Memleket basşysy Qasym-Jomart Kemelūly Joldauynda azamattardyŋ qūqyqtary men qauıpsızdıgın qamtamasyz etu baǧytynda sot jüiesı aldyna bırqatar tapsyrmalar qoidy. Sot törelıgıne qoljetımdılıktı arttyru, halyqpen tiımdı kerı bailanys ornatu, zaŋdy tūrǧyda tüsındırme jūmystaryn jürgızu siiaqty basym baǧyttar «Sot törelıgınıŋ jetı tüiını» jobasynda bekıtıldı.
Qit etse sotqa jügırgen ne ūtady?
«Mınsız sudia», «Ülgılı sot», «Ädıl prosess», «Smart sot» nemese «E-sot», «Sapaly nätije», «Oŋtaily orta» jäne «Tatulasu: sotqa deiın, sotta» atty jetı tüiınnen tūratyn ozyq baǧdarlamalar sot jüiesınıŋ jaŋǧyruyna baǧyttaldy. «Tatulasu: sotqa deiın, sotta» baǧdarlamasy boiynşa aitsam, qazırgı taŋda sot qabyrǧasynda qaralatyn dau-damai sany kün sanap ösude. Daulardyŋ basym köpşılıgı aqylǧa qonymdy ekı auyz sözben kelısımge keletın mäselelerden tūrady. Al osy bolmaşy daumen sotqa jügınu tiımsız, ūzaq ärı aitarlyqtai şyǧynmen ūştasatynyn köpşılık bıle bermeidı. Ūsaq-tüiek mäsele boiynşa emosiiaǧa berılgen jandar bırden sotqa aryz tüsırıp jatady. Dauly mäselenı oi elegınen ötkızıp, uaqyt pen qarajatty joǧaltpai, özara kelısımge kelu arqyly şeşu, ärine, tiımdı. Al daulardy sotqa deiın retteu sot talqylauyna jäne onymen bailanysty uaqyt pen sot şyǧyndaryna ūşyramauǧa mümkındık beredı. Būdan bölek, daulardy jeke qarsylyq aiasynan şyǧaryp, müddelı pıkırtalas aiasyna köşıruge tıkelei jol salatyn tatulastyru räsımderı sot jüktemesınıŋ azaiuyna da septıgın tigızedı.
«Tatulasu: sotqa deiın, sotta»
Qazaqstan Respublikasynyŋ 2010 jyldan 2020 jylǧa deiıngı kezeŋge arnalǧan qūqyqtyq saiasat tūjyrymdamasynyŋ «Ūlttyq qūqyqty damytudyŋ negızgı baǧyttary» atty ekınşı tarauynda jeke-qūqyqtyq janjaldar taraptary arasyndaǧy bıtımge qol jetkızudıŋ sot tärtıbımen retteu, sondai-aq sottan tys tärtıptegı türlı joldary men täsılderı, azamattyq qūqyqtardy qorǧaudyŋ sottan tys nysandaryn damytuǧa baǧyttalǧan azamattyq ıs jürgızu zaŋnamasyn jetıldıru jönındegı şaralary mejelenıp aitylǧan. Zaŋ şeŋberınde daulardy şeşudıŋ balamaly täsılderı retınde mediativtık, partisipativtık jäne tatulasu kelısımderı qarastyrylady. Tatulastyru räsımderınıŋ barlyǧy azamattar men zaŋdy tūlǧalardyŋ qūqyqtary men müddelerın qorǧauǧa baǧyttalǧan.
Daulardy sotqa deiın jäne sotta şeşu üşın Joǧarǧy sotpen auqymdy, jüielı jūmystar jasauda. «Tatulasu: sotqa deiın, sotta» qanatqaqty joba aiasynda tatulastyruşy-sudia, mediatorlar, psihologtar qarqyndy jūmys ıstep jatyr. Sottarda aşylǧan arnaiy front-keŋsede mediatorlar sotqa jügıngen halyqqa qyzmet körsetedı. Pilottyq joba aiasynda qaralǧan ıster jalpy sot talqylauynyŋ uaqytymen salystyrǧanda 2-5 jūmys künı ışınde tatulasu räsımderın qoldanu arqyly qaralyp, aiaqtalady. Pilottyq joba jūmysyna tatulastyruşy-sudia da jūmyldyryldy. Däl osy mezette sudianyŋ köp jyldyq täjıribesı, şeberlıgı daudy tereŋ zerttep, oǧan baǧa berıp, adamgerşılık qarym-qatynas ūǧymyn keltıre otyryp, taraptardy auyzbırşılıkke alyp keluge kömektesedı.
