Nūr-Sūltan qalasy äkımdıgınıŋ «Jastar» teatrynyŋ qūrylǧanyna jaqynda 15 jyl tolmaq. Osy uaqyt aralyǧynda öner ordasy ruhaniiat keŋıstıgınen özınıŋ ornyn oiyp tūryp aldy. Al teatrdyŋ negızın qalap, osy künderı de körkemdık jetekşısı-bas rejisserı bolyp otyrǧan Qazaqstannyŋ eŋbek sıŋırgen qairatkerı Nūrqanat Jaqypbai mereilı jetpıs bes jastyŋ belesıne şyǧyp otyr. Tanymal rejisserdıŋ önerdıŋ öz adamyna ainalǧanyna jarty ǧasyrdan asty. Äu basta akter bolyp qyzmetın bastaǧan ol keiınnen rejisserlıkke bet būrdy. Şyǧarmaşylyǧy teatr men kino önerımen qatar örılgen kezderı de boldy. Ūstaz retınde bırneşe buyn şäkırtterdı tärbieledı. «Jastar» teatry ärtısterınıŋ basym köpşılıgı de özınıŋ töl şäkırtterı. Aitary bar azamatpen atalmyş teatr tarihy men jetıstıkterı, önerdıŋ özektı mäselelerı turaly äŋgıme örbıttık.
QAZIRGI AKTERLER BESASPAP BOLUY KEREK
– Nūrqanat aǧa, «Jastar» teatrynyŋ mereitoiy, özıŋızdıŋ mereitoiyŋyz qūtty bolsyn! Äŋgımemızdı osy teatrdan bastaiyq. Osydan 15 jyl būryn aşylǧanda sızdı arnaiy şaqyrǧan eken. Sol uaqytta qala äkımınıŋ orynbasary Ermek Amanşaev edı ǧoi, teatrdyŋ aşyluyna, sızdıŋ Almatydan elordaǧa keluıŋızge sol kısınıŋ yqpaly boldy ma?
– İä, maǧan qala äkımdıgınen «teatr aşsaŋyzdar» degen ūsynyspen tıkelei Ermek Amanşaev şyqty. Sol kezde Tūŋǧyş Prezidentımızdıŋ tarapynan elordadan jaŋa teatr aşu turaly tapsyrma tüsken eken. Elbasy Küläş Baiseiıtova atyndaǧy Opera jäne balet teatrynan keiın jastar teatryn aşu kerek degen toqtamǧa keldı. Sol uaqytta Qalibek Quanyşbaev teatrynda jūmys ıstep jatqan Ǧani Qūljanov «Jastar» teatrynyŋ direktory bolyp bekıtıldı. Endı rejisserler men akterler de kerek qoi, sodan menı şaqyrdy. Men sodan bır jyl būryn Temırbek Jürgenov atyndaǧy Ūlttyq öner akademiiasyn bıtırgen şäkırtterıme elordada endı qūrylǧaly jatqan jaŋa teatrǧa kelu turaly ūsynys tastadym. Olar bastapqyda Almatydan eşqaida ketkısı kelmedı. Sodan köndıruge tura keldı. 2007 jyldyŋ mamyr aiynda astanaǧa keldık. Aldynda diplomdyq jūmys retınde berılgen bırneşe spektaklımız daiyn tūrǧan. Solardy qaitalap, ekşep, daiyndyqty bastap kettık. Al 5 şılde künı Quanyşbaev teatrynyŋ ǧimaratynda Şyŋǧys Aitmatov pen Äbış Kekılbaevtyŋ «Şyŋǧyshan» spektaklımen «Jastar» teatrynyŋ resmi aşyluy öttı.
Sodan arada 15 jyl zyryldap öte şyqty. Qazır «Jastar» teatry – öte sūranysqa ie öner ordasy. Elımızge ǧana emes, alys-jaqyn şetelderge äigılı boldy. Osy 15 jyldyŋ ışınde ärtürlı halyqaralyq festivalderde 14 bas jülde aldy. Özge teatrlardy qaitalamai, özınıŋ dara da, sara jolyn tapty dep esepteimın. Būl künderı teatrda bes buyn akterler bar. Olardyŋ köpşılıgı Temırbek Jürgenov atyndaǧy Ūlttyq öner akademiiasyn bıtırgen özımnıŋ şäkırtterım. Olar äbden qairalǧan, qiyndyqqa tözetın menıŋ qolymdaǧy instrumentter. Qazırgı akterler besaspap boluy kerek. Olar än de aita bılıp, plastikany meŋgeru kerek. Sirk önerın de üirenıp, muzykalyq aspaptarda oinai bıluı qajet. «Jastar» teatrynyŋ akterlerı jan-jaqty önerdı meŋgergen dep aita alamyn. Iаǧni, men spektakl qoiǧanda orkestr ızdemeimın. Būl – qosymşa şyǧyn ǧoi. Ärtürlı janrdaǧy spektaklderdı özımızdıŋ küşımen qoiyp jatyrmyz. Şetelderge şyqqanda akterlerımızdıŋ besaspaptyǧyna jūrt taŋǧalady. Qazır ūjymda 187 adam jūmys ısteidı. Sonyŋ qyryq şaqtysy – akterler.
