İä, bız qaşan qazaq bolamyz? Oilantatyn mäsele! Zaŋ rūqsat berse de, öz tegımız ben aty-jönımızdı qazaq qarpımen jazuǧa älı asyqpai jürmız. Syltau köp! Ynta, yqylas joq!
Jazuşy Aleksandr Bek Mäskeudı qorǧaǧan batyrlardyŋ erlıgı jaily jazu üşın soǧys kezınde Bauyrjan batyrǧa ailap-jyldap erıp jürıp, «Volokolam tas joly» kıtabyn jaryqqa şyǧarady.
Avtor kıtapta batyrmen qalai tanysqanyn baiandaidy: «Ol aty-jönın aitty. Jöndı esıte almai, qaita sūradym.
– Bauyrjan Momyşūly, – dedı. Tılşınıŋ ädetı boiynşa däpterdı qolyma alyp:
– Ǧafu etıŋız, familiiaŋyz qalai jazylady? – dep sūradym.
– Menıŋ familiiam joq, – dedı ol. Men betıne taŋdana qarap edım, ol:
– Atym Bauyrjan. Äkem Momyş, men sonyŋ ūlymyn, balasymyn, tüsındıŋ be? – deidı.
Onyŋ ünınde astarly bır zıl bardai sezıldı. Keiın, äbden tanysyp, syr alysqan kezde ǧana, onyŋ ne sebeptı özın familiiasyz adam dep esepteitının ūqtym» deptı.
Jazuşynyŋ soŋǧy ekı söilemge ekpın, lep beruınen batyrdyŋ özınıŋ ata-tegın «ov-pen» bylǧaǧysy kelmei, ölşemdı qalypqa syimai, qūldyq sanaǧa moiynsūnǧan ainalasyndaǧylarǧa zıldı keiıstıkpen biıkten qaraǧan ör mınezın däl jazǧan.
Jazuşy, satirik Şona Smahanūly ortalyq saiabaqta Bauyrjan Momyşūlyna kezdeisoq jolyǧyp qalypty:
– Assalaumaǧaleikum, Bauke!
– Uaǧaleikumassalam! O, qazaqtyŋ ūly adamy ekensıŋ ǧoi. Kel berı!
Baukeŋ «ūly» degen sözge salmaq sala aitypty. Şona tüsınbei sasqalaqtap qalady. Baukeŋ oǧan: – İä, bügın Qazaqstanda ekeumız ǧana ūly adamdarmyz. Men – Momyşūly, sen – Smahanūly. Basqalardyŋ bärı «ov-tar» men «ev-ter» degen eken.
Keŋes ökımetınıŋ qylyşynan qan tamyp tūrǧan kezınde qaharmannyŋ jasaǧan būl äreketın örlık, ırılık, erlık, ruhtylyq desek, täuelsızdık tuy jelbıregen beibıt te berekelı zamanda «ūly» atanuǧa niet tanytpauymyzdy qalai tüsınemız?
Anel, Asel, Aigerim, Urynbai, Nurlan, Djalgaz, Erik, Abaev, Ahmetov, Aitjanovich, Muratovich bolyp, qūldyq qamytty arqalap jüre beremız be? Keŋestık bilık taŋbalap bergen ärıpterden qaşan qūtylamyz?
Qazır qoly tise Ükımettı «qazaq tılın damyta almai otyr» dep synaityndar köp. Aldymen sondai piǧyldylar özınıŋ tegın qazaqşalap alsa, qanekei?!
Osyndaida belgılı qalamger Nūrtöre Jüsıptıŋ: «Mūǧalımder jyl saiyn mektepke keletın balanyŋ tızımın alady. Sabaq beredı. Däpter tekseredı. Jyldy qorytady. Osynyŋ bärınde synyp jurnalynyŋ betınde qate örıp jüredı. Familiiada, atynda, äkesınıŋ atynda «miagkii znak» tolyp jür. Mūǧalım sonyŋ qate ekenın köredı. Bıledı. Bıraq tüzete almaidy. Tüzetuge qaqy joq. Öitkenı metırkede solai. Metırke – tüpqūjat. Tüpqūjatqa tüsken jazu – zaŋ. Sonyŋ negızınde keiın tölqūjat toltyrylady. Aty-jönı qate-qate bala test tapsyrady. Tızım şyǧady. Qatenı gazet korrektorlary tügılı, bas redaktory da tüzete almaidy. Körıp otyrsyz qate ekenın. Bılesız qate ekenın. Bıraq bır ärıptı tüzetuge qaqyŋyz joq. Sonda ne boldy?» degenı eske tüsedı.
Endı öz basymnan ötken mäselenı baiandap bereiın. Bırde redaksiiaǧa jarnama beruge parasatty adam keldı. Jürıs-tūrysynan, söileu mänerınen ūstazdyq qasietı körınıp-aq tūrdy. «Adam söileskenşe, jylqy kısıneskenşe» degendei, jaqyn söilese bastadyq. Topşylaǧanymdai, ūstaz bolyp şyqty. Mūragerlık räsımdeude eken.
