…Arabta «äl-maktub» – «peşeneŋe jazylǧan», «jazmyş», türıkşe – «mektub» – «hat», «jazu», al qazaqşada – «mektep» – «oqu taratatyn oryn». Demek, üşeuınıŋ de är halyqtyŋ tıldık erekşelıgıne qarai dybystaluy ärqalai aitylǧanmen, tüpkı maǧynasy ortaq, iaǧni «jazu». «Jazu» sözınıŋ mänı zor. Är adamnyŋ taǧdyrynda özındık jazuy, iaǧni ömırınıŋ mektebı qalyptasady. Sol mektepte oqidy, toqidy, sabaq alady. Mektepte qarıp tanytyp, qarıptep tüzılgen jazudy oqytady. Jer jüzınde jetı jasqa jetken jetkınşekterdıŋ moinyn iıltıp jazuǧa üŋıltedı. Bala bolsa da, moinynyŋ iılgenı – jazudy moiyndaǧany, jazbaǧa moiynsyna bastaǧany… Orta mektep şyŋdaidy, ömır mektebı synaidy. Soǧan säikes, «äl-Qadır», iaǧni taǧdyr şydaǧandy ozdyrady, moiyǧandy syndyrady. Būl – Qūdaidyŋ qalauy! Kei-keide äldebıreulermen äŋgımelese qalsaŋ, «…Oi, nesın aitasyŋ, menıŋ ömırım bır kıtap qoi» dep jatady. Ömırımızdıŋ ön boiynda oimaqtai oqiǧa bolsyn, bız oilamaǧan jerden oiyp tüser oiyq oqiǧa bolsyn, oidym-oidym oqiǧa bolsyn, orny özgeşe oqiǧalar da kezdesedı. Ony ärkım özınşe bır-bır kıtapqa balaidy. Asylynda, «kataba» sözı – ana tılımızdegı «kıtap» sözınıŋ arabşa tüpkı maǧynasy. «Kataba» arab tılınde «jazudy jazu», iaǧni sol eldıŋ tıldık grammatikalyq erekşelıgıne sai etıstık bolyp tabylady. Qazaq tılınde «kıtap» bolyp özgerıp, zat esımge auysqan. Adam balasy tırşılıgınde qalauynşa bır kıtapty özı jazyp, soŋǧy betın özı jaba alady. Al endı bıluımızşe, pendenıŋ bū düniedegı sät saiynǧy oŋdy-terıstı qareketınıŋ, jasaǧan amaldarynyŋ «däpterı» özı ötkenınşe tämamdalmaq emes. Jäne bır estuımızşe, düniege kelgen sätımızde maŋdaiymyzǧa jazylǧan jazu, iaǧni jazmyş nietımızge, piǧylymyzǧa qarai ne dūrysqa, ne būrysqa bastap, taǧdyrymyzdyŋ oŋdy-terıstı özgeruıne jeteleitın körınedı ǧoi. Qazaq «Jazmyştan ozmyş joq» deidı. Osy oraida, ūzaq ǧūmyrymyzda nemese qas-qaǧym sättegı bır kıtapqa jük bolarlyq oqiǧalar Jaratuşy Haq İenıŋ qalauyna qarai tüzıledı. Ol – aqiqat!
80 KÜN MEN 80 JYL
…Bälkım, būl oqiǧany bıreu-bıreuden estıp, bıreu bır jerden oqyǧan şyǧar, degenmen äŋgımenıŋ ärı jaŋǧyrtqan saiyn kıre tüsedı. Erterekte bılgır ūstaz aldynda otyrǧan on-san şäkırtınıŋ arasynan bır balanyŋ maŋdaiyndaǧy jazudy oqyp qalady. Jazuda «Seksen kün ömır süredı» degen qarıp taŋbalanypty. Ūstaz köp oilanbastan balany ata-anasyna jıbermek bolyp şeşedı. Rasymen, şäkırttıŋ seksen kündık ǧūmyry qalsa, alystaǧy äke-şeşesıne jetıp, didarlasyp ülgeredı. Aldyna şaqyryp alyp basynan sipap: «Balam, sen auylyŋa baryp qaita ǧoi» dep jolǧa salady.
