tılın joǧalt­pai, dästürınen aiyrylmauy üşın Qazaqstan ne ısteuı kerek degen mäsele diaspora saiasatynda anyq körınıs tabuy kerek. Ekınşı jaqtan, şeteldegı qazaqtar Qazaqstannyŋ baiandy damuy üşın strategiialyq mänge ie maŋyzdy küş ekenın esten şyǧarmau kerek. Öitkenı diaspora halyqaralyq diplomatiiada jūmsaq küş esepteledı. Qazır qazaqtyŋ üşten bırı älı şetelde jür. Bız būl qazaqtyŋ bırde-bıreuın joǧaltpauǧa haqylymyz. Olardyŋ Qazaqstan degen el barda fransuzǧa, qytaiǧa, orysqa sıŋıp ketuıne qarap otyryp jol bersek, ol – ūltqa jasalǧan qiianat. Demek, bügıngı taŋda qazaq diasporasy älsız jaǧdaida. Ony küşeite almai otyrǧan – Qazaqstannyŋ özı.