– Ekı jyldai būryn elordada Muzykalyq jas körermen teatry aşyldy. Osy teatrdy bäsekeles retınde körmeisız be?
– «Jastar» teatry bäsekelesetın teatr emes. Menıŋ de öz jolym bar. Ol bıreuge ūnai ma, ūnamai ma özımnıŋ tırlıgım dūrys ekenın bılemın. «Jastar» teatrynyŋ jäne özımnıŋ rejisser retındegı körermenderım bar. Olar jalǧyz astanada ǧana emes, bükıl Qazaqstanda şoǧyrlanǧan. Qai oblysqa barsaq ta, bızdı qūşaq jaia qarsy alady. Keide bır qalaǧa soqpai ketsek, «Nege bızden attap kettıŋızder?» dep ökpelep jatatyndar da tabylyp jatady. Būdan artyq ne kerek? Basty maqsatymyz – körermenderge äser syilau. Sol maqsatty oryndap kele jatyrmyz. Körermenderden önerımız üşın talai ret alǧys estıdık.
Al Muzykalyq jas körermen teatry bızden keiın aşylǧan teatr. Är närse elıkteu, solyqtaudan bastalady. Olar da bız siiaqty keiınnen öz joldaryn tabady. Qazır balabaqşa men mektep jasyndaǧy balalarmen jūmys ıstegenderı dūrys. Söitıp bolaşaq körermenderdı ülken teatrlarǧa daiyndap beredı.
– «Jastar» teatrynyŋ akterlerı besaspap dedıŋız ǧoi. Şäkırtıŋız Däuren Serǧazinnıŋ qoiǧan spektaklderın de körıp jürmız. Onyŋ rejisserlıkke keluıne sızdıŋ yqpalyŋyz boldy ma?
– Ärine, yqpalym boldy. Men mäŋgılık emespın ǧoi. Özımnıŋ şäkırtım keiınnen ornymdy basyp, osy teatrdy alǧa qarai jürgızse degen oimen Däurendı rejisserlıkke baǧyttadym. Ol jastaiynan aldyma kelıp, qalai jūmys ısteitınımdı, qoldanatyn täsılderımdı, taŋdaǧan taqyryptarymdy körıp kele jatyr, Bolaşaqta qalyptasqan ūjymdy şaşyratyp almau da maŋyzdy. Däurenge «ne qoiǧyn kelse, sony qoi» dep şyǧarmaşylyq erkındık berdım. Onyŋ negızgı käsıbı – akter. Bıraq rejisserlık qolynan kelıp tūr.
ŞEKSPİR – DRAMATURGİIаNYŊ ŞYŊY
– Qazır qazaq teatr rejissurasyna köp syn aitylyp jatady. Sızdıŋ rejisserlıkke qoiatyn talaptaryŋyz qandai?
– Mäskeude Erşov atyndaǧy teatr instituty bar. Jarty jyl būryn sony bıtırgen Nūrdäulet Sovethan esımdı jıgıttı «Jastar» teatrynda jūmys ıstegım keledı» degen soŋ qabyldadym. Bıraq «aldymen qoiǧan alǧaşqy spektaklındı köreiık, oǧan deiın synaq merzımınde jüresıŋ» degen şart qoidym. Alaida spektaklı dūrys şyqpai qaldy. Sodan qoştasuǧa tura keldı.