Arada äldeneşe kün ötkennen keiın ūstaz älgı şäkırtınıŋ sabaqqa kelıp otyrǧanyn köredı. Köredı de taŋǧalady. «Bū qalai?». Balanyŋ jüzıne barlap qarasa, maŋdaiynda «80 jyl ömır süredı» degen jazu tūr eken. «Men qatelestım be?.. Jo-joq, olai boluy mümkın emes. Men 80 kün degen jazudy anyq kördım ǧoi, endı 80 jyly qaidan şyqty?! Mūnda bır män bar» dep şäkırtın şaqyryp, suyrtpaqtap syr tartady. «Ata-anaŋa bardyŋ ba?». «Bardym». «Aunap-qunap, mauqymdy basqan soŋ ata-anam oquymdy jalǧastyruymdy keŋes ettı». «M-m-m-m… Jolda ne kördıŋ, elde ne kördıŋ? Ne ıstedıŋ? Kımdı jolyqtyrdyŋ?». «Elıme jetkenşe eşkımdı körgen joqpyn. Tek jolda qūm basqan qūmyrsqanyŋ ileuın kördım. Beişaralar qybyrlap, qūmnan ileuıne kıre almai ärlı-berlı zyr jügırıp jür eken. Sodan otyra qalyp, bırneşe kün ileudı qūm tüiırşıkterınen arylttym. Qaitar jolda kıdırıssız aldyŋyzǧa keldım».
Bılımdar ūstaz būl arada bır närsenı bıldı. Demek, özınıŋ üş ai būrynǧy körgen maŋdaidaǧy 80 kün degen jazu şyn, qazırgı körgen 80 jyl degen taŋba ol da haqiqat. Iаǧni jaryqtyq qūmyrsqalar qūmnan ileuın arşyǧan balaǧa öz ömırlerınıŋ bır-bır mysqalynan berıp, jasöspırımnıŋ jasyn sanauly saǧattardan 100 jylǧa jaqyndatqan.
ÜŞ KÜN DEGENDE TIRILIPPIN
Bügınde 72 jastaǧy Valentin Dikuldı ärısı dünie jüzı, berısı keşegı Keŋes Odaǧy tügel bıledı. 1964 jyly sirkte 18 jasar akrobat saqtandyrǧyş qūrylǧysyz jıpke ılınıp, äuede qalyqtap öner körsetıp jürgen sätınde abaisyzda arqan üzılıp ketıp, 13 metr biıktıkten qūlaǧan. Bas-mi jaraqatyn alyp, eŋ qiyny omyrtqasy bırneşe jerden synyp, bel omyrtqasy auyr zaqymdandy. Auruhanadan bırınşı toptaǧy mügedek bolyp şyqty. Bıraq adam aitqysyz erık-jıgerınıŋ, jankeştı jattyǧularynyŋ arqasynda 5 jyldan keiın aiaǧyna tık tūrǧan ol keiın kele sirkte auyr atletikamen ainalysty. Kündız-tünı tynbai jattyǧa kele, 900 kg-dyq salmaqty jeŋıl kölıktı ışındegı adamdarymen bırge köteredı. Aiaǧy jüruden qalǧannan keiın özın-özı emdep şyǧyp, osyndai zor jetıstıkke jetken älemde jalǧyz adam – Valentin Dikul. Qazırgı taŋda zaqymdanǧan tırek-qimyl apparatyn qalpyna keltırudı emdeitın bırneşe klinikasynda jylyna jüruden qalǧan 4,5 myŋ adamdy aiaǧynan tık tūrǧyzady. Osyndai ırı jetıstıkke jetken Valentin Dikul kezınde üş märte ölım auzynan qalǧan. Bırınşısınde bır kiloǧa tolmaityn şala tuǧan balany bū dünielık emes dep ata-anasy öz saltyna säikes qinalmai jan tapsyrsyn degen oimen şaqalaqty ikonnyŋ janyna qoiady. Äldeneşe uaqyt ötkende bala tırşılıkten habar beredı. Sirkte qūlap, ekı aiaǧy jansyz qalǧan kezde bū dünieden baz keşıp, ekı märte öz janyn özı qimaq bolǧan. Därıgerler qūtqaryp qalǧan. Sonda Valentin İvanovich «Demek, menı Jaratqan İem üş ret ajaldan alyp qalǧan bolsa, menıŋ būl düniege kelgendegı missiiamnyŋ bıtpegenı ǧoi» dep şeşıp, adamdardy emdeudı maqsat etedı.
