O dünie bır keruen
jol keşken ärı,
Bırı erte, endı bırı
keş barady.
Ketesıŋ ne qaldyryp
artyŋa sen,
El erteŋ kım edı dep
eske alady.
(Esenǧali Rauşanov)
«Beibıt künnıŋ batyry» degen ataqty men berıp otyrǧan joqpyn, ony aitqan – aty aŋyzǧa ainalǧan batyrymyz Bauyrjan Momyşūly. Jūmabek Täşenev bırde Saryaǧaş şipajaiyna kele qalady. Sonda dem alyp jatqan, soǧys körgen batyr Baukeŋ şiraq qimyldap, ornynan ūşyp tūryp: «Beibıt künnıŋ batyryna sälem» dep qūrmet körsetıptı. Sonda Jūmekeŋ «batyr sızsız, Bauke» deptı. Bauyrjan Momyşūly: «Soǧysta ärkım-aq erlık jasai alady, al beibıt ömırde erlık körsetu – naǧyz erdıŋ ısı» degen eken («Egemen Qazaqstan», 30.10.2015 j.).
Ata-babamyz «halyq aitsa, qalt aitpaidy» degen. Mende Täşenev turaly bıraz adamnyŋ oi-pıkırı bar. Sony saraptap qarap otyrsam, basym köpşılıgı Qazaqstandy bölşekteuden aman alyp qalǧandyǧyn ärtürlı mysalmen keltıredı. Al ol kısı turaly Mäskeudıŋ, Almatynyŋ mūraǧatynda bolmauy mümkın. Ol kezde «qara tızım» degen bolypty. Ol tızımge engender turaly qūjattardy kūrtyp jıberuge deiın barypty desedı. Hruşevtıŋ bedelın tüsırmeu üşın sol jaǧdai turaly qūjat jasalmauy mümkın, jasalsa qūrtyp jıberuı mümkın. Al bızdıŋ Ortalyq Komitet «Hruşevtıŋ aitqanyn oryndamadyŋ» dep jūmystan bosatpaidy ǧoi. Joǧarydan tapsyrma berıldı, bır sebepter tauyp jūmystan bosatyŋdar dep. Osy mendegı gazettıŋ bırınde bar, ol kısını bosatudy jabyq biuroda qarapty degen. Sol kezde Jūmekeŋmen ärıptes bolǧan D.Qonaevqa qalai senbeimız?! Aqyn, ūlt janaşyry Mūhtar Şahanov şirek ǧasyr Qazaqstandy basqarǧan D.Qonaevtan «…tyŋ ölkesın Reseige qosudan aman alyp qalǧan Jūmabek Täşenev deidı. Sol ras pa?» dep sūraǧanda, Dimekeŋ: «İä. Ol kezde Täşenev Qazaq SSR-ı Ükımetınıŋ töraǧasy bolatyn» dep qysqa jauap beredı («Jalyn», №2, 2008 j.). Taiauda ǧana dünieden ötken qart jazuşymyz Ä.Nūrpeiısov Qonaevtyŋ amalsyzdan kelısım bergendıgı turaly ol kısınıŋ sözın keltıredı: «Hruşev menia k stene tak prijal, mne nichego ne ostalos – dal soglasiia». Osy sözdı Täşenevke aitqannan keiın Jūmekeŋnıŋ batyldyǧyna riza bolyp Dimekeŋ «Jolbarystai jürektısıŋ-au, Jūmabek!» deptı («Ana tılı», 9.10.2019 j.).
L.Gumilev atyndaǧy Euraziia ūlttyq universitetınıŋ professory, halyqaralyq «Alaş» ädebi syilyǧynyŋ laureaty Serık Negimov būrynǧy Qazaqstannyŋ Ükımetın basqarǧan Sälken Däulenovtıŋ Jūmabek turaly tyŋ ölkesınıŋ män-jaiyn aita bastap, Täşenevtıŋ de jany küiıp, otqa tüsken köbelektei şyryldaidy dei kelıp, Mahmet Temırūlynyŋ «ajdahany auyzdyqtaǧan bahadür» Jūmabek Täşenev deitın dastanynan mynadai üzındı keltıredı:
«…Jaralǧan alyp batyr, erdıŋ erı,
Qazaqtyŋ asyl tuǧan kemeŋgerı.
Zar jylap qalar edı qazaq elı…»
(«Astana aqşamy», 27.03.2018 j.)
Endıgı sözdı belgılı jurnalist Amantai Käkenge bereiın. Būl kısı Jūmabek Täşenevtıŋ halqyna jasaǧan jaqsylyǧyn aita kelıp, ziialy qauymnyŋ Jūmekeŋe arnaǧan oilaryn keltıredı. Tarih ǧylymdarynyŋ doktory, professor B.Ermūqanovtyŋ «…v nachale 60-h godov voznikla sereznaia ugroza territorialnomu edinstvu respubliki, kogda Hruşev popytalsia cherez tak nazyvaemyi Selinnyi krai, ottorgnut kazahskie zemli, podchiniv neposredstvenno sentru. K schastiu, naşelsia mujestvennyi rukovoditel – J.Täşenev, kotoryi reşitelno vystupil protiv predlojeniia Hruşeva». Qazaqtyŋ klassik jazuşysy Ǧabit Müsırepovtıŋ: «Bız SK emespız, bıreudı ornynan alyp, bır orynǧa qoia almaimyz… Menıŋ jüregımnıŋ törınen oryn alatyn, menıŋ er ınım, erkek ınım Jūmabektıŋ qadamy qūtty bolsyn» degen.