Sözınıŋ aiaǧynda «menıŋ aty-jönım qatesız jazylsyn» dep «miagkii znakty» oryndy jerıne qoiudy talap ettı. Iştei jaqyn tartyp, adamnyŋ nyspysyndaǧy qazaqy dybystar «u-ǧa», «i-ge» ainalǧanyn kördım.
Sodan gazettıŋ bır jyldyq tıgındısın alyp, jarnamalyq betke köz tıktım. Mūragerlıkterdı kördım.
Şırkın-ai, qatesız jazylǧan adamnyŋ aty-jönın tappadym. Qatenı jıbergen bız emes. Şükır, grammatikalyq qatelerge sauatymyz jetedı. Jeke kuälıktegı jazylu formasy sondai. Ony özgertu – bızge zaŋsyzdyq. Bır ärpın qazaqy dybysqa özgertseŋız, basyŋyz bälege qalady. Ony notarius qabyldamaidy. Sebebı tölqūjattaǧy ärıpterdıŋ orny özgermeuı tiıs.
Qazır bır ǧana Möldırdıŋ – Moldr, Moldir, Muldir, Moldr, Muldr, Maldir degen nūsqada jazylǧanyn köruge bolady. Mädina men Mūrattyŋ da ondaǧan orysşalanǧan nūsqasy bar.
Osy oraida, ǧalym Bekjan Dosjanūly: «Esımderdıŋ qūrylymynda qazaq tılınde joq kırme dybystyŋ ornyna ekınşısınıŋ qoldanyluy turaly qalyptasqan lingvistikalyq ereje – keŋestık ideologiia tūsynda oilap tabylǧan qazaq esımderın özınıŋ şyǧu tegınen adastyryp, ūltty joiudyŋ syrt közge baiqala bermeitın, öte näzık saiasi qūraly» dep jazady.
Keŋestıŋ bilık degenıne jettı. Marqūmdardyŋ basyna köktas qoiǧanda köbıne azan şaqyryp qoiǧan esımın emes, qūjattaǧysyn jazdyrady. Būl degenıŋız – äkesınıŋ, ata-babasynyŋ tegın joǧaltu degen söz.
Qazır qazaq bolu üşın Baukeŋ syndy erlık jasaudyŋ qajetı joq. Bar bolǧany Halyqqa qyzmet körsetu ortalyǧyna baryp, 1996 jylǧy «Ūlty qazaq azamattardyŋ tegı men äkesınıŋ atyn jazuǧa bailanysty mäselelerdı şeşu turaly» Jarlyqty negızge alyp, jergılıktı jerdegı polisiia bastyǧyna tegıŋızdı qazaqşa jazdyruǧa bailanysty ötınış jazasyz. 500 teŋgege jeter-jetpes qarjy tölep, suretke tüsesız. Sosyn 10-15 kün kütıp, «ov» pen «eva», «vich» pen «evna»-dan bırjolata qūtylasyz.
Jarlyqta ūlty qazaq azamattardyŋ tegı men äkesınıŋ atynyŋ jazyluynda qazaq tılıne tän emes affikstı alyp tastai otyryp, özgertuge haqyly, alaida tegı men äkesınıŋ atyna tübır negızı saqtaluǧa tiıs. Būl rette äkesınıŋ atyn jazǧan kezde azamattyŋ jynysyna qarai «ūly» nemese «qyzy» sözderı qosylyp bırge jazylady dep körsetılgen.
Däl osy özgerıstıŋ sızdıŋ barlyq qūjatyŋyzǧa eşqandai kerı äserı bolmaidy. Mūny öz basymnan ötkızgennen keiın jazyp otyrmyn.
Bır kezderı ketken kemşılıktıŋ saldarynan Baigenjeev Nurlat Aitjanovich tūǧynmyn. Qazır Baigenje Nūrlat Aitjanūlymyn. Öz basym ömırdegı ülken jetıstıgıme tegımdı qazaqşalauymdy jatqyzamyn.
Qūjatymdy qazaqşalap aldym-au, alaida atym men tegımdı şatastyratyndar köbeidı. Eger Şerhan Mūrtaza syndy tūlǧa bolsaŋyz jaqsy, tanymal bolmasaŋyz, esımı men tegın şatastyratyny belgılı. Öitkenı jeke kuälıktı jazu formasyn bırızdendıru maŋyzdy bolyp tūr. Jeke kuälıktı jazu formasynda tegı, aty, äkesınıŋ aty jazylady. Al ūlttyq tanym boiynşa bırınşı atyn, sosyn tegın ataimyz. Kördıŋız be, bızdıŋ oilau jüiemız ben jeke kuälıktı toltyru ülgısı bır-bırımen säikese bermeidı. Eŋ bırınşı osyny şeşıp alǧanymyz dūrys.
Būl eleusız ıs sekıldı körınedı. Bıraq artynda ülken ideologiialyq män jatyr. Qazır tektı qazaqşalau sözdı emes, naqty ıstı qajet etedı. Qysqasy, qazaq bolatyn uaqyt keldı!
Nūrlat BAIGENJE