Tıze bersek mūndai oqiǧalar öte köp. Aitpaǧymyz – «Qyryq jyl qyrǧyn bolsa da ajaldy öledı».
…Ülkenderdıŋ aituynşa, men bır jasymda aiaqasty qatty auyryp, auruhanaǧa tüsıppın. Saulyǧym sät saiyn naşarlap, därıgerdıŋ emı qonbapty. Ümıtın üzgen olar menı üige şyǧarypty. Almatydan oqyp kelgen Tūmarkül pediatr aq jaimaǧa orap, «Erteŋ taŋ atqanşa küte berıŋız. Ary qaraiǧysyn özderıŋız bılesızder… Bala bırer saǧatta bū dünielık bolmaidy» dep apamnyŋ qolyna köldeneŋ ūstatypty. Menı üige alyp kelgen. Auyldyŋ ülkenderı jinalyp, aldy apama jūbatu aita bastaǧan. «Bala men kelınnıŋ bastary jas. Böpelerı taǧy bola jatar, Qūdaidyŋ salǧanyn köresıŋ de» deptı. Sol uaqyttarda üige oilamaǧan jerden Jūmaş degen ata kelgen körınedı. Qariianyŋ kısı emdeitın qasietın auyl-el tügel bıledı eken. Qūdai aidap keldı me, apamnyŋ köŋıl küiın baǧamdap: «Yrysjan, jaişylyq pa?» deidı. Apam: «Tūŋǧyş nemerem edı. Doǧdyrlar adam bolmaidy dedı. Äldeqalai bolsa erteŋ jaiǧastyrarmyz» dep jylap jıberıptı. «Qane, bala qaida?». Apam anadai jerdegı bürkeulı aq jaialyqty nūsqaǧan. Emşı ata oraudy qolyna alǧanda būǧan deiın tırşılıkten belgı bermei jatqan men bala mysyqtyŋ dybystaǧanyndai älsız yŋyldappyn. «Qaidaǧyny aitatyny nesı, men qazır bır jaqqa ketıp bara jatyrmyn. Ymyrt jabylmai maǧan üige alyp kel» deptı.
Apam men 3-klasta oqityn Şyryn apaiym ekeuı menı köterıp 12 şaqyrym jerdegı körşı auylǧa Jūmaş ataidyŋ üiıne şyqqan. Keştetıp jetkenınde qariia esıktıŋ aldynda tūr eken. «Qaryndasym-au, nege sonşa keşıktıŋder?!» dep, ekı qolyn ekı jaǧyna sermelep «Ket-äi, ket, ketıŋder!» deidı de, «Bırımen-bırı jarysyp, endı bolmaǧanda mynalar abalap, qaumalap barady ǧoi tıptı» dep orauly balany qolyna alyp, üige kırıp ketıptı. Sonda Şyryn äpkem: «Apa, myna kısı nenı quyp jatyr, kımdı quyp jatyr?» dep sūrapty. «Būl kısınıŋ özınen basqa eşkımge körınbeitın itterı bar deuşı edı. Nauqas kelerde qaumalap, qorşap alsa qiyn deitın. Solar jaqyndap qalǧan bolar, quyp tastady ǧoi, äiteuır» dep jauap beredı apam.
Älden uaqytta üiden şyqqan Jūmaş atai «Balaǧa üş kün dem salamyn. Al sender auyl, ainala-töŋırekte ittıŋ ölgen jerın körseŋder ysyryp tastap, ornynan ekı uys topyraǧyn maǧan äkelıŋder» deidı. Apam abdyrap qalǧan. Sonda Şyryn äpkem jalma-jan: «Apa, apa, men bızdıŋ auylda qūmözekte ölıp jatqan ittı körgenmın» degende, qariia: «Oi, qaraǧym, jaqsy boldy ǧoi. Aldymyz tün, ülgermeisıŋ. Erteŋ baryp sol jerden ekı uys topyraqty taza şüberekke tüiıp maǧan äkele ǧoi». Äpkem ataidyŋ aitqanyn būljytpai oryndaǧan. Auruhanadan aldyna köldeneŋ salyp alyp şyqqan apam üş künnen keiın menı Jūmaş ataidyŋ üiınen qolyna tık köterıp talpyntyp, auylǧa alyp qaitypty.