Jalpy soŋǧy jyldary Qazaqstannyŋ teatr önerınde bır jaman ürdıs beleŋ ala bastady. Mūny orysşa psevdosovremennost dep ataidy. Qazaqta Jıbek, Baian, Qaragöz mahabbattyŋ, tazalyqtyŋ simvolyna ainaldy. Būl – ūlttyq qūndylyǧymyz. Olardyŋ äu basta qazaq qabyldaǧan beinesın özgertuge bolmaidy. Olar – halyqtyŋ namysy, ūltymyzdyŋ ūǧymynda qazaq qyzdarynyŋ eŋ joǧarǧy satysynan oryn aldy. Al halyqtyŋ namysyna tiiuge bolmaidy. Qazır şetelderde oqyǧan rejisserler anaiy türde Jıbek, Baian, Qaragözdıŋ beinelerın teatr sahnasynda özgertuge köştı. Būl – öner emes, azǧyndyqtyŋ bır türı. Sol teatrymyzda örıs alyp bara jatyr. «Äi» deitın äje, «qoi» deitın qoja joq. Qozyǧa nemese Tölegenge smoking, aiaǧyna qyzyl näski, krossovki kigızu zamanaui önerge jatpaidy.
– Künı keşe ǧana Qalleki teatrynan «Baian sūlu-Qozy Körpeş» spektaklın kördık. Bız būl qoiylymdy qabyldai almadyq, keibır körermender de synap jatyr. Onda sız aityp otyrǧan jaǧdai oryn alǧan siiaqty.
– İä, Nūrdäulet Sovethan da teatrymyzda tura sondai spektakl qoidy. Sondyqtan basqalarǧa sabaq bolsyn dep «Kain» atty spektakldı premeradan keiın toqtattym. Aldynda Äzırbaijan Mämbetov teatrynan «Jıbek» deitın ūlttyq ūǧymymyzǧa säikes kelmeitın qoiylym kördım. Sony körıp otyryp, qatty qinaldym. Bır jaǧynan Mämbetov – özımnıŋ ūstazym. Sondyqtan teatr direktory Tūrsynbek Qabatovqa «osyndai qazaqqa nūqsan keltıretın spektakldı körermenge körsetpe» degen keŋes berdım. Ol tüsındı.
– Dūrys aitasyz, bızde qazır ūlttyq klassikany zamanaui ülgıde qoiu jiılep kettı. Rejisserler ızdenbei me, bılmeimın, baiaǧydan belgılı pesany alyp qoia salady. Bır jaǧynan qazır dramaturgiia joq degen äŋgımenı de estimız. Sız būl pıkırge qalai qaraisyz?
– Toqsanynşy jyldardan berı qarai dramaturgiia joǧaldy dep aituǧa bolady. Tūŋǧyş Prezident qory jylda otyz jasqa deiıngı jastar arasynda poeziia, proza, dramaturgiia, balalar ädebietı janrlarynda konkurs jariialaidy. Men sonyŋ dramaturgiia seksiiasyndamyn. Sonda bırdı-ekılı pesa ǧana kelıp tüsedı. Onyŋ özı jaramaidy. Üş-tört jylda äiteuır ıske jaraityn bır pesa tüsedı. Sonyŋ jylt ete qalǧanyn sahnaǧa yŋǧailap, qoiuǧa tyrysamyn. Bıraq būl – tym az. Dramaturgiiamyzdyŋ aqsap tūrǧany ras. Bes-alty jaqsy jas dramaturg şyqsa jaman bolmas edı. Bıraq joq dep qarap otyrmaisyŋ ǧoi, men būryn jazylǧan dramalardy alamyn da zamanui tılde ūsynamyn. Alaida pesa mätınıne tiıspei, keiıpkerlerge smoking kigızbei sahnalaimyn. Mäselen, «Jastar» teatrynda qazır körermenderdıŋ yqylasyn alǧan «Jıbek», «Qozy Körpeş-Baian sūlu», «Aiman-Şolpan» bar. Osy spektaklderge körermender köp keledı. Sosyn älemdık deŋgeidegı Şekspirdı qoiamyn. Jalpy Şekspirden asyp ketken dramaturg joq. Şekspir – dramaturgiianyŋ şyŋy. Ol barlyq halyqqa bırdei. Odan jaqsy material alyp, akterdıŋ ösuıne de jaǧdai jasauǧa bolady.
Būdan būryn Şekspirdıŋ «Gamletın», «Asauǧa-tūsauyn» qoidym. Qazır «Romeo men Djulettany» daiyndap jatyrmyn. Şeteldık klassikadan da qazaqqa jaqyn spektakl qoiuǧa bolady. Tek oǧan qazaqy közqaras qajet. Mäselen, Gamlettı Qabılet dep atadym. Jalpy «Üş kün Şekspirmen» degen jobany äzırledım. Sol künderı «Gamlet», «Asauǧa-tūsau» jürıp, «Romeo men Djulettamen» tüiındeledı.
