«Örmekşı adamdar»

Kez kelgen adamdy ädemılıgımen baurap alatyn äsem Astana ǧajaiyp säuletımen, zäulım ǧimarattarymen erekşe. Alaida bas qalanyŋ, äsırese, künge şaǧylysatyn biık şyny ǧimarattary qalaişa ädemı ärı mūntazdai taza bolyp tūruy mümkın? Bıle bılseŋız, ol üşın öndırıstık alpinist mamandary tynbai eŋbek etedı.

ÖNDIRISTIK ALPİNİZM AQŞ-TA PAIDA BOLǦAN

Biık ǧimarattardyŋ qabyrǧasynda arqanmen salbyrap tūrǧan adamdardy baiqap jürgen bolarsyz. İä, olar – öndırıstık alpinister. Olardy bylaiǧy jūrt «örmekşı adam» dep te ataidy. Köpşılık talaidan berı habardar bolǧanymen, būl käsıbi mamandyq keibıreu üşın älı de taŋsyq syŋaily.
Öndırıstık alpinizm ötken ǧasyrdyŋ 30-jyldarynda AQŞ-taǧy zäulım ǧimarattar men elektr stansalarynyŋ qūrylysy salynyp jatqan uaqytta paida bolǧan desedı. Tarihi mälımetterge süiensek, atalmyş mamandyq Keŋes Odaǧyna 1941-45 jyldardaǧy soǧys kezınde jetken. Leningradty faşisterden azat etu kezınde alpinis­ter brigadasynyŋ qūramynda bolǧan Keŋes Odaǧynyŋ batyry Mihail Vobrov arqanmen örmelep, öndırıstık alpinizmnıŋ qyr-syryn meŋgergen degen derek bar. Alaida tek 1980 jyldardan berı ǧana älem elderı qauyrt qoldana bastaǧan atalmyş käsıbi mamandyqtyŋ Qazaqstanǧa naqty qai jyly kelgenı belgısız. Degenmen keibır derekterge süiensek, 2000 jyldary TMD elderınıŋ eşqaisysynda, tıptı Reseide de käsıbi alpinisterdı oqytatyn kurstar bolmaǧan-dy. Köp qabatty, şyny ǧimarattardyŋ köptep salynuyna bailanysty 2008 jyly Qazaqstanda arnaiy oqytu oryndary aşyla bastapty. Al Astanadaǧy öndırıstık alpinisterdı da­iyndaityn «PromAlp» JŞS-tıŋ oqytu kurstary 2010 jyly aşylǧan. Būl mekemenıŋ tehnikalyq direktory Arman Hasenovtıŋ aituynşa, «PromAlp» JŞS – kurs ötkızetın Astanadaǧy jalǧyz käsıporyn.

– 2010 jyldan berı 100-den astam alpinisterdı oqytyp şyǧardyq. Kurs aqysy – qazırgı uaqytta 120 myŋ teŋge. Al Astanada alpinisterdı da­iyndaityn bız ǧana bolǧanymen, tapsyrys boiynşa jūmys ısteitın 2-3 ırı kompaniia bar. Odan bölek, ırılı-ūsaqty brigadalar öte köp, – degen Arman Hasenov «PromAlp» JŞS elımızdegı bırqatar ūiymdarmen, qūrylys kompaniialarymen, memlekettık mekemelermen, sonyŋ ışınde QR Işkı ıster ministrlıgı Tötenşe jaǧdailar komitetımen tyǧyz qarym-qatynasta jūmys ısteitının aitady.

QALT KETSEŊ, QATERGE ILIGESIŊ

«PromAlp» JŞS-tıŋ arnaiy kursyn aiaqtaǧan jüzden astam tülekterınıŋ bırı – Qairatbek Tūrǧanjanov. Qazırgı taŋda «Haivil servis» JŞS servistık kompaniiasynda alpinist bolyp eŋbek etıp jürgen Qairatbekpen käsıbi mamandyǧy jaily sūhbat qūrǧan bolatynbyz.
– Kursty 2012 jyly oqyǧanmyn. 5 jyldan berı osy käsıppen näpaqamdy tauyp jürgen ja­iym bar. Būl käsıbi mamandyq boiynşa bıraz jyl tek tapsyryspen ǧana jūmys ıstedım. Öitkenı negızgı jūmysym – jattyqtyruşylyq. Al servistık kompaniia­da tūraqty türde jūmys ıstep jürgenıme köp bolǧan joq, – degen ol osy käsıbi mamandyqqa qalai kelgenıne toqtaldy. – Öndırıstık alpinist boludy erte jastan armandadym dep aita almaimyn. Ärine, būl käsıbi mamandyqqa kez kelgen adamnyŋ bara bermeitını ras. Bıraq mūny men özım üşın asa bır jetıstık dep te eseptemeimın. Būl bar bolǧany qyzyǧuşylyq. Bala kezımnen sportpen äuestenıp, kürespen ainalysqandyqtan bolar, arqanmen örmeleu – men üşın kezektı jattyǧulardyŋ bırı siiaqty. Tek biıkte arqanǧa ılınıp jürıp jūmys ısteuge kez kelgen jannyŋ jüregı daualamaitynyn bılgen soŋ qyzyqtym.
Öndırıstık alpinist üşın eŋ negızgı jabdyq – taqymǧa kiıletın bekıtkış (obviazka). Sodan soŋ statikalyq jıp, iaǧni arqan. Odan keiın tüsetın qūrylǧy (osy arqyly jıp ötedı), karabin (otyratyn jabdyq), ılgışter, şyny qabyrǧalarǧa jabysatyn qūral siiaqty basqa da ūsaq-tüiek jabdyqtar jetıp artylady. Jalpy, bır öndırıstık alpiniske qajettı qūrylǧylar jinaǧy bırşama qarjyny qūraidy eken. At qūlaǧynda oinap ösken auyl balasy üşın arqanmen örmeleudıŋ asa auyr bolmaitynyn aitqan Qaqa 5 jyldyŋ ışınde qyr-syryn meŋgergen kündelıktı jūmystary jaily keŋınen äŋgımelep berdı.
– Aldymen arqandy ǧimarattyŋ şatyryndaǧy qolaily bır jerge myqtap bailau qajet. Negızı, alpinisterge arnalǧan 1500-dei bailau türı bar eken. Bıraq bız öte yŋǧaily bolǧandyqtan, ünemı «bulin» dep atalatyn bailau türın paidalanamyz. Sol siiaqty qazyqbau şaluǧa da bolady. Eŋ bastysy, jıp qanşalyqty myqty bailansa, arqan boiymen tömen tüskende özıŋe sonşalyqty senımdı bolasyŋ, – degen Qairatbek Qūrmanǧazyūly, – alpinistıŋ qatelık jasauǧa qūqyǧy joq. Qalt ketseŋ, ne densaulyǧyŋ, ne ömırıŋ qaterge tıgıledı ia bolmasa jerdegı adamdarǧa ziianyŋ tiiuı mümkın. Sondyqtan är sät mūqiiat bolamyz. Qatty jel bolǧanda, jaŋbyr jauǧanda jūmysqa şyqpai, aua raiy boljamyn baqylap jüremız, – deidı.