Täuelsızdık saraiynda Jūmabek Täşenevtıŋ 100 jyldyq mereitoiyna arnalǧan jiynda akademik Myrzatai Joldasbekov söz söilep, qairatkerdıŋ esımın ūrpaq jadynda keŋınen jaŋǧyrtu üşın jasalyp jatqan jūmystardyŋ köŋıl könşıtpeitının aitty. «… Onyŋ öz ūltyna jasaǧan qamqorlyǧy ūşan-teŋız. Sondyqtan Jūmabek Täşenevtıŋ eŋselı eskertkışın ornatyp, atyna är oblys ortalyǧynan bır-bır köşe, mektep, tıptı bır qalanyŋ atauyn bersek te artyq etpes edı» dedı M.Joldasbekov («Astana aqşamy», 28.02.2015 j.). Myrzakeŋnıŋ oiyna qosyla otyryp, aitarym būl mäselenı būdan erte kötergenmın. Bes oblysta 60-70 audan bar, sonyŋ bıreuıne Jūmekeŋnıŋ esımın beruge bolady ǧoi. Oǧan özı tuyp ösken Arşaly audany sūranyp tūr. Arşaly degen tarihi esım emes. Vişnevkadan qūtylu üşın soŋǧy jyldary qoiylǧan esım. Menıŋ bıluımşe, arşa – aǧaştyŋ aty. Soltüstık pen batys oblystardy qarasaŋ, Aqtöbede – Baiǧanin, Qostanaida – Beiımbet Mailin, Soltüstık Qazaqstanda – Maǧjan Jūmabaev, Ǧabit Müsırepov, Jambyl Jabaev, Şal aqyn, Qaraǧandy oblysynda – Älihan Bökeihanov, t. b. audandarǧa ziialy qauymnyŋ esımderı berılgen. Aqmola oblysynda bırde-bır audanǧa belgılı qairatkerdıŋ esımı berılgen joq. Keŋes Odaǧy tūsynda Leninnen bastap K.Chernenkoǧa deiın tırı kezınde, keibıreuı o dünielık bolǧannan keiın Reseidıŋ ırı qalalaryna öz attaryn qoiyp aldy ǧoi.
Qazaqstan kompartiiasynyŋ būryn bırınşı hatşysy İ.Iýsupovtyŋ mynadai sözı bar: «Eger qazaq bıreudıŋ aldynda boryştar bolsa, ol aldymen J.Täşenevtıŋ aldynda boryştar». Osy maqalada aqyn Jarasbai Nūrqanovtyŋ bır öleŋınen bır auyz keltıreiın:
«…Saryarqa saǧym oinap qūba belı,
Taǧdyry qyl üstınde tūrǧan edı.
Bır özı keudesımen qorǧap qalǧan,
Qazaqtyŋ jürek jūtqan Jūmabegı…»
(«Aqköl ömırı», 12.05.2017 j.)
Jūmekeŋ turaly belgılı jazuşy, filolog ǧalym Ädi Şärıpov bylai deidı: «…Baiaǧy zamanda Bögenbai, Qabanbai, Kenesary, Nauryzbai siiaqty batyr babalarymyz qan tögıp, syrtqy jaumen soǧysyp, aman saqtap qalǧan qazaq halqynyŋ atamekenın Reseige berıp jıberuge qarsy bolǧan jalǧyz adam – Jūmabek Täşenev («Egemen Qazaqstan», 09.07.2015 j.).
Halyq perzentınıŋ kısılıgı, qairatkerlıgı jönındegı «jıgıttıŋ arlany» (Nūrmolda Aldabergenov), «Kısendeulı dala jolbarysy» (A.Kärışal), «Halyqtyŋ qaisar perzentı» (S.Nūrmaǧambetov), t. b. deitın tüiındı oi-monşaqtar onyŋ asqaq tūlǧasyn jarqyrata tüsedı («Qaharman». «Astana aqşamy», 27.03.2018 j.). Belgılı aqyn Nesıpbek Aitūlynyŋ Täşenev turaly jazǧan poemasy şyndyqqa negızdelgen.
«Egemen Qazaqstan» gazetınıŋ 20.05.2022 j. «Erdı syilar el qaida?» maqalasynda Joldybai Bazarūly Qonaevqa Qapşaǧai qalasy berılıp jatsa, Täşenevke de bır qalanyŋ esımı berılse, qazaqtyŋ ruhy biıktei tüser edı deidı.
Bıraz jyldan berı Jūmekeŋ turaly jinap jürgen materialdarymnan bıraz üzındı keltırdım, älı de bırazy qalyp qoidy. Bır maqalanyŋ auqymyna syimaityn boldy. D.Qonaev, İ.Iýsupov, Ä.Nūrpeiısov, t. b. ziialylarymyzǧa senetın şyǧarmyz, ony jazǧan tılşıler de kökten alǧan joq şyǧar dep oilaimyn. Ata -babamyz erteden aityp keledı: «Bolar eldıŋ balasy bırın-bırı batyr deidı» demekşı, bız «Jaŋa Qazaqstan» qūratyn eldıŋ azamatymyz. Sondyqtan ūsaq-tüiekşıl bolmai, Jūmabek Täşenev siiaqty beibıt künnıŋ batyrlaryna tarihtan özderıne laiyq oryndaryn bergenımız jön bolar edı. Ol o dünielık bolǧan aǧamyzǧa kerek emes, ol bızge jasöspırımderdı patriotizmge, otansüigıştıkke tärbieleu üşın qajet. Älı de bızdıŋ keŋ baitaq jerımızge köz alartyp otyrǧandar bar. Osy elımızdıŋ tūtastyǧyn saqtau bärımızdıŋ paryzymyz.
Erkın DÄUEŞŪLY, Qazaqstan Jurnalister odaǧynyŋ müşesı, elordalyq Ardagerler keŋesı media
tobynyŋ müşesı