NAǦYZ KİNONY SERİALDAR BASYP KETTI
– Şeteldık spektaklder keiıpkerlerın qazaqqa jaqyndatu turaly aityp jatyrsyz. «Kaindy» men de kördım. Dıni aŋyzdan alynǧan oqiǧa ǧoi, qazaq Kaindy – Qabyl, Aveldı – Abyl dep qabyldaidy. Bıraq premerada Kain men Avel attarymen jürdı. Sony Qabyl men Abyl dep beruge bolar edı dep oilaimyn.
– Adamzattyŋ basy osy Qabyl men Abyldan bastalady ǧoi. Al «Kain» Baironnyŋ şyǧarmasy jelısımen qoiyldy. Bairon islam dının beker qabyldaǧan joq qoi. Spektakl şeşımın sodan ızdeu kerek edı. Sonda tüiını tabylar edı. Bıraq olai bolmady. Qoiǧan jas rejisser bälkım halqymyzǧa qandai qoiylym keregın keiın tüsıner. Tüsınse – jaqsy.
– Qazırgı jastar kıtap oqymaidy deimız. Dramaturgiia joq deiık, bıraq menıŋşe qazaqtyŋ prozasynan inssenirovka jasap, tap-tamaşa spektaklderdı qoiuǧa bolady. Sız qalai oilaisyz?
– Dūrys aitasyz, jastar kıtap oqymaityn boldy. Endı oqidy dep te oilamaimyn. Özım erterekte Oralhan Bökei, Roza Mūqanova, Şyŋǧys Aitmatov üşeuınıŋ prozasynan bır spektakl şyǧardym. Jastarǧa sondai ızdenıs kerek.
– Bügıngı spektaklder jaŋa zaman talaptaryna sai keluı kerektıgı dau tudyrmaityn şyǧar. Sūraǧym kelıp otyrǧany, keŋes zamanynda sızder oqyǧan Stanislavskii jüiesı eskırgen joq pa?
– Joq, eskırmedı, eskırmeidı de, būl – mäŋgılık. Stanislavskii boiynşa akterge aldymen zeiın kerek. Belgılı bır obrazdy şyǧaru üşın ol zeiındı boluy kerek. Sosyn osy jüiede «ūsynylǧan jaǧdai» degen bar. Jalpy Stanislavskii jüiesı – rejisser men akterdı tärbieleu qūraly, rejissuranyŋ, akterlıktıŋ älıppesı. Stanislavskiiden keiın şyqqan Meirhold, Vahtangov sol jüienı ala otyryp, özderınıŋ formalaryn tapty.
– Sız kinoda da oinadyŋyz. Keşegı Şäken Aimanov, Abdolla Qarsaqbaev, Sūltan Qojyqov sekıldı kinorejisserler men qazırgı kinorejisserler arasynda sabaqtastyq joq dep aitylyp jatady. Iаǧni, Aimanovtardyŋ dästürı üzıldı. Bügıngı qazaq kinosyna köpşılıktıŋ köŋılı tolmaityny da sodan şyǧar.
– Şäken Aimanovtar kezınde ülken mektepten öttı. Keŋes Odaǧyn köp synaimyz. Bıraq sol kezdegı öner salasynan köp närse aluǧa bolady. Sol zamandaǧy jüie önerımızdıŋ örleuıne äser ettı. Sodan kino, balet, opera, teatr önerı qazaqqa keldı. Özım sol zamanda ömır sürdım. Oqydym, bılım aldym. Älemdık deŋgeidegı ädebiettı bılemın. Mäskeude oqyp, kıtaphanalaryna jiı baratynmyn. Qazır öner adamdaryn oqytuda da kemşılık bar ma dep oilaimyn. Kinoǧa kelsek, naǧyz kinony serialdar basyp kettı. Osy künderı serialdar köp tüsırıledı. Qazır jalǧyz Aqan Sataev pen Rüstem Äbdıraşqa qarap qalǧandaimyz.
– Ärıptesıŋız Talǧat Temenov siiaqty kino tüsıru oiyŋyzda bolǧan joq pa?
– Joq, ondai oiym bolmady. Özımnıŋ teatr degen käsıbım bar. Būl käsıptı jaqsy köremın. Menı ösırgen, tanymal qylǧan da teatr önerı. Kino tüsıremın dep sätsız tuyndy jasasam, būl bükıl osy künge deiın jinaǧan abyroiymnan aiyrylu ǧoi dep esepteimın.
JAS REJİSSERLER KÖRSEQYZARLYQTAN AULAQ BOLǦANY JÖN
– Keiıngı jyldary Jūldyzbek Jūmanbai, Farhat Moldaǧali degen jaqsy jas rejisserler şyqty. Olardyŋ şyǧarmaşylyǧyna közqarasyŋyz qandai? Jalpy qazaq rejissurasynyŋ bolaşaǧyn qalai elestetesız?