BİIKTEN BÄRI BASQAŞA

Qazırgı uaqytta Astananyŋ sänın keltırıp tūrǧan säulettı ǧimarattardyŋ bırı, EKSPO-nyŋ basty nysany – «Nūr Älem» şar tärızdes pavilonynyŋ tūrǧyzyluyna Qairattyŋ az da bolsa özındık ülesı bar deuge bolady. 8 qabatty alyp şardyŋ qaŋqasyn qūrastyru kezınde ol osy nysanda alpinist bolyp jūmys ısteptı. Sol siiaqty Aqtau qalasy men Astananyŋ bırşama nysandarynda eŋbek etken keiıpkerımız Saryarqa velotregınıŋ töbesındegı su aǧarlardy auystyru siiaqty bırqatar jauapty jūmystardy ıstegen. Jalpy, örmekşı adamdarǧa, iaǧni öndırıstık alpinisterge artylatyn jūmys jeterlık. Mäselen, olar köp qabatty ǧimarattardyŋ qūrylysy men şynylardy juu, keromagranitterdı auystyru, kei kezderı liftke syimaityn jihazdardy terezeden kırgızu sekıldı türlı jūmystardy atqarady. Sol siiaqty jaŋa jyl merekesı kezınde terezeden Aiaz atany kırgızıp, balalaryna tosyn syi jasau üşın de ata-analar öndırıstık alpinis­terdıŋ kömegıne jügınedı.

– Öz basym Aiaz ata bolyp körgen joqpyn. Alaida «aqyldy üilerdıŋ» tūrǧyndary kıru kodtaryn ūmytyp qalǧan kezde bırneşe ret arqanmen baryp, terezeden ışke enıp, esıkterın aşyp bergen kezderım boldy. Men jūmys ıstegen eŋ biık ǧimarat 40 qabat boldy. Ärine, biıktıktı talǧamaimyn. Degenmen jūmyr bas­ty pende bolǧannan keiın, bärıbır qorqynyştyŋ bolatyny ras. Bıraq arqanyŋ myqty bolyp, özıŋe senımdı bolsaŋ, qorqatyn däneŋesı de joq. Ünemı «bıssımılänı» aityp, täuekelge bel buyp, arqan boiymen kete beremız, – degen özgeşe mamandyq iesı, – tömenge qaraǧanymda, jerdegı kölıkter sırıŋkenıŋ qorabyna ūqsasa, adamdar kışkentai qybyrlaǧan jändıkter siiaqty bolyp körınedı. Al qalanyŋ körkem ǧimarattary men ädemı beinesın biıktıkten köru, älbette, basqaşa. Alǧaşqy kezde tıpten qyzyqty edı. Qazır köz üirenıp qalǧannan ba, asa taŋsyq bolmai kettı. Dei tūrǧanmen jazdyŋ künı jasyl jelektıŋ jaiqalyp tūrǧanynda qalanyŋ töbesınen qaraǧan qatty ūnaidy, – deidı.
Qairatbektıŋ tu­ǧan aǧasy Quanyşbek Tūrǧanjanovtyŋ da käsıbi alpinist ekenın aita ketu kerek. Biylǧy şıldedegı qasiettı Ramazan aiynda oraza ūstaǧan aǧaiyndy alpinister tapsyrys tüsken soŋ 40 qabatty üidıŋ terezelerın juypty. Aptap ystyqta 19 saǧat tamşy suǧa zar bolyp, şöl qyssa da, auzy berık alpinister arqannan äste tüspegen. Jankeştı jandardyŋ otbasyna amandyq, eŋbekterıne jemıs tılei otyryp, laiym biıkten körıne bersın deimız.

Nūrdäulet KÄKIŞEV