Tatulastyru räsımderı – trendte
Älemdık täjıribege süiensek, sudialardyŋ tatulastyru räsımderın jürgızu Germaniia men AQŞ-ta keŋ etek jaiǧan. Al mediasiia instituty Avstriia, Vengriia, Bolgariia, Rumyniia, Polşa elderınde qarqyndy türde damuda. Niderlandy, Fransiia, Germaniia, Belgiia, Şveisariia, İtaliiada mediasiia zaŋnamaly deŋgeide bekıtılgen. Joba aiasynda biylǧy jylǧy 9 aida atqarylǧan jūmys boiynşa mälımetterge toqtalsaq, qaladaǧy bırınşı satyly sottarda azamattyq ıster boiynşa 994 tatulasu kelısımıne qol qoiylǧan, 8 partisipativtı kelısımge kelgen. Tatulastyru räsımderı boiynşa eŋ joǧarǧy körsetkışter körsetken Nūr-Sūltan qalasyndaǧy Mamandandyrylǧan audanaralyq ekonomikalyq soty 994 tatulasu kelısımıne, 663 mediativtık kelısımıne, Saryarqa audandyq soty 683 mediativtık kelısım jäne Almaty audandyq soty 709 mediativtık kelısımıne keltırgen. 9 aida apelliasiialyq satyda qaralǧan ıster boiynşa taraptar arasynda 28 tatulasu kelısımı, 44 mediativtık kelısımge qol qoiylǧan.
Otbasyn saqtap qalǧany üşın alǧys bıldırdı
Juyrda Almaty audandyq sotyna G. atty azamatşadan alǧys hat kelıp tüstı. Hatta tört balanyŋ anasy özınıŋ sotqa nekenı būzu jäne aliment öndıru turaly talap aryzben şaǧymdanǧanyn, osy ıstı qarau barysynda sudianyŋ erlı-zaiyptylarmen äŋgımelesıp, otbasy qūndylyǧy, bala baqyty men nekenı saqtaudyŋ jauapty ıs ekenın ūǧyndyra bılgenın tılge tiek ettı. Otbasy atynan rizaşylyǧyn bıldırgen ana sudianyŋ şeberlıgı arqasynda otbasyn saqtap qalǧanyn aityp jetkızdı. Ekı jaqty bıtımge keltırıp, beibıt qarym-qatynastyŋ ornauyna septıgın tigızıp jatqan sudialardyŋ eŋbegı eren.
Jaŋa ortalyq tanymal bola tüstı
Biylǧy mausym aiynda Nūr-Sūltan qalalyq soty nätijesınde qala äkımdıgımen bırlese äreket etuı halyqqa keşendı qyzmet körsetetın tatulasu ortalyǧyn aşty. Onda taraptardy tatulastyru üşın qolaily jaǧdai jasalǧan, balalar üşın oiyn alaŋy ūiymdastyrylǧan. Mekemede körsetıletın qyzmet türlerınıŋ barlyǧy tegın. Sondai-aq är senbı saiyn qala tūrǧyndary üşın advokattar alqasynyŋ advokattary azamattyq daular men qylmystyq ıster boiynşa tegın zaŋ keŋesın beredı. Ortalyq aşylǧaly 1400 adam ötınışpen jügıngen. 352 mediativtık kelısımge qol qoiylǧan. 50 adamǧa tegın zaŋ keŋesı berılıp, 25 adam psihologtyŋ kömegıne jügınıp, azamattar özderınıŋ tüitkıldı mäselelerın şeşken. Tatulasumen aiaqtalǧan dau-damailardyŋ bırın mysalǧa keltırsek, üzeŋgıles ekı biznes-serıktestıŋ arasynda tauar qoiu turaly kelısımşart boiynşa uaqytynda tölenbegen tölemge qatysty dauly mäsele tuyndaǧan. Tatulasu ortalyǧynda ekı ärıptes 16 millionnan astam somany öndıru turaly daudy özara bıtımge kelumen şeştı. Mediativtık kelısımge kelgen ekı tarap uaqyttaryn ünemdep, serıktestık qarym-qatynasty saqtap qaldy. Mūndai jūmystar ötınış sipatyn, daudyŋ sanatyn, özektı mäselelerdı retteu täsılderın anyqtau, mediatorlardy taŋdaudan bastap mediasiialyq kelısım jasauǧa deiıngı tiıstı kömek körsetudı qamtidy. Būl öz kezegınde daudy yŋ-şyŋsyz tez bıtıruge, moraldyq jäne materialdyq auyrtpalyqty, qoǧam ışındegı qūqyq būzuşylyqtar men janjaldy jaǧdailardy azaituǧa mümkındık beredı.
Botagöz BAIаNOVA,
Nūr-Sūltan qalalyq
sotynyŋ baspasöz hatşysy