– İä, sız aityp otyrǧan jıgıtterdıŋ aiaq alysy öte jaqsy. Bıraq olardyŋ bolaşaǧyna alaŋdaisyŋ. Tosyn būrylystardan ada bolyp, öz baǧyttaryn tapsa eken deisıŋ. Jūldyzben pen Farhattyŋ qoiǧan spektaklderın körıp, «ättegen-ai» degen tūstarym boldy. Körseqyzarlyqtan, körermenderdı tartamyn dep arzan täsılderdı qoldanudan aulaq bolǧan jön. Mümkın, olarda älı de elıkteu bar şyǧar. Bıraq öz joldaryn tapqandary dūrys.
– Jas kezderınde elıkteu bärınde bolatyn şyǧar. Kezınde sız kımge nemese kımderge elıktedıŋız?
– Äzırbaijan Mämbetov qazaq teatr önerın ülken biıkke şyǧardy. Äzekeŋ qazaq teatrynyŋ reformatory bolyp, bükıl älemge äigılı ettı. Vahtangov teatrynda «Ǧasyrdan da ūzaq kündı» qalai qoidy! Men akter kezımde osy kısınıŋ spektaklınde oinasam dep armandaitynmyn. Aqyry, şäkırtı boldym. Ol kısı spektakldı körermenge ūsynudyŋ jaqsy formasyn tapty. Men de sol formany qoldansam dep oilaitynmyn. Mäskeude oqyǧanda Mark Zaharovtyŋ Lenkom teatryna, «Tagankadaǧy teatrǧa» köp baratyn edım. Sondaǧy spektaklderden de alǧanym da bar. Muzykany jaqsy köretındıgımnen spektaklderımde köp qoldandym. Älı künge deiın muzykasyz qoiylym qoimaimyn. Söitıp öz jolym tabyldy.
– Klassikany bıraz qoidyŋyz. Şekspirdı sahnaladym dep aittyŋyz. Taǧy qandai avtorlardy qoiǧyŋyz keledı?
– Eŋ jaqsy köretın jazuşym – Şyŋǧys Aitmatov. Onyŋ şyǧarmalaryna mektepten qūmarmyn. Kıtabyn da dükennen ūrlaǧanym bar. Kelesı jyly onyŋ tuǧanyna 95 jyl tolady. Soǧan qazır ıştei daiyndyq jürgızıp jatyrmyn. Sondyqtan şyǧarmalaryn ekşep jürmın.
– Kezınde Qalibek Quanyşbaev teatryna Iliias Esenberlinnıŋ atyn beru ūsynylǧan eken. Qazır «Jastar» teatrynyŋ ǧimaraty Esenberlin köşesınde ornalasqan. Sızdıŋ onyŋ «Ǧaşyqtar» spektaklın qoiǧanyŋyz da bar. «Jastarǧa» Esenberlinnıŋ atyn beruge qalai qaraisyz?
– Būl men şeşetın mäsele emes. Bıraq «Ǧaşyqtardy» qoiudy köp jyldan berı oilastyryp jürdım. Aqyry sätı kelıp, sahnaladym. Alaida aiaǧyna jetken joqpyn dep oilaimyn. Qaitadan kırısıp, basqaşa qoiudy da oilap qoiamyn.
– Sız būryn qoiǧan spektaklderıŋızge keide qaitadan oralyp, jetıldırıp, jaŋaşa qoiatyŋyzdy baiqap jüremın. Mäselen, Talaptan Ahmetjannyŋ qalamynan tuǧan «Sūlu men suretşını» jaŋǧyrttyŋyz…
– İä, būl spektakldı tört ret jaŋǧyrttym. Törtınşı ret Türkıstanda qoidym. Būl aldyndaǧylardan müldem basqaşa qoiylym bolyp şyqty. Dramalyq nūsqasynda Ädıl Ahmetov pen Nazgül Qarabalina oinaidy. Miuzikl retınde de körermenge ūsyndym. Endı besınşı ret qoisam ba dep oilap jürmın. Belgılı bır şyǧarmada qatyp qalǧan närse joq. Marqūm Talaptan Ahmetjan jaqsy jıgıt edı. Onyŋ bır kıtabyn oqyp, «Sūlu men suretşıden» pesa jazşy dep özım ūsynǧan edım. Ömırşeŋ spektakl bolyp şyqty.