SUǦA KETKENNIŊ TAL QARMAITYNY RAS EKEN
…Öz basym jüzu bılmeimın, bıraq özen-kölge tüsuge öte qūmarmyn. Osydan bırneşe jyldar būryn ärıptester bolyp jinalyp Qapşaǧaiǧa demaluǧa bardyq. Jüze alatyndar bar, jüze almaityndar bar – bärımız suǧa tüstık. Ulap-şulap jürıp jyp-jyly suda qyzdy-qyzdymen men jaǧalaudan alystaŋqyrap ketkenımdı keşteu aŋǧardym. Jalma-jan jaǧaǧa ūmtyldym. Qaida-a! Tabanym tiianaq tappai ekı qolym erbeŋdep kettı. Mūny eşkım baiqamady, dausym da şyqpai qaldy. Ne kerek, bır kezde maltyǧyp jürıp «V-jjj-jjj» dep tömenge tartylyp bara jatqanymdy, suǧa batyp bara jatqanymdy anyq sezındım. Jan şırkın tättı, su astynda qolymdy qarmana berdım. O, toba, endı eşteŋe joq-au degen kezde oŋ qolymnyŋ ortan terek sausaǧym äldebır jıŋışke jıpke ılıngenın sezdım. Dereu sausaǧymdy bügıp, jıptı qysyp aldym. Aiaǧymdy serpıp qalyp edım, zamatta su betıne qalqyp şyǧa keldım. Söitsem bır qyzdyŋ «Ei, ei! Jıber! Jıber, şeştıŋ, şeştıŋ!» degen dausyn estıdım. Ondaida oŋailyqpen kım jıbersın. Sol jıpke ılınıp, ılesıp jürıp tabanymnyŋ topyraqqa tigenın sezdım. Däl janymda Tahira degen qyz «Rauşan, jıber, jıber. Men jaǧaǧa qalai şyǧam?» degenınde baryp aŋdadym. Men onyŋ kupalnigınıŋ bauyna sausaǧymmen jarmasyp alyppyn. Menı qūtqarǧan, menıŋ qalqyp şyǧuyma sebep bolǧan Tahira eken. Tahira su astynda jüzudıŋ şeberı edı. Demek, jüzıp menıŋ janymnan ötıp bara jatqanda su astynda qarmanyp jürgennen menıŋ qolym onyŋ kiımınıŋ bauyna ılıkken eken…
Mıne, sodan berı qanşama jyldar öttı, bırneşe ret qanşa jinalsam da Qapşaǧaiǧa jolym tüspei qoidy. Bır joly tıptı Baian degen qūrbym dostarymyzdyŋ bärın Qapşaǧaidaǧy üiıne qonaqqa şaqyrdy. «Suǧa tüsemız, kupalnikterıŋdı ala kelıŋder» degen. Bardyq. Ertesıne bärımız tüske qarai kölge tüsuge jinaldyq. Menıŋ sumkamda kupalnigım bolmai şyqty. Ärı aqtardym, berı aqtardym. Joq. Üide qaldyryp ketkenmın ǧoi. «Daiyndap-aq qoiyp edım, qalai ǧana qaldyryp kettım?!» dep öz-özıme taŋǧaldym. Aqyry men barmaityn boldym. Basqalary daiyn tūr edı. Men barmaityn bolǧannan keiın «Bölınıp-jarylyp ne ısteimız, kelesı kelgende tüsermız» dep olar da aiaqasty ainyp şyǧa keldı. «Odan da tauǧa baryp gül tereiık» dep oilamaǧan jerden bökterge bet aldyq.
…Almatyǧa, üige kelsem kupalnik tösegımnıŋ bas jaǧynda, jastyqtyŋ astynda qalypty. Esıme tüstı. Zattarymdy jinastyryp jürgenımde üige su eseptegış qūraldaryn tekseruge baqylauşy kelgen kezde jön körsetuge ashanaǧa şyǧyp bara jatyp, auzy aşyq daiyn tūrǧan sömkege saludyŋ ornyna bölmege bıreu kırıp qalsa, ülken-kışınıŋ közıne tüspesın dep jastyǧymnyŋ astyna qoia salyppyn. Baqylauşy ketken soŋ sömkemnıŋ sydyrmasyn jauyp, qaryma ılıp alyp üiden şyǧyp jüre berıppın. Kım bıledı, būl asa meiırımdı Jaratuşy İem osy joly menı taǧy da saqtaǧany şyǧar